ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىندە بايگە ماۋسىمى اشىلدى. اس پەن تويىن بايگەسىز وتكىزبەگەن حالقىمىزدىڭ تۇلپارلار ءدۇبىرى جاڭعىراتىن مەزگىلى – ءدال وسى كەزەڭ. قالادا دا ۇشقىر بايگەنىڭ ماۋسىمى اشىلىپ، ارعىماقتار جەلمەن جارىسقانىن گازەتىمىزدىڭ وتكەن نومىرىندە جازعانبىز. ەندى الاتاۋدىڭ باۋرايىندا كۇزگە دەيىن ءار 2 اپتا سايىن جەر تارپىعان، بابى كەلگەن جۇيرىك جىلقىلاردىڭ بايگەسى ءوتىپ تۇرادى.
وسى رەتتە «قازاق جوكەي كلۋبى» قوعامدىق ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى ماقسات احايەۆپەن سۇحباتىمىز اتبەگىلىك ونەردىڭ زاماناۋي ۇلگىسى مەن ۇشقىر بايگەنىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا بايلانىستى وربىگەن ەدى.
بايگەدە باپ تا، ب ا ق تا شابادى
– قازاقى بايگەنىڭ جاڭاشىل باعىتى – ۇشقىر ات جارىسى تۋرالى تارقاتىپ ايتىپ بەرسەڭىز. بيىلعى بايگە ماۋسىمى قاي وڭىردە اشىلدى؟
– تەكتى جىلقىلاردى سىناۋعا ارنالعان كلاسسيكالىق ۇشقىر بايگە نەگىزىنەن اعىلشىنداردىڭ ءتول سپورتى. انگليادا پايدا بولعان ات سپورتىندا اعىلشىننىڭ اسىل تۇقىمدى، تازا قاندى ءمىنىس جىلقىلارى 2 جاستان باستاپ بايگەدە شابادى. وسى جىلعى 22 ناۋرىز كۇنى شىمكەنت قالاسىنداعى جاڭا يپپودرومنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا وراي كلاسسيكالىق ۇشقىر بايگەنىڭ ماۋسىمى دا اشىلدى. ودان كەيىن 9 مامىر كۇنى الماتى وبلىسىنىڭ بايسەركە اۋىلىندا كلاسسيكالىق جانە تەگىس جارىستىڭ كۋاسى بولدىق. ال قالادا كۇنتىزبەلىك جوسپارعا سايكەس بيىل ءتورتىنشى مارتە بايگە ءوتتى. قازىرگى كەزدە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا بۇكىل الەمدە ماۋسىمدىق سايىستار ءوتىپ جاتىر. 1000، 2000 گينەيلىك بايگەلەردە شابىس جىلقىلارىنىڭ ۇشقىرلىعى سىنالۋدا. 3 جاسار بايتالدار مەن ايعىرلاردىڭ اراسىنداعى جارىستا 1000 گينەيگە بايتالدار، 2000 گينەيگە ايعىرلار شابادى. بايگەدە تەك 3 جاسارلار عانا شابادى.
ءبىر قۋانارلىعى، قالا تۇرعىندارىنىڭ ات سپورتىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتىپ كەلەدى. وسىنداي كلاسسيكالىق بايگەلەر ارقىلى جۇيرىك جىلقىلار مەن مىقتى جوكەيلەر ىرىكتەلەتىن بولادى. وسىدان 20–30 جىل بۇرىن وسى بايگەنى ۇتقان ات فاۆوريت بولىپ سانالاتىن. كەيىنگى كەزدەرى ول جۇيە الىنىپ قالدى. ءاربىر بايگە اتىنىڭ ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىنە ساي قاشىقتىعى بار. 1600 مەترگە شاپقان ات 1800 مەترگە شاماسى جەتپەي قالۋى مۇمكىن. كلاسسيكالىق جارىستا ءار قاشىقتىق ۇلكەن ماڭىزعا يە. بۇرىندارى 1600 مەتردى جەڭگەن ات فاۆوريت بولىپ، 2400 مەتردە دە الدىنا قارا جىبەرمەيتىن. اتتىڭ بابىن بىلەتىندەر كۇزدىك بايگەنى 2 جاسىندا ۇتقان جۇيرىك 3 جاسىندا چەمپيون بولادى دەپ سەنىمدى ايتا الاتىن. بايگەگە قاتىسىپ جۇرگەن اتتاردان ەشقاشان كۇدەر ۇزۋگە بولمايدى. ءار اتتىڭ ءوزىنىڭ شاباتىن قاشىقتىعى، ۋاقىتى بولادى.
– ۇشقىر بايگەنى قازاقى بايگەنىڭ (الامان، قۇنان) زاماناۋي ۇلگىسى دەپ ايتا الامىز با؟
– جوق. ۇشقىر بايگە – بۇرىننان كەلە جاتقان ءداستۇر. قازاق دالاسىنا تەك سوڭعى جىلدارى عانا كەلە باستادى دەۋ – جاڭساق پىكىر. بۇل بايگەدە حالىقارالىق ات جارىستارى ۇيىمداستىرۋشىلارى فەدەراسياسىنىڭ ەرەجەلەرىمەن شابادى. كلاسسيكالىق جارىستىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە شارىقتاپ، دامىعان كەزەڭى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا بولدى. ال تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى قازاقستاندا ۇشقىر بايگە ءجيى ۇيىمداستىرىلاتىن. كەيىن قازاقى بايگەلەرگە كوڭىل ءبولىندى دە، كلاسسيكالىق بايگە قالىس قالدى.
ەڭ ءتارتىپتى بايگە
– ۇشقىر بايگەنىڭ الامان، قۇنان بايگەلەردەن ەڭ باستى ەرەكشەلىگى نەدە؟
– كلاسسيكالىق بايگە قىسقا قاشىقتىققا لايىقتالعان. ەكىنشىدەن، ەڭ باستىسى دوپينگ باقىلاۋ دەگەن بولادى. ەگەر بايگەنىڭ الدىندا جىلقىعا تىيىم سالىنعان قانداي دا ءبىر ەكپە سالىناتىن بولسا، بايگەلەردەن شەتتەتىلەدى. زاڭ الدىندا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. اتبەگىنىڭ ترەنەرلىك ليسەنزياسىن، جوكەيدىڭ ليسەنزياسىن الىپ قويادى. بايگە جىلقىسىن ەشقانداي بايگەگە قاتىستىرمايدى.
قازاقى بايگەدەن جوكەي اتتىڭ ۇستىنە قوناقتاپ وتىرۋى، ۇزەڭگىنىڭ قىسقا بولۋىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. ءار اتتىڭ بايگە بارىسىندا تەپە-تەڭدىكتى دۇرىس ۇستايتىن بەلگىلى نۇكتەسى بولادى. شاباندوز ات ۇستىندە «تارازىنىڭ باسىن» تەڭ ۇستاۋعا ءتيىس. بۇل ءادىس شابىس كەزىندە جىلقىعا جەڭىل بولادى. جوكەي مەن جىلقى ءبىر تولقىندا بولسا عانا ۇزاق قاشىقتىقتى وتە قىسقا ۋاقىتتا وڭاي باعىندىرا الادى. جىلدامدىق وتە جوعارى بولعاندىقتان، ەڭ جۇيرىك اتتار عانا قاتىسادى. الەمدە جۇيرىكتەردى ات سپورتىنىڭ وسى تۇرىمەن عانا انىقتايدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قازاقى بايگەلەرمەن انىقتامايدى.
– دەمەك، بايگەنىڭ الدىندا جىلقىلاردى تەكسەرىستەن وتكىزەسىزدەر عوي؟
– بايگەدەن كەيىن تەكسەرىستەن وتەدى. قان الىنىپ، ساراپتاماعا جىبەرەمىز. دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەدە بايگە اتتارىن وسى جولمەن تەكسەرەدى. الىنعان قانعا ساراپتاما جاساتۋ ءۇشىن تۇركياعا جىبەرەمىز. ارنايى زەرتحانا ماماندارى بايگە اتىنىڭ قان قۇرامىندا قانداي دا ءبىر كۇشتى ەسەلەپ جىبەرەتىن (دوپينگ) تىيىم سالىنعان قوسپالار بار-جوعىن انىقتاپ بەرەدى. قورىتىندى كەلگەننەن كەيىن عانا جۇلدەلەرىن الا الادى. جاسىراتىنى جوق، جۇلدەگە يە بولۋ ءۇشىن نەبىر قيتۇرقى ارەكەتتەرگە باراتىندار كەزدەسىپ تۇرادى. كەيبىرىن قوجايىندارى بىلمەۋى مۇمكىن. جاتتىقتىرۋشىلار مەن جوكەيلەردىڭ جۇلدەدەن ۇلەسى بولعاندىقتان، مۇنداي زاڭسىز ارەكەتتەرگە ولار دا بارۋى مۇمكىن. جارىس ءادىل ءوتىپ، شىن جۇيرىك قانا جۇلدەلى بولۋى ءۇشىن ءبارى قاتاڭ باقىلانادى. بۇكىل دۇنيە جۇزىندە ءبىر عانا كلاسسيكالىق ۇشقىر بايگە وتەدى. سوندىقتان تالاپ تا، شارت تا بارىنە بىردەي. ەشكىم وزگەرتە المايدى. بايگە اتتارى فيزيولوگيالىق قابىلەتى مەن مۇمكىندىگىنە قاراي عانا بايگەگە شابادى. تازا قاندى اعىلشىن جىلقىلارى 1000-4000 مەتر قاشىقتىقتا سىنالادى.
ءبىر عانا جۇيرىك فاۆوريت بولا المايدى
– قازاقى بايگەدە شاۋىپ جۇرگەن تۇلپارلار ۇشقىر بايگەگە قاتىسا الا ما؟
– ولار ۇشقىر بايگەگە جارامايدى. ماسەلەن، بىزدە كۇرەس، بوكس دەگەن سپورت تۇرلەرى بار. قازاقستاندىق سپورتشىلار الەم چەميوناتتارىنا قاتىسىپ، چەمپيوندىق اتاق ءۇشىن بارىن سالادى. سول سياقتى، بىزگە شەتەلدەن بايگەگە قاتىسۋ تۋرالى شاقىرتۋ كەلسە، تەك وسى كلاسسيكالىق تۇرىنەن عانا ۇسىنىس تۇسەدى. الامان، قۇنان بايگەدەگىدەي جىلقىنى ۇزاق قاشىقتىققا شاپتىرۋعا كوپ ەلدە رۇقسات جوق. شەتەلدىڭ وزىندە ەڭ ۇزاعى 3800 مەترگە دەيىن عانا شابادى. جىلقى وندىرۋشىلەردىڭ شەتەلدە ءرولى جوعارى. ءار اتتىڭ باعاسى بار. ءبىر ات 1000 دوللار بولسا، ەندى ءبىرى 100 مىڭ دوللارعا باعالانادى. اتتىڭ اكەسىنە، شەشەسىنە قارايدى. تۇقىمىنا قاتتى ءمان بەرەدى. اكە-شەشەسى بايگەدەن جۇلدە الىپ جۇرسە، ونىڭ قۇلىنى دا قىمباتقا باعالانادى.
سوڭعى جىلدارى بىزدە سۋبسيديا دەگەن ماسەلە شىقتى. ەڭ ساپالى بايگە جىلقىسىن قازاقستاندا ءوسىرۋ ءۇشىن الەم ەلدەرىنىڭ دە تاجىريبەسىن ەسكەرگەن ءجون. شەتەلدە تۋىلعان بايگە اتتارى ءبىرىنشى، ەكىنشى، ءۇشىنشى كەلسە، مەملەكەت اتىنان سىياقى بەرىلەدى. بايگەگە ات جاراتاتىندار سىياقىنى ۇتۋدى ويلايدى دا، اتتىڭ ساپاسىن وسىرۋگە تىرىسادى. سول ارقىلى جىلقىعا دۇرىس قاراۋ مادەنيەتى قالىپتاسادى.
ات سپورتىنىڭ قاي-قايسىسى دا ق ر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىنا ءزارۋ. كەزىندە ءبىز تازا قاندى تۇقىمدى جىلقىلارعا ەكسپورت جاساعانبىز. جىلقى تۇرلەرىنىڭ ىشىندە قوستاناي جىلقىسى ات سپورتىنا بەيىم كەلەدى. امەريكاندىقتاردىڭ ءوزى قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن.
قازاقستاندا وسى سالانى دامىتۋعا قىزىعىپ جۇرگەن ىنتالى ازاماتتار دا از ەمەس. الايدا، ماسەلەنىڭ ءبارى قارجىعا، قولداۋعا كەلىپ تىرەلەدى. مەملەكەت بۇل سالاعا قاراجات سالىپ وتىرعان جوق. بارلىق جوكەي كلۋبىنىڭ ارمانى – دۇنيەجۇزىلىك جىلقى فەدەراسياسىنىڭ بايگەلەرىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ قاتارىنا كىرۋ. ءبىزدىڭ ەل ءدال قازىرگى ساتتە الەمدىك فەدەراسيانىڭ ساپا باقىلاۋىندا تۇر.
«ات جەتپەيتىن جەر جوق»
– بايگە اتتارى قالاي ىرىكتەلەدى؟
– دوپينگ باقىلاۋ، سالماعى مەن قۇجاتى سايكەس كەلۋ كەرەك دەگەن سياقتى تالاپتار بار. وتە تومەن رەيتينگ پەن وتە جوعارى رەيتينگتەگى جىلقىلار ءبىر جارىسقا قاتىسا المايدى. ەكەۋىنىڭ جاسى ءبىر، ءبىر قوجالىقتان شىعىپ، ءبىر ترەنەر دايىنداسا دا ءبىر بايگەگە قوستىرمايدى. ەگەر قوسسا، ءالسىز ات بايگەدە ودان سايىن سىنا بەرەدى. ال جۇيرىك جىلقى بايگەدە قارسىلاستارى وسال بولعاندىقتان بارىن سالمايدى. بايگە الاڭىندا باسەكە كەرەك.
– ۇشقىر بايگە بولاتىنى تۋرالى جىلقى قوجايىندارىنا قالاي ەسكەرتىلەدى؟ دايىنداۋعا قانشا ۋاقىت بەرىلەدى؟
– جىلدىڭ باسىندا جىلقى يەلەرىنە جىلدىق كۇنتىزبە جىبەرىلەدى. سوعان سايكەس شارۋا قوجالىقتارى بايگەگە اتتارىن دايىندايدى. الدىن الا بەرىلگەن باعدارلاما ارقىلى جارتى جىل نەمەسە ءبىر جىل بۇرىن دايىنداي باستايدى. ەلىمىزدىڭ عانا ەمەس، قىرعىزستان مەن وزبەكستان سىندى كورشى ەلدەردەن دە بايگەگە قاتىسۋ تۋرالى ۇسىنىس كەلىپ تۇرادى.
– جالپى، اتتىڭ بايگەدەن كەلۋى شاباندوزعا دا بايلانىستى.
سىزدىڭشە، بايگەدە قايسىسىنىڭ ىقپالى جوعارى؟
– ارينە، ءبارى جوكەيدىڭ بىلىكتىلىگى مەن اتتى باعىندىرا الۋىنا بايلانىستى. ۇشقىر بايگە اتىن مارەگە ءبىرىنشى جەتكىزۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. تۇلپاردىڭ تۇياعى مىقتى بولىپ، بايگەگە دايىن بولۋى اتبەگىنىڭ ەڭبەگى. اتبەگىلىك – بىلە بىلگەنگە ۇلكەن ونەر. جەر بەتىندە حالقىمىزدان ارتىق جىلقىنىڭ بابىن بىلەتىن ۇلت جوق. اركىم ءارقالاي باپتايدى. وسىنداي ۇشقىر بايگەلەرگە ات جاراتۋدىڭ ءادىسىن بىلەتىن ازاماتتار كوپ. بۇل دا ءبىر سپورت قوي. بىردە مىقتى اتتىڭ، ەندى بىردە وسال اتتىڭ باعى جانۋى مۇمكىن.
اباي اتامىزدىڭ 26-قارا سوزىندە: «جۇيرىك ات – كەيدە ول ەلدە، كەيدە بۇل ەلدە بولاتۇعىن نارسە، قىران قۇس تا، جۇيرىك يت تە – كەيدە ونىڭ قولىنا، كەيدە مۇنىڭ قولىنا تۇسەتۇعىن نارسە. كۇشتى جىگىت تە ۇنەمى ءبىر ەلدەن شىعا ما؟ كەيدە انا ەلدەن، كەيدە مىنا ەلدەن شىعادى» دەگەن ءسوزى بار. بايگە ول – ماڭدايعا بەرىلگەن ب ا ق، ساتتىلىك. ءار سەكۋندتىڭ ءوزى ءرول وينايدى. سوڭىندا كەلە جاتقان ات مارەگە جاقىنداعاندا بارىنەن وزىپ كەتۋى مۇمكىن. جاقسى ات قىزا شابادى دەگەن بار.
– ال جۇلدە قالاي بولىنەدى؟
– 75 پايىزى جىلقى يەسىنە بەرىلەدى. سەبەبى، ەڭ ءبىرىنشى ەڭبەك – سونىكى عوي. جىلقى وسىرۋدە ەڭ قيىن، اتبەگىنىڭ ەڭ كوپ ەنەرگياسىن جۇمسايتىن كەزى اتتىڭ 1،5 جاسقا تولعانعا دەيىنگى كەزى. امان-ەسەن وسىرسە، ءارى قاراي وڭاي بولادى. قازاقتا «مالدى مالداي ادام باعا الادى» دەگەن ءسوز بار. جىلقى ءوسىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. جۇلدەنىڭ 15 پايىزىن باپكەر السا، 10 پايىزى جوكەيگە تيەسىلى.
– ات تانىمايتىن قازاق جوق. بىزدە جۇيرىكتى پوشىمىنان، ءجۇرىس-تۇرىسىنان تانيتىن قازاقى تۇسىنىك بار. سايگۇلىكتەردى سىرتىنان تانىپ، باعا بەرۋگە بولا ما؟ ۇشقىر بايگەگە سىنشىلىق جۇرە مە؟
– ارينە، قازاق قاشاندا اتتى الىستان تانىپ، باعاسىن بەرىپ جۇرگەن. سىزگە ءبىر قۇپيانى اشايىن. بايگەنىڭ الدىندا جوكەيلەر اتقا ءمىنىپ، اسىقپاي باياۋ جۇرەدى. اتبەگىلەر اتتى بىرنەشە جاقتان سىناپ كورەدى. بىرىنشىدەن، بايگە الدىنداعى رۋحاني كۇشىنە قارايدى. فاۆوريت بولىپ، الدىنا قارا سالماس جۇيرىك جىلقى بايگە الدىندا بابىنا كەلمەي تۇرۋى مۇمكىن. وزىنەن-وزى تەرلەپ، كوزقاراسى بولەك بولۋى مۇمكىن. بايگە الدىندا اتبەگىلەر مەن سىنشىلار اتتىڭ تۇرپاتىنا، جۇرىسىنە مۇقيات قارايدى. ناعىز بابىندا تۇرعان اتقا ءباس تىگەدى. مۇنى زاماناۋي سىنشىلىق دەۋگە بولادى. بايگەگە باۋلىعان اتتىڭ جاعدايىن كورىپ-بىلمەي، سىرتتان تون پىشۋگە بولمايدى.
مىقتى جۇيرىك اتتى جۇلدە ءۇشىن كەز كەلگەن بايگەگە قاتىستىرا بەرۋ دە دۇرىس ەمەس دەپ سانايمىن. ولار دا سپورتشى سياقتى. كەيدە بابىنا كەلمەي قالادى. ۇنەمى جۇلدە الىپ جۇرگەن اتتى تەك باس بايگەلەرگە عانا قاتىستىرعان ءجون.
– سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت!