شىعىس كورشىمىزدىڭ اۋلاسىن داعدارىس ەلەسى كەزىپ ءجۇر. سوڭعى اپتالاردا ەل ەكونوميكاسىنان بايقالعان ءبىرقاتار بەلگىلەر بۇل قورقىنىشتى كۇشەيتتى. ەكونوميكالىق قۇلدىراۋدىڭ ءالسىز بىلگىلەرى كوكتەم دە كورىنە باستاعان. ءبىراق كارانتيندىك قاتاڭ شەكتەۋلەردەن بۋىپ تاستاعان نارىق ءوز سۇرانىسىن بىرتىندەپ قالپىنا كەلتىرۋى مۇمكىن دەگەن ءۇمىت بار ەدى. الايدا، بۇل كەرىسىنشە بولدى. ەكونوميكانىڭ كوپتەگەن تارماقتارى تۇراقتى تۇردە قۇلدىرادى. كوپتەگەن ەكونوميستەر مەن ساراپشىلار مۇنى الەم ەكونوميكاسىنا اسەر ەتەتىن ءقاۋىپتى قۇبىلىس رەتىندە باعالاۋدا. سونىمەن، قىتايدا نە بولىپ جاتىر؟ دەفلياسيا ءقاۋپى راستالسا، الەم ەكونوميكاسىنا قالاي اسەر ەتەدى؟ وعان قارسى قانداي شارالار جاسالۋدا؟
قىتايدا نە بولىپ جاتىر؟
ەڭ الدىمەن، كوكتەمدەگى ەكونوميكانىڭ كۇرت باياۋلاۋى تۇراقتى ءۇردىس ەكەنى بەلگىلى بولعانداي. وسى اپتاداعى مالىمەتتەر جۇڭگو ەكسپورتىنىڭ قاتارىنان 3 اي، ال يمپورتى قاتارىنان 5 اي بويى قىسقارىپ جاتقانىن كورسەتتى. بۇل تەك ءقاۋىپتى بولجامنىڭ ءبىر عانا سەبەبى. بۇعان قوسا، ەلدە ازىق-تۇلىكتەن تارتىپ، جىلجىمايتىن مۇلىكتەرگە دەيىن كوپتەگەن تاۋار قۇنى ارزانداۋ ۇردىسىنە ءوتتى. ءبىر قاراعاندا، زات باعاسىنىڭ ارزانداۋى تۇتىنۋشىلار ءۇشىن ءتيىمدى جاعداي بولىپ سانالۋى مۇمكىن. انىعىندا، بۇل الىپ نارىقتىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىنىڭ ايتارلىقتاي تومەندەگەنىن، ءتىپتى دەفلياسيانىڭ بەلگىلەرى قاتارىندا اتالۋدا. باعانىڭ تۇراقتى تومەندەۋى (دەفلياسيا) ەكونوميكا ماتورى سانالاتىن ىسكەرلىك بەلسەندىلىكتىڭ السىرەگەنىن كورسەتەدى.
بۇل جاعداي قىتايدىڭ جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىندا انىق بايقالۋدا. بۇعان دەيىن تۇراقتى تۇردە وسكەن جىلجىمايتىن مۇلىك ايدىنىندا پايدانى كۇرەپ تاپقان شاباقتاردان تارتىپ شورتاندارعا دەيىن اۋىر شىعىن ارقالادى. ءتىپتى، قۇرىلىس سالاسىنىڭ الىپتارى سانالاتىن Country garden، Evergrande Group، Vanke، Sunac China، Poly Development (جۇڭگو جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنداعى الدىنعى بەستىك) وبليكاسيالار بويىنشا پايىزداردى وتەي الماي جاتىر. وسى سالاداعى كوشباسشى Country garden بيىل جارتى جىلدا 7،6 ميلليارد دوللار شىعىنعا ۇشىرادى. انىعىندا، قىتايداعى تۇرعىن ءۇي نارىعىندا ءتۇبى «جارىلىس» بولاتىنى ەرتە بولجانعان. بىرنەشە ون جىل بويى ۇكىمەتتىك ينۆەستيسيا ارقىلى قۇرىلىس كومپانيالارى، ءىرى كورپوراسيالار قالالاردى، اۋدانداردى ءزاۋلىم تۇرعىن ۇيلەرمەن تولتىردى. ۇدايى باعانىڭ ءوسۋى الىپ ساتارلار ءۇشىن دە تابىستى بيزنەس كوزىنە اينالعان. الايدا، بىلتىردان باستاپ جاپونيانىڭ تاعدىرىن قايتالادى. اتالعان نارىقتاعى كوبىرشىك جارىلىپ، ءار شارشى مەترى ميلليونداعان دوللارعا دەيىن جەتكەن قالالاردا تۇرعىن ءۇي باعاسى جىلدام قۇلادى. وسىلايشا ازاماتتار مەن زاڭدى تۇلعالاردىڭ ينۆەستيسياسى اۋاعا اينالىپ كەتكەندەي بولدى.
باعانىڭ تۇراقتى تومەندەۋى تۇپتەپ كەلگەندە حالىقتىڭ تۇنىۋشىلىق شىعىندارعا ۇنەمشىلدىگىنىڭ جوعارلاۋىنان كەلىپ شىقتى. بۇل ىسكەرلىك ىنتانىڭ السىرەتتى، بيزنەستى كەڭەيتۋگە، جاڭا بيزنەس اشۋعا، جۇمىسشىلار جالداۋعا دەگەن ىنتا مەن تاۋەكەلدى ازايتتى. ونىڭ ناتيجەسى جينالا كەلىپ تۇتاس ەكونوميكاعا اسەر ەتۋدە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قاراپايىم ازاماتتاردىڭ ساناسىندا ەل ەكونوميكاسىنىڭ ەڭىسكە قاراي سىرعۋىنا دەگەن ۇلكەن الاڭداۋشىلىق بار. بۇعان قاراما-قارسى ازاماتتاردىڭ بانكتەگى جيناقتىق دەپوزيتتەرىنىڭ كولەمى وسكەن. بيىل العاشقى جارتى جىلدا بانكتەردەگى جيناقتىڭ كولەمى 12 تريلليون يۋانعا (شامامەن 720 ملرد تەڭگە نەمەسە 1،7 ملرد اقش دوللارى) دەيىن وسكەن. بۇل سوڭعى ون جىلداعى ەڭ جوعارى دەڭگەي. سونىڭ ءوزى كوپ نارسەنى ءتۇسىندىرىپ بەرەدى.
كۇدىكتى كۇشەيتكەن قادام
ەكونوميكالىق قۇلدىراۋعا ۇشىرادى دەپ كەسىم جاساۋ ازىرگە تىم ەرتە. ءبىراق بۇل بولجامدى راستاي تۇسەتىن تاعى ءبىر وقيعا بار. وسى اپتادا (15 تامىز، سەنسەنبىدە) جۇڭگو ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى ەكونوميكالىق ءوسىم مەن قۇلدىراۋعا، ەڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى انىقتايتىن دەرەكتەردى اشىق جاريالاۋدى توقتاتتى. سونىڭ قاتارىندا جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىنە قاتىستى مالىمەتتەر دە بار. ويتكەنى، جاستار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق 7 اي بويى قاتارىنان ءوسىپ جاتىر دەگەن بولجام بار. مىسالى، 16–24 جاس ارالىعىنداعى قالا جاستارىنىڭ جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى بيىل ماۋسىم ايىندا 21،3% رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتتى (قاڭتاردا 17،3% بولعان). قالا تۇرعىندارى بويىنشا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 5،3 پايىزبەن سالىستىرعاندا بۇل وتە اۋىر جاعداي. ءارى جىل باسىنان بەرى ۇدايى ارتىپ كەلە جاتقان بولاتىن. ادەتتە شىلدە ايىنىڭ كورسەتكىشى ودان دا جوعارى بولۋى كەرەك، ءبىراق ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى شىلدە ايىنىڭ ەسەبىن كورسەتۋدەن باس تارتتى. سونىڭ وزىندە، جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى سوڭعى 4 جىل ىشىندە ەكى ەسەگە جەتكەنى بۇعان دەيىن دە ءمالىم بولعان ەدى.
دەگەنمەن، سوڭعى جىلدارداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىنىڭ وسۋىنە پاندەميانىڭ اسەرى دە بولدى. بۇعان قوسا، ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر قىرى بار. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ وكىلى مالىمدەگەندەي، قالا جاستارىنىڭ قاتارىنا ەسەپتەلەتىن ستۋدەنتتەر سانى ارتقان. بىلتىر 16–24 جاس ارالىعىنداعى قالا جاستارىنىڭ سانى 96 ميلليون ادام بولعان. بۇلاردىڭ اراسىندا 65 ميلليونى ستۋدەنتتەر. بۇل ساندى مالىمەتتەر قاتارىنا اۋىلدى جەرلەردەگى جاستار قامتىلماعان. ال وقۋ ءبىتىرۋ الدىندا جۇمىس ىزدەپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردى رەسمي جۇمىسسىزدار قاتارىنا قوسۋ كەرەك پە، جوق پا دەگەن ماسەلە كوپ تالقىلاندى. رەسمي تاراپتىڭ مالىمەتىنشە، تۇلەكتەردىڭ باسىم كوبى جۇمىس ورىندارىن الدىن الا بەلگىلەپ قويعان جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىن جۇمىسقا ورنالاسۋ دەڭگەيى بىلتىرعىمەن سالىستىرعاندا جاقسى. ءبىراق بۇعان دا قارسى ءۋاج كوپ. ايتالىق، Reuters اگەنتتىگىنىڭ وسى جايىنداعى حابارىندا بەيجىڭنىڭ سوڭعى جىلدارداعى ەكونوميكانى رەتتەۋشى شارالارى جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋدى قيىنداتتى دەگەن ءۋاجىن كەلتىرگەن.
الەمگە قالاي اسەر ەتەدى؟
نە ءۇشىن قىتايداعى ەكونوميكانىڭ باياۋلاۋ مۇنشالىق نازار اۋدارتتى؟ سەبەبى، قىتايداعى باياۋلاۋ الەمدىك ەكونوميكانى باعالاۋعا تىكەلەي اسەر ەتەدى. ءارى الەمدەگى ەڭ ءىرى تۇتىنۋشى نارىقتاعى جاعدايدىڭ اسەرى ءبىز كۇتكەننەن سالماقتى بولۋى مۇمكىن. جۇڭگو ەكونوميكاسى سوڭعى 40 جىلدا الەمدىك ەكونوميكانىڭ وسۋىندە قوزعاۋشى موتوردىڭ ءبىرى بولدى. بىرنەشە ون جىل قاتارىنان تۇراقتى ءارى جوعارى ءوسىمنىڭ بالاماسىنا اينالدى. بۇل جاھاندىق ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ وسۋىنە بەلگىلى دەڭگەيدە تاۋەلدى قاتىناستى ءتۇزىپ شىقتى. مىسال رەتىندە حالىقارالىق ينۆەستيسيالىق كەڭەس بەرۋشى تاۋەلسىز ورتالىقتىڭ ءبىرى BCA Research دەرەگىن كەلتىرەيىك. اتالعان ورتالىقتىڭ باعالاۋىنشا، 2012-2022 جىلدار اراسىندا جۇڭگو جاھاندىق ەكوميكالىق ءوسىمنىڭ 40 پايىزىن يەلەگەن. ەۋروپاداعى ەڭ الدىنعى ەكونوميكاعا يە 20 ەلدىڭ ۇلەسى 9 پايىز. ال الەمدەگى ءبىرىنشى ەكونوميكا سانالاتىن اقش-تىڭ ءوزى جاھاندىق ءوسىمنىڭ 22 پايىزىن عانا قۇراعان.
سونداي-اق، جۇڭگو ەڭ ۇلكەن تۇتىنۋشى نارىق رەتىندە دە ماڭىزدى بولىپ كەلدى. 1،4 ملرد حالقىمەن ءقازىردىڭ وزىندە جۇڭگو الەمدەگى ەڭ ءىرى تۇتىنۋشى نارىق. ءۇندىستان حالقىنىڭ سانى ودان اسىپ تۇسكەنىمەن، ساتىپ الۋ قابىلەتى جاعىنان سالىستىرعاندا، جۇڭگو شەتەلدىك وندىرۋشىلەردى وزىنە كوبىرەك باۋرايدى. ايتالىق، گولليۆۋدتىڭ كينو ءوندىرىسىنىڭ ءوزى جۇڭگو نارىعىن قىزىقتىرۋ ءۇشىن قىتايلىق اكتەرلەردى، China town وقيعالارىن نەمەسە جۇڭگو قالالارىنداعى ەپيزودتاردى ءوز ونىمىنە كىرىستىرىپ جاتادى. ال وسىنداعى تۇتىنۋشىلىق شىعىنداردىڭ ازايۋى بۇل قازاقستاندىق كۇنباعىس مايىنان تارتىپ، برازيليادان باراتىن سويا بۇرشاققا، امەريكالىق ەت ونىمدەرىنە، اۋستراليا مەن افريكادان باراتىن مەتالل رۋدالارىنا، سوڭىندا تۇتاس مۇناي مەن گاز سەكىلدى ەنەرگيا تارماقتارىنا دەيىنگى سۇرانىستىڭ تومەندەۋىنەن دەرەك بەرەدى.
وتكەن اپتاداعى مالىمدەمەلەرىنىڭ بىرىندە اقش پرەزيدەنتى جو بايدەن جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ قازىرگى جاعدايىن «ۋاقىت بومباسى» دەپ اتاعانى بار. بايدەن جۇڭگو بيلىگىنىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى جۇمىسسىزدىق جانە جۇمىس كۇشىنىڭ قارتايۋىمەن كۇرەسىپ جاتقانىنا كوبىرەك نازار اۋدارعان. ءارى قىتايداعى جاعداي الەم ەكونوميكاسى ءۇشىن ءقاۋىپتى بولۋى مۇمكىن دەپ ەسكەرتكەن. كەيبىر ساراپشىلار بۇنىڭ سالدارى 1990 جىلدارداعى جاپونيانىڭ دەفلياسياسى اسەرى جانە 2007-2008 جىلدارى اقش-تا باستالعان قارجىلىق داعدارىس اسەرىمەن دەڭگەيلەس نەمەسە ودان دا اۋقىمدى بولادى دەپ سانايدى.
الىن الۋ شاراسى جانە باعىتتى وزگەرتۋ
و باستا كارانتيندىك قاتاڭ شەكتەۋلەردىڭ بىردەن الىنۋى تۇتىنۋشىلىق شىعىنداردىڭ كوبەيىپ، ەكونوميكانىڭ بارلىق تارماعىنا قايتا جان بىتىرەدى دەپ كۇتىلگەن. بەيجىڭنىڭ بۇل كۇتكەن ءۇمىتى اقتالمادى. سوڭعى كەزدە جارقاباقتىڭ باسىندا تۇرعان ەكونوميكالىق جاعدايدى رەتتەپ، تۇتىنۋشى نارىقتى جانە بيزنەستى ىنتالاندىرۋ شارالارىن قولعا العان. بۇل باعىتتاعى شىعىندارىن بەكىتكەنىن وتكەن اپتادا حابارلاعان. الايدا، ۇكىمەتتىك شارالاردىڭ ناقتى قانداي مەحانيزممەن جۇزەگە اسارى انىق ەمەس. ول جايىنداعى اقپارات كۇڭگىرت. ءبىراق ءبىز بەيجىڭ بيلىگىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋ باعىتىن وزگەرتكەنىن بىلەمىز. انىعىندا، بىلتىر كۇزدە بەلگىلى بولعان. كۇزدەگى حالىق كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنان كەيىن شي ءجىنپىڭ (سي سزينپين) ءوزىنىڭ ءۇشىنشى وكىلەتتى كەزەڭدە ەل باسقارۋ ورنىن بەكىتتى. ءارى دامۋ ستراتەگياسىن جاڭا ارناعا بۇردى. ناقتى ايتقاندا، «جوعارى ءوسىمدى دامۋ» ستراتەگياسى «جوعارى ساپالى دامۋ» دەپ اتالاتىن جاڭا ستراتەگياعا اۋىستى. بۇل دەگەنىمىز، ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ كورسەتكىشتەرىمەن ساناسپايتىن، كەي جاعىنان جوسپارلى ەكونوميكاعا ۇقساپ كەتەتىن جاڭا باعىت دەۋگە بولادى.
حالىقارالىق ساۋدانىڭ وزگەرۋى جۇڭگو بيلىگىن ىشكى نارىققا سۇيەنەتىن جاڭا ەكونوميكالىق باعىتقا بەت بۇرۋعا شابىتتاندىردى. بىلايشا ايتقاندا، مەملەكەتتىڭ جول، كوپىر، تۇرعىن ۇيدەن تارتىپ، ەلدەگى جانە شەتەلدەردەگى پورتتارعا ينۆەستيسيالايتىن جانە ەكسپورتقا باسىمدىق بەرەتىن ەكونوميكادان گورى، ىشكى نارىققا باعىتتالاتىن ەكونوميكاعا بەت بۇرماق. بۇنى جاھاندىق ساۋدا-ەكونوميكالىق تىزبەكتىڭ قىتايعا تيگىزەتىن اسەرىن جويۋعا دەگەن تۇپكى ماقساتتا قۇرىلعان ستراتەگيا ەدى. الايدا، جۇڭگو ەكونوميكاسى جاھاندىق تىزبەكتەن ەپتەپ سىتىلىپ كەتە المايتىنى بەلگىلى ەدى. ونىڭ ۇستىنە تاپ وسىنداي بەتبۇرىس كەزەڭىندە ىشكى ەكونوميكالىق تىعىرىققا تاپ كەلىپ وتىرعانى جاعدايدى ءتىپتى قيىنداتتى.
شىنداپ كەلگەندە، جاستاردىڭ اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىنىڭ ءوسۋى دە وسى بەتبۇرىستىڭ اسەرىنەن. نەگە دەسەڭىز، بۇعان دەيىن جوو-ىن بىتىرگەن تۇلەكتەر جىلجىمايتىن مۇلىك سالاسى، تەحنولوگيا جانە ءبىلىم بەرۋ سەكىلدى سالالاردان ءورىس تاباتىن. ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق باعىتتى وزگەرتۋگە قاتىستى رەتتەۋ شارالارى بۇل سالالارعا ۇلكەن زيان الىپ كەلدى دە، وعان جۇمىس ىستەۋگە بارعان جاڭا بۋىن جۇمىسسىزدار قاتارىنا قايتا اعىلدى.
قورىتا كەلگەندە، شىعىس كورشىمىزدىڭ اۋلاسىندا كەزىپ جۇرگەن «ەلەس» كوپ ۇزاماي الەم ەكونوميكاسىنان كورىنىس بەرۋى مۇمكىن. بۇل ىقتيمال بولجامداردىڭ ءبىرى عانا. كەيبىر وتاندىق ساراپشىلار جۇڭگو ەكونوميكاسى جارقاباعىندا تۇرعانىن راستاعانمەن، ءبىراق تۇبەگەيلى كەرى كەتۋ دەپ سانامايدى. ال كەيبىر باقىلاۋشىلار مۇنى ەكونوميكالىق دامۋ باعىتىن جاڭارتۋ كەزىندە قالىپتى قۇبىلىستار قاتارىنا جاتقىزاتىندار دا بار. دەگەنمەن، ىرگەمىزدەگى الىپ ەكونوميكانىڭ ءبىزدىڭ ەلگە بولعان قاتىناسى جىل سايىن ارتىپ، قازىرگى دەڭگەيدە تەرەڭ ىقپالعا دا يە بولدى. سوندىقتان شىعىستاعى ەكونوميكالىق وزگەرىستەر مەملەكەت پەن قوعام وكىلدەرىنىڭ اسىرەسە، بيزنەس وكىلدەرىنىڭ سەرگەك قاپەرىندە بولۋى كەرەك.