حالىقارالىق ساياسات بۇگىندە كۇن سايىن قۇبىلۋدا. الىپ دەرجاۆالار حالىقارالىق نورمالارعا باعىنۋدا سالعىرتتىق تانىتىپ، حالىقارالىق قۇقىق داعدارىسىنا كۋا بولۋدامىز. سايكەسىنشە، كۇن سايىن حالىقارالىق ءتارتىپ پەن نورمالاردىڭ جۇزەگە اسۋىن قاداعالايتىن بىردەن-بىر ماڭىزدى ۇيىم – بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ىقپالى مەن ءرولى ارتۋدا. قازاقستان بۇگىندە حالىقارالىق ساياساتتا سەنىمدى قاتىسۋشى عانا ەمەس، بەدەلدى ورتا دەرجاۆا ستاتۋسىنداعى مەملەكەتكە اينالدى. بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 46-cەسسياسىندا، 1992 جىلعى 2 ناۋرىزدا قازاقستان رەسمي تۇردە ۇيىمعا مۇشەلىككە قابىلدانعان ەدى. بۇۇ قۇرامىندا 32 جىل ىشىندە ەلىمىز ايماقتىق، حالىقارالىق ماسەلەلەردى بەدەلدى ۇيىم مىنبەرىندە وتكىر كوتەرىپ، ءتيىمدى شەشىمىن تابۋ جولىندا اۋقىمدى جۇمىستار اتقاردى. قازاقستان ورتالىق ازيادان العاش رەت، 2017-2018 جىلدارى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگىنە سايلاندى. حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىم اياسىندا سوڭعى وتىز ەكى جىل ىشىندە ەلىمىز جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىنان باس تارتۋ، تاياۋ شىعىستاعى گەوساياسي تۇراقسىزدىقتى رەتتەۋ، تەرروريزممەن كۇرەس، ارال تەڭىزى مىسالىندا الەمدەگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى ءتيىمدى شەشۋ جانە تاعى دا باسقا جاھاندىق ماسەلەلەردى ديپلوماتيا ارقىلى شەشۋدە ۇيىم شەڭبەرىندە بەلسەندى جۇمىس جاساپ كەلۋدە. ماقالامىزدا مەرەيلى داتا اياسىندا قازاقستاننىڭ بۇۇ شەڭبەرىندەگى ىقپالى مەن ءرولىن تالدايمىز.
- قازاقستان بۇۇ مۇشەلىگىنە قابىلدانعان ساتتە الەمدە قۋاتى بويىنشا ءتورتىنشى سانالاتىن الەۋەتتى يادرولىق قارۋعا يە بولدى. بۇۇ شەڭبەرىندە ەلىمىز يادرولىق قارۋدان بەيبىت تۇردە باس تارتىپ، سەمەي يادرولىق سىناق الاڭىن جابۋ تۋرالى شەشىم قابىلداۋى حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان جوعارى باعالانىپ، الەمدە قارۋسىزدانۋ قوزعالاسى سالاسىندا كوشباسشىعا اينالۋعا نەگىز بولدى. بۇۇ باس اسسامبلەيانىڭ شەشىمىمەن 2009 جىلعى جەلتوقساندا سەمەي پوليگونى جابىلعان كۇن – 29 تامىز – حالىقارالىق يادرولىق سىناقتارعا قارسى ءىس-قيمىل كۇنى بولىپ جاريالاندى.
ەلىمىز بۇۇ-عا قابىلدانعان ساتتەن كەيىن، 1993 جىلعى 16 اقپاندا قازاقستاننىڭ بۇۇ جانىنداعى وكىلدىگى الماتى قالاسىندا اشىلدى. اتالمىش وكىلدىك بۇگىنگى تاڭعا دەيىن ءتيىمدى جۇمىس جاساپ كەلۋدە. قازاقستان بۇۇ قۇرامىندا العاشقى كۇندەردەن باستاپ ماڭىزدى باستامالاردىڭ جارشىسى بولا ءبىلدى. العاشقى حالىقارالىق باستامالارىنىڭ ءبىرى – 1992 جىلى بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 47-سەسسياسىندا ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى (اوسشك) قۇرۋ يدەياسى بولدى.
اتالمىش ۇيىم ەۋروپادا ءتيىمدى جۇمىس جاساپ كەلە جاتقان ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق (OSسE) ۇيىمىنىڭ ازياداعى بالاماسى ىسپەتتى ەدى. قازىرگى تاڭدا اوسشك-گە ازيا حالقىنىڭ 90 پايىزى 28 مەملەكەت قۇرامىنا مۇشە ىرگەلى ۇيىم. ۇيىمنىڭ قازىرگى تاڭدا ازياداعى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىقتى ساقتاۋىندا ەلىمىزدىڭ ۇلەسى ەرەكشە. اوسشك VI ءسامميتى 2022 جىلى استانا قالاسىندا ءوتىپ، ازياداعى قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ بىرەگەي تۇجىرىمداماسى قابىلداندى.
قازاقستان مەن بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بايلانىسى كوپ جاقتى ديپلوماتيا اياسىندا قۇرىلىمدىق نەگىزدە قالىپتاستى. قازاقستاننىڭ بۇۇ اياسىندا قول جەتكىزگەن ماڭىزدى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى – ايماقتاعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋعا باعىتتالعان بۇۇ-نىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ارنالعان ارنايى باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانۋى ەدى (SPECA). سونىمەن قاتار، تۇتاس ورتالىق ازياعا ىقپالعا يە ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ ءۇشىن قۇرىلعان ورتالىق ازيالىق پريەۆەنتيۆتى ديپلوماتيا ورتالىعى ورتالىق ازياداعى يادرولىق قارۋدان ازات ايماقتى قۇرۋ جوبالارى ەلىمىزدىڭ بۇۇ شەڭبەرىندە ايماقتىق قاۋىپسىزدىك قالىپتاستىرۋ جولىندا قالىپتاستىرعان ماڭىزدى جوبالارى بولدى.
بىتىمگەرشىلىك قىزمەت
حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىندا بۇۇ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىنىڭ ىقپالى اۋقىمدى الەۋەتكە يە. سوڭعى جەتپىس جىلدىق تاجىريبەدە بۇۇ بىتىمگەرشىلىك قىزمەتى الەمنىڭ ءتۇرلى ايماقتارىنداعى قاقتىعىستاردى بەيبىت رەتتەۋدە بەيبىت تۇرعىنداردى قاجەتتى قاۋىپسىزدىكپەن قامتاماسىز ەتۋدە جوعارى تيىمدىلىگىن كورسەتىپ كەلدى. قازاقستان بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى ساپىندا اسكەري قاقتىعىستاردى بەيبىت تۇردە شەشۋ جولىندا بەلسەندى قىزمەت كورسەتۋدە. قازاقستاندىق بىتىمگەرلەر باتىس ساحارادا (MINURSO) جانە كوت-د'يۆۋاردا (UNOCI) ليۆاندا (UNIFIL) بىتىمگەرلىك كۇشتەرىنە قاتىستى. بيىل، العاش رەت بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قازاقستانعا بىتىمگەرلىك ميسسيانى ءوز بەتىنشە جىبەرۋگە جانە ورىنداۋعا ماندات بەردى. قازاقستاندىق كونتينگەنت قۇرامىندا 139 اسكەري قىزمەتشى بۇۇ ميسسياسىنىڭ مانداتىنا سايكەس قارسىلاس تاراپتار اراسىندا اتىستى توقتاتۋ، بەيبىتشىلىكتى قالىپتاستىرۋدا گولان جوتالارىنداعى بولىنگەن جەرلەردى «بۇۇ-نىڭ باقىلاۋ كۇشتەرى» (SONNR) ميسسياسى نەگىزىندە بىتىمگەرلىك كونتينگەنت رەجيمىن ساقتاۋ مىندەتتەرىن ورىندايتىن بولادى. وسىعان دەيىن ەلىمىزدىڭ اسكەري روتالارى ءۇندىستان كونتينگەنتى اياسىندا بىتىمگەرلىك ميسسياسىن ورىنداسا، بۇگىندە جەكە ماندات الۋى ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ورتا دەرجاۆالى مەملەكەت رەتىندە مويىندالعانىن كورسەتەدى.
- حالىقارالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدە بىتىمگەرشىلىك قىزمەتىنەن بولەك، قازاقستان بۇۇ شەڭبەرىندە 2017 جىلدان باستاپ سيرياداعى تۇراقسىزدىق ماسەلەسى بويىنشا استانا پروسەسىنىڭ 17 راۋندى كەزدەسۋلەرىن وتكىزىپ، ايماقتىق تۇراقسىزدىقتى بۇۇ ۇستانىمدارى اياسىندا شەشۋدىڭ نەگىزىن قالادى.
- بۇۇ ۇستانىمدارى اياسىندا قازاقستان اۋعانستانداعى ساياسي شيەلەنىستى ايماقتىق قاۋىپسىزدىككە تونگەن قاتەر رەتىندە پريەۆەنءتيۆتى نەگىزدە شەشۋدىڭ قۇرىلىمدىق نەگىزىن قالادى. مىسالى، 2021 جىلى، تامىز ءتالىپتەر كابۋلدى باسىپ العاننان كەيىن قازاقستان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اۋعانستانعا كومەك كورسەتۋ ميسسياسىنا (UNAMA) حالىقارالىق قىزمەتكەرلەرىن الماتىداعى ۋاقىتشا كەڭسەگە كوشىرۋ ارقىلى قولداۋ كورسەتتى.
بۇگىندە قازاقستاندا بۇۇ-نىڭ 27 سالالىق اگەنتتىكتەرى ءساتتى جۇمىس اتقارۋدا. مادەنيەت، ەكولوگيا، ءبىلىم مەن عىلىم جانە ت.ب. سالالاردا جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ ورتاق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. بۇۇ اگەنتتىكتەرىنىڭ ەلىمىزدەگى قىزمەتى قۇرىلىمدىق تۇرعىدا تەڭسىزدىكتى جويۋ، الەۋمەتتىك ساياسي ينستيتۋتتاردى مودەرنيزاسيالاۋ، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، تابيعي رەسۋرستاردى باسقارۋ جانە بالالار، ايەلدەر، ينكليۋزيۆتى توپتار جانە بوسقىندار سەكىلدى سالالى ماسەلەلەردى ديپلوماتيالىق نەگىزدە شەشۋدە جۇمىستار اتقارادى. سونداي-اق، بۇۇ باس اسسامبلەياسى 2021 جىلى ارال ءوڭىرىن ەكولوگيالىق يننوۆاسيالار مەن تەحنولوگيالار ايماعى دەپ جاريالاۋ تۋرالى رەزوليۋسيا قابىلدادى، بۇل ايماقتى ساقتاۋ جانە ونىڭ ەكولوگياسىن جاقسارتۋ جونىندەگى مىندەتتەمەنى اتاپ ءوتتى.
- قازاقستاننىڭ بۇۇ-مەن كوپجاقتى ديپلوماتيا اياسىنداعى سەرىكتەستىگى سوڭعى وتىز جىلدا ادام قۇقىعىن ساقتاۋدا، ينكليۋزيۆتى الەۋمەتتىك قوعام قالىپتاستىرۋدا، ءارتاراپتاندىرىلعان ەكونوميكا جانە ايماقتىق ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋدە ءوزارا ىنتىماقتاستىق نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋدا.
- قازاقستاننىڭ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىنىڭ ستراتەگيالىق ءمانى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن كوپ جاقتى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسقا نەگىزدەلگەن. بۇل تۇرعىدا ەلىمىزدىڭ بۇۇ شەڭبەرىندەگى سىرتقى ساياساتى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى بەلسەندى قاتىسۋشى ەكەندىگىن ايعاقتايدى.
№19 (6470) 5 ناۋرىز، 2024 جىل