قىتايدا ورتالىق ازيانى زەرتتەۋمەن اينالىساتىن عىلىمي ورتالىقتار سانى بىرنەشە ونداپ سانالادى. سولاردىڭ اراسىندا كەمىندە 11 ينستيتۋت جۇيەلى اكادەميالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ كەلەدى. جىلىنا شامامەن 65–70 مەرزىمدى باسىلىمدا ورتالىق ازياداعى بەس مەملەكەتكە قاتىستى عىلىمي-زەرتتەۋ ماقالالارى جاريالانادى. ءار جىلى ونعا جۋىق مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جارىق كورەدى. بۇلاردىڭ سىرتىندا جۇزدەگەن ونلاين سايتتاردا ءبىزدىڭ ايماققا قاتىستى تاقىرىپتار كۇن سايىن دەرلىك كەزدەسىپ وتىرادى. سوڭعى كەزدەرى قىتايدىڭ قازاقستانداعى جانە جالپى ورتالىق ازياداعى ستراتەگيالىق قادامدارىنىڭ جيىلەي تۇسكەنى بەلگىلى. وسى تۇستا ەلىمىزدەگى قىتايتانۋ سالاسىنىڭ دەڭگەيى بۇل ۇردىسكە قانشالىقتى جاۋاپ بەرە الىپ وتىر دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ەڭ الدىمەن، ءبىر ەلدىڭ وزىنە كورشىلەس ەلدەر مەن ايماقتاردى زەرتتەۋى قالىپتى جانە زاڭدى ىس-ارەكەت ەكەنىن ايتقان ءجون. ءبىر ەلگە قاتىستى ونىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، مادەنيەتى مەن تاريحىن، ەكونوميكاسى مەن ساياساتىن، الەۋمەتتىك ءومىر سالتىن زەردەلەۋ سول ەلمەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ دۇرىس قۇرىلۋىنا جول اشادى. مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى قاندايدا ءبىر عىلىمي نەگىزگە جۇگىنبەسە، كەز كەلگەن ساياسي ماقسات پەن باعدارلامانىڭ ساتسىزدىگىنە اپارىپ سوعاتىنى بەلگىلى.
قىتايتانۋ مەن ورتاازياتانۋ
ءوز ەلىندەگى ايماقتانۋ عىلىمىنىڭ تاريحىن قاراستىرعان قىتايلىق زەرتتەۋشىلەر قىتايدا ورتا ازيانى اكادەميالىق دەڭگەيدە زەرتتەۋ ىستەرى وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا باستالعانىن ايتادى. ەلىمىزدەگى قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ اكادەميالىق نەگىزى كەڭەس وداعى كەزىندە قالاندى. ءبىراق ول كەزدە سىرتقى قارىم-قاتىناس پەن سىرتقى ساياساتتى تەك ماسكەۋ بەلگىلەپ وتىرعاندىقتان، قازاقستاننىڭ ءوزى ءۇشىن قىتايتانۋ عىلىمىن دەربەس دامىتۋ قاجەتتىلىگى بولعان جوق.
ەلىمىزدەگى قىتايتانۋ مەن قىتايداعى ورتاازياتانۋ (نەمەسە قازاقستانتانۋ) عىلىمى كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن جاڭا سيپات پەن باعىتقا يە بولدى. ايماقتاعى بەس ەل تاۋەلسىزدىككە يە بولعاننان كەيىن قىتايمەن جەكە-جەكە ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتتى. ءبىراق باستاپقىدا بارلىق تاراپتاردا ءبىر-بىرىنە دەگەن تەرەڭ تۇسىنىك جوق ەدى. بەيجىڭ ءوزىنىڭ تاريحي تاجىريبەلەرىنە جۇگىنسە، ايماق ەلدەرى قىتايتانۋدىڭ كەڭەستىك تاجىريبەلەرىن باسشىلىققا الدى. مۇنىڭ ءوزى ەلدەردىڭ قىتايتانۋ مەن ورتاازياتانۋ سالاسىن دامىتۋعا دەگەن قاجەتتىلىگىن ارتتىردى. ءبىر انىعى، سول كەزدەن باستاپ قارقىن العان قىتايدىڭ ورتا ازيانى زەرتتەۋ ىستەرى مەملەكەت تاراپىنان باسا ءمان بەرىلگەن جانە مول ينۆەستيسيامەن دامىتىلعان سالاعا اينالدى.
ورتا ازيانى زەرتتەۋ ءىسى: ءتورتىنشى كەزەڭ
قىتايدىڭ قازىرگى زامانعى ورتاازياتانۋ سالاسى سوڭعى 30 جىل ىشىندە ءۇش كەزەڭدى باسىپ ءوتتى. ءبىرىنشى كەزەڭى – 1991–2001 جىلدار اراسىن، ەكىنشى كەزەڭى – 2001–2012 جىلداردى، ءۇشىنشى كەزەڭى – 2013 جىلدان قازىرگە دەيىنگى ۋاقىتتى قامتيدى. جۇڭگو «ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ كەڭەسى» دەپ اتالاتىن مەكەمەسىن قۇرىپ، 1992 جىلى ون زەرتتەۋشىسىن جاڭا تاۋەلسىزدىك العان مەملەكەتتەرگە جىبەردى.
بۇل قىتايدىڭ ورتا ازيا ەلدەرىن دەربەس زەرتتەۋىنىڭ العاشقى قادامى ەدى. 2001 جىلدان باستالعان ەكىنشى كەزەڭدە قىتايدىڭ وسى ايماقتى تانۋعا دەگەن تالپىنىسى ارتتى. بۇعان ىقپال ەتكەن بىرنەشە تۇيىندەر بار ەدى. ەڭ اۋەلى ەكى تاراپتىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارى جاڭا دەڭگەيگە ءوستى، سونداي-اق، «11 قىركۇيەك» وقيعاسىنان كەيىنگى حالىقارالىق جاعداي، جاڭا سىن-قاتەرلەر بەيجىڭ ءۇشىن ءوزىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى شىڭجاڭمەن شەكتەسىپ جاتقان ايماقتى ءتىپتى دە تەرەڭ تانۋعا يتەرمەلەي ءتۇستى. اسىرەسە، تەرروريزم، ەكسترەميزم قاۋىپتەرىنە، ءارى ولاردىڭ ىشكى جاقتاعى سەپاراتيزمگە ۇلاسىپ كەتپەۋىنە كوبىرەك نازار اۋداردى.
2001 جىلدان كەيىن ورتا ازيا ەلدەرىنە ينۆەستيسيا سالۋدى كوبەيتە ءتۇستى. ايماقپەن بولعان ساۋدا-ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستىڭ ءوسۋى، ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ايماققا نازار اۋدارا باستاۋى دا قىتايلىق زەرتتەۋشىلەردىڭ ورتا ازياعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىردى. ونىڭ ۇستىنە 2003-2004 جىلداردا گرۋزيا مەن ۋكرايناداعى «ءتۇستى ريەۆوليۋسيالار» مەن 2005 جىلعى قىرعىزستانداعى ريەۆوليۋسيا قىتايلىق زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن جەلىلەس وقيعالار رەتىندە قاراستىرىلدى. وسىدان كەيىن ايماقتاعى ەلدەردى جەكە-جەكە تەرەڭدەي زەرتتەۋگە ءتىپتى دە ءمان بەرىلگەن ەدى.
ال 2013 جىلدان كەيىن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جاھاندىق جوباسى قىتايلىق زەرتتەۋشىلەردىڭ ايماققا قىزىعۋشىلىعىن قايتا كۇشەيتتى. وسىدان بۇرىن (ەكىنشى كەزەڭنىڭ سوڭىنا قاراي) زەرتتەۋشىلەر نازارىن كوبىندە جۇڭگو مەن وزگە ءىرى دەرجاۆالار قاتىناسى كوبىرەك قىزىقتىرىپ، ايماقتانۋ عىلىمىنىڭ نازارى دا سولاي اۋعان ەدى. بەيجىڭنىڭ عاسىرلىق ءىرى جوباسى زەرتتەۋشىلەرگە قايتا شابىت بەردى. ءارى وسى كەزەڭدەگى قىتايدىڭ ورتاازياتانۋ سالاسى الەم ەلدەرىنىڭ الدىنا شىققانىن كورەمىز. رەسەيدىڭ كەڭەس وداعىنان بەرى ساقتالعان ءداستۇرلى بازالىق مۇمكىندىگىن ايتپاعان كۇندە، ايماقتى تەرەڭ تانۋدا قىتايدىڭ اكادەميالىق بازاسى باتىستان وزىپ شىقتى.
اتالعان كەزەڭدەردەن ءبىز قىتايدىڭ ورتاازياتانۋ عىلىمىنىڭ ءۇردىسى مەن بەيجىڭ ساياساتى اراسىندا تەرەڭ بايلانىستى كورە الامىز. ءتىپتى، كەي جاعدايدا ولاردىڭ ايماقتاعى ۇردىستەردىڭ الدىمەن ءجۇرىپ وتىرعانىن دا بايقايمىز. عىلىمي زەرتتەۋ مەن ونىڭ قورىتىندىلارى بەيجىڭنىڭ ساياسي ءھام ەكونوميكالىق ءىس-قيمىلدارىنا بارىنشا تۋرا باعدار بەرە العان. ال سياندەگى «ورتا ازيا – جۇڭگو» سامميتىنەن كەيىن، سونداي-اق، قىتايدىڭ وزگەرە تۇسكەن سىرتقى ساياساتتاعى ۇستانىمدارىنا قاراي ورتا ازيانى زەرتتەۋ ءىسى دە تىڭ دەڭگەي مەن جاڭا كەزەڭگە ءوتۋى مۇمكىن.
زەرتتەۋدىڭ اۋقىمى مەن جەتىستىكتەرى
قىتايدىڭ ورتا ازيا ەلدەرىن زەرتتەۋدەگى اكادەميالىق بازاسى نەگىزىنەن بەيجىڭ، شانحاي، ءۇرىمجى جانە لانچجوۋ قالالارىنا توپتاسقان. بۇدان تىس ءار پروۆينسياداعى قوعامدىق عىلىمدار اكادەميالارىنىڭ بارىندە دەرلىك ورتا ازيانى جانامالاي زەرتتەيتىن ينستيتۋتتارى، كەمىندە كافەدرالارى جۇمىس ىستەيدى.
جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ رەسەي–ەۋرازيا ينستيتۋتى ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ كەڭسەسى، بۇل – قىتايدىڭ قازاقستاندى قامتىعان ايماقتى قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىرعان ەڭ ءىرى عىلىمي ورتالىعى. نەگىزگى باعىتى ايماقتاعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعداي، قاۋىپسىزدىك پەن ەنەرگەتيكا ماسەلەلەرى، ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتىڭ دامۋى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ دامۋى مەن ۇستانىمدارىنا، ورتالىق ازياداعى ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاردى، سوعان قوسا، ۇلتتىق ماسەلەلەردى دە قاراستىرادى. وندا تۇراقتى عىلىمي زەرتتەۋ توبى جاساقتالعان ءارى اسا تاجىريبەلى عىلىمي قىزمەتكەرلەر ايماقتاعى ەلدەردى جەكە-جەكە قاداعالاۋىنا العان. بۇل كەڭەس جىل سايىن «ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ دامۋى تۋرالى ەسەپ» نەمەسە «قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋى تۋرالى عىلىمي-زەرتتەۋ ەسەبى» دەگەن سەكىلدى ءوز جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە جۇيەلى تۇردە ەسەپ بەرىپ وتىرادى.
وسى جانە وزگە دە اتالعان-اتالماعان زەرتتەۋ ورتالىقتارى ايماقتىڭ گەوگرافياسى، دەموگرافياسى، ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك جاعدايى، سۋ رەسۋرستارىنان تارتىپ كەن بايلىقتارىنا دەيىن، مادەنيەتى، ەتنو-بايلانىستار، تاريحي جانە جاڭا قايشىلىقتار مەن ينتەگراسيالارىن، ءتىل، ءدىن، سالت-ساناسىن، ءتىپتى رۋ-تايپالارىنىڭ تارالۋىنا دەيىن وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ نىساندارى ەتكەن. قازاق، وزبەك، قىرعىز، تاجىك، تۇركىمەن، پۋشتۋن جانە ورىس تىلدەرىن جەتىك بىلەتىن، ايماقتىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنەن مول ءبىلىمدى زەرتتەۋشىلەرى دە بار. ايتالىق، ۆۋ حۋنۆەي، باو يي، چجان نين، سۋ چانگ، چجاو حۋيرونگ، يان دجين جانە سياو بين قاتارلى بەدەلدى زەرتتەۋشىلەرى ايماق حالىقتارىنىڭ تىلدەرىن مەڭگەرگەن جانە قۇندى عىلىمي ەڭبەكتەرىمەن تانىلعان.
ۇزاق جىلدىق جۇيەلى عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزىلگەن بۇل سالا جۇڭگو بيلىگىنە ايماق بويىنشا بىلىكتى كادرلار دايىنداۋدا دا ءوز پايداسىن تيگىزگەن. ورتالىق ۇكىمەتتەگى ورتا ازيا ءىسى بويىنشا كوميسسيالار مەن كەڭەستەردە، كوميتەتتەردە، ايماقتاعى ەلشىلىكتەردە اتالعان سالا ماماندارى كادر رەتىندە تاڭدالىپ وتىرادى.
جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ رەسەي، شىعىس ەۋروپا جانە ورتالىق ازيا ينستيتۋتىنىڭ ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ كەڭسەسىنىڭ ديرەكتورى سۋن جۋانجي (Sun Zhuangzhi) ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا ورتاازياتانۋ سالاسىندا ەڭ نەگىزگى 4 پروبلەمانىڭ بار ەكەنىن ايتادى.
ءبىرىنشىسى – سالاداعى «مۇراگەرلەردىڭ» بولماۋى؛ ايماقتى زەرتتەۋ ءۇشىن جاڭا كادر دايىنداۋ كوپ جىلدىق جۇمىس. ءتىلى مەن مادەنيەتىن، تاريحىن، سالت-ساناسىن تەرەڭ مەڭگەرىپ شىعۋعا جاس ماماندار ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت كەرەك. ونىڭ ۇستىنە جالاڭ جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنۋ جەتكىلىكسىز، وسى ەلدەردىڭ وزىندە تۇرىپ، زەرتتەۋ جۇرگىزۋ قاجەت. مۇنىڭ ءبارى قارجى، ۋاقىت جانە ادام رەسۋرستارىن تالاپ قىلادى. ەكىنشى ماسەلە رەتىندە سۋن جۋانجي زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنىڭ تەرەڭدەمەۋى، تۇراقتى نازار سالىنباۋى جانە بەلگىلى ءبىر سالا نەمەسە بەلگىلى ءبىر تاقىرىپ بويىنشا زەرتتەۋلەر تىزبەگى بولماۋى سەكىلدى پروبلەمانى كورسەتكەن. تاراتا ايتقاندا، ءبىر عانا تاقىرىپتى ءومىر بويى زەرتتەپ-زەردەلەگەن عالىمدار قاتارى از. ۇشىنشىدەن، زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى اراسىندا ىنتىماقتاستىق پەن ۇيلەستىرۋ ىستەرى ءالسىز. كەيدە، ەكى نە ودان دا كوپ ينستيتۋتتار ءبىر تاقىرىپتى قۋالاپ كەتسە، تيىسىنشە وزگە ماڭىزدى سالالار زەرتتەلمەي قالىپ كەتىپ جاتادى. تورتىنشىدەن، تىكەلەي دالالىق جانە قوعاممەن ارالاسا وتىرىپ زەرتتەۋ تاجىريبەلەرى قىتايلىق زەرتتەۋشىلەردە از. الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە جاۋاپ ىزدەۋدە كوبىندە وزگە شەتەلدىك اقپاراتتارعا سۇيەنۋ باسىم ەكەنىن ايرىقشا اتايدى. بۇل، اسىرەسە، «ءتۇستى ريەۆوليۋسيالاردان» كەيىن كۇشەيە تۇسكەن پروبلەما رەتىندە كورسەتەدى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، قىتايلىق زەرتتەۋشىلەردىڭ ورتا ازياعا قاتىستى عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ءوزى قىتايلىق ناسيحاتتىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان. ەجەلگى قىتايلىق وردا دەرەكتەردىڭ ءوز تاراپىنان بەرىلگەن باعالارىن كەيبىر تاريحي-مادەني كونتەكستەردە عىلىمي دەرەك رەتىندە كەلتىرىپ جاتاتىنىن كورەمىز.
تاقىرىپقا وراي
قازاق–جۇڭگو قارىم-قاتىناسىنا، قىتايدىڭ ەلىمىز بەن ايماقتاعى ءىس-قيمىلدارىنا باعا بەرۋ جانە تاريحي قورىتىندى شىعارۋ، بولاشاق ۇردىسكە الدىن الا بولجام جاساۋ – ەلدەگى قىتايتانۋ سالاسىنىڭ مىندەتى. ەگەر، سوڭعى كەزدەگى قىتايدىڭ ايماققا بولعان مۇددەلىك قاتىسۋىنىڭ كۇشەيگەنىن، بۇل جاعىنداعى پروسەستەردىڭ جيىلەگەنىن ەسكەرسەك، ەلدەگى اتالمىش سالا دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە، ەڭ الدىمەن، مەملەكەت تاراپىنان كوڭىل اۋدارىلۋى ءتيىس. سوندىقتان قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ دەڭگەيى مەن باعىتىنا قاتىستى سالا ماماندارىنىڭ پىكىرىن سۇراعان ەدىك.
دۇكەن ءماسىمحان ۇلى، ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى:
عىلىمي ۇسىنىستار دا، ءتيىمدى شەشىم دە ماڭىزدى
ەلىمىزدە وسى سالا بويىنشا ءوزىم جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرعان ر.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ جانىندا ارنايى قىتايتانۋ ورتالىعى اشىلعان، جۇمىس ىستەپ وتىرعان ماماندارىمىز دا بار. جىل سايىن قىتايعا قاتىستى عىلىمي جوبالاردىڭ كونكۋرسىنا قاتىسىپ، قازاقستان – جۇڭگو، ورتا ازيا – جۇڭگو قاتىناسى بويىنشا، ىقپالى مەن پايدا-زيانى سەكىلدى ءتۇرلى تاقىرىپتا باعالاۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەمىز.
بىزدەن وزگە عىلىمي ورتالىقتاردى ايتار بولساق، قازۇۋ-دا شىعىستانۋ فاكۋلتەتى بار، وندا ت.ع.د. ءنابيجان مۇحامەتحان ۇلى باسقارىپ وتىرعان قازىرگى زامانعى قىتايدى زەرتتەۋ ورتالىعى دەگەن ورتالىق جۇمىس ىستەيدى. ماماندارىنىڭ پوتەنسيالىمەن كوپتەگەن جۇمىستار اتقارۋعا مۇمكىندىكتەرى مول. ل.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى شىعىستانۋ كافەدراسىندا دا جۇڭگو باعىتىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتقان قىتايتانۋشى ماماندار بار. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە ەلباسى كىتاپحاناسى دەيتىن مەكەمەدە قىتايتانۋ ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى. ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىندا ارنايى قىتايتانۋ ورتالىعى بار.
قىسقاسى، سالىستىرا قاراعاندا، جاڭا ساپاداعى قازاقستان – جۇڭگو، ورتا ازيا – جۇڭگو قارىم-قاتىناستارىنان تۋىندايتىن كەز كەلگەن ماسەلەلەرگە الدىن الا بولجام جاساپ، ءتۇيىنىن تارقاتىپ، عىلىمي ۇسىنىستار ارقىلى ءتيىمدى شەشىم جاساۋعا ىقپال ەتۋگە قازاقستانداعى قىتايتانۋ سالاسىنىڭ پوتەنسيالى تولىق جەتەدى دەۋگە بولادى.
ەلدەس وردا، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى:
قىتايتانۋ تۇجىرىمداماسىن قابىلداۋ كەرەك
ءبىزدىڭ ەلدە قالىپتاسقان قىتايتانۋ سالاسى بويىنشا اركىم ءارتۇرلى پىكىر ايتۋى مۇمكىن. نەگىزىندە تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى قىتايتانۋ مەن كەيىنگى قىتايتانۋ اراسى جەر مەن كوكتەي. بۇرىنعى قىتايتانۋ كەشەندى تۇردە جۇمىس ىستەدى. ءسويتىپ، بىلىكتى سينولوگتار قالىپتاستى. ال كەيىنگى قىتايتانۋ قانشالىق كەشەندى جۇمىس رەتىندە قارالعانىن ايتۋ قيىن.
بۇگىنگى قىتايتانۋدىڭ العى شارتىن بۇرىنعىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى، ويتكەنى قازىرگى گەو-الەۋمەتتىك، گەو-ساياسي ۇدەرىستەر جىلدام وزگەرىپ جاتىر. مەنىڭ جەكە پىكىرىمشە، بۇل ۇدەرىستىڭ مۇددەسىنەن تولىق شىعا الاتىن قىتايتانۋ ءالى قالىپتاسپادى، سوعان بايلانىستى ءبىراز ەڭبەكتەنۋ كەرەك. بىزدەگى گەوستراتەگيالىق سالالىق زەرتتەۋلەردىڭ ۇلتتىق كونتەنتى كوبىنشە ورىس تىلىندە جاسالىنادى نەمەسە دايىن ورىس تىلىندەگى كونتەنتتى الا سالادى. ال ءقازاقتىلدى اۋديتورياعا قاجەتتى كونتەنت مۇددەدەن شىعا الماي وتىر. ءبىر جۇيەگە تۇسپەگەن قازاقشا كونتەنتتەر قىتايتانۋعا بايلانىستى ءتۇرلى فەيك اقپاراتتىڭ جىلدام تاراپ كەتۋىنە سەبەپ بوپ جاتادى. نەگىزىندە قىتايتانۋعا بايلانىستى مەملەكەت تاراپىنان كەشەندى جۇمىستار قولعا الىنۋ كەرەك جانە ءقازاقتىلدى اۋديتوريانىڭ قاجەتىنەن شىعاتىن قازاقشا كونتەنتتىڭ كونسەپسياسى جاسالۋعا ءتيىس.
سونىمەن بىرگە، قىتايتانۋ ماسەلەلەرى قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق گەو-ماسشتابىنان شىعىپ، جالپى تۇركى الەمىنىڭ گەو-ماسشتابىنا ەندەپ بارادى. سوندىقتان تاقىرىپتى باۋىرلاس تۇركى ەلدەرىنىڭ ورتاق مۇددەسى اياسىندا قايتادان قاراستىرۋىمىز كەرەك. بىلايشا ايتقاندا، تۇركىلىك تانىمداعى ورتاق قىتايتانۋ تۇجىرىمداماسىن قابىلداۋىمىز كەرەك. بۇل ءبىر جاعىنان تۇركى مەملەكەتتەرى اراسىنداعى ينتەگراسيانى تەزدەتەدى، ەكىنشى جاعىنان قىتايتانۋعا بايلانىستى زەرتتەۋلەردى بىرىزدىلەندىرەدى.