جاقىندا الماتى وبلىسىندا ءسىبىر جاراسىنان قازا بولعان مالدىڭ قان تالداۋى بۇل دياگنوزدى راستادى. سونىمەن قاتار، ءتورت ادام اۋىرىپ، ۇلكەن اقسۋ اۋىلىندا كارانتين جاريالاندى. Taspanews.kz ءتىلشىسى ءسىبىر جاراسىنىڭ تارالۋ جولدارى، ونى جۇقتىرۋ ءقاۋپى جانە ولىمگە اكەلۋ ىقتيمالدىعى تۋرالى اقپارات جينادى.
ءۇي جانۋارلارىنداعى ءسىبىر جاراسى
قازاق ۆەتەريناريالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، ۆەتەريناريا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ۆلاديسلاۆا سۋششيحتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا ءسىبىر جاراسى 1935 جىلدان باستاپ رەسمي تۇردە تىركەلىپ كەلەدى. سول ۋاقىتتا بۇل دەرت كەڭىنەن تارالعان.
"ەلىمىزدەگى ءسىبىر جاراسىنىڭ ەپيزووتيالىق جاعدايىن كوپجىلدىق تالداۋ ناتيجەلەرى اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىنىڭ بارلىق تۇرلەرى ءسىبىر جاراسىنىڭ قوزدىرعىشىنا وتە سەزىمتال ەكەنىن كورسەتتى"، – دەدى ول.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارى ءسىبىر جاراسىن توپىراق ارقىلى جۇقتىرادى. جۇقتىرۋدىڭ نەگىزگى جولى – اليمەنتارلى جول، ياعني ينفەكسيا اس قورىتۋ جۇيەسىنىڭ شىرىشتى قاباتتارى ارقىلى ەنەدى. جانۋارلار كوبىنەسە بۇل اۋرۋدى جاز مەزگىلىندە جۇقتىرادى.
اۋرۋعا توتەپ بەرە الماعان جانۋارلار ءسىبىر جاراسىنان ولەدى، ال ولاردىڭ ولەكسەسى جاتقان جەر اۋرۋدىڭ ءبىر وشاعىنا اينالادى. بۇرىن وسىنداي ەپيزووتيالىق وشاقتار كەڭ تاراعان بولسا، قازىرگى تاڭدا ءسىبىر جاراسى انىقتالعان جەرلەردە مىندەتتى تۇردە كارانتين ەنگىزىلىپ، توپىراق ينفەكسيادان تازالانادى.
ءسىبىر جاراسىنىڭ ماۋسىمدىق سيپاتى
اۋىل شارۋاشىلىعى جانۋارلارىنىڭ ءسىبىر جاراسىن جۇقتىرۋ جاعدايلارى جىل بويى كەزدەسكەنىمەن، ءساۋىر-مامىر ايلارىندا بۇل كورسەتكىش ارتادى. ماۋسىم ايىندا اۋرۋ سانى ورتاشا دەڭگەيدە بولسا، شىلدە-تامىز ايلارىندا ەڭ جوعارى كورسەتكىشكە جەتەدى. بۇل كەزەڭ جايىلىمعا شىعارۋ ماۋسىمىمەن سايكەس كەلەدى.
ميكروورگانيزمدەردىڭ ۇزاق ساقتالۋى
س.ج. اسفەندياروۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق مەديسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۇقپالى جانە تروپيكالىق اۋرۋلار كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى كۇلاش قۇرمانوۆانىڭ ايتۋىنشا، ءسىبىر جاراسى قوزدىرعىشى سىرتقى ورتادا ۇزاق جىلدار بويى بەلسەندىلىگىن جوعالتپاي ساقتالادى. ۆەگەتاتيۆتى فورمالارى جىلى تەمپەراتۋرادا ورگانيزمدە ۇزاق ءومىر سۇرمەسە دە، سىرتقى ورتادا سپورالار ءتۇزىپ، توپىراقتا جىلدار بويى ساقتالىپ قالادى.
ءسىبىر جاراسىنىڭ ۇزاق ساقتالۋى جانە ادامدارعا جۇعۋى
"ءسىز تايگادا مۇزدىقتاردىڭ ەرىگەننەن كەيىن بۇعىلار مەن جۇمىسشىلاردىڭ ءسىبىر جاراسىن جۇقتىرعانى تۋرالى ەستىگەن بولارسىز. بۇل ءسىبىر جاراسىنىڭ سپورالارى ونداعان جىلدار بويى ساقتالىپ قالاتىنىن كورسەتەدى. ونداعى ءشوپتى جەگەن جانۋارلار اۋرۋ جۇقتىرادى، ال ادامدار وسى جانۋارلاردان اۋرۋدى الادى،" – دەپ ءتۇسىندىردى پروفەسسور كۇلاش قۇرمانوۆا.
ادامداردىڭ ءسىبىر جاراسىن جۇقتىرۋى
ادامداردا بۇل اۋرۋ نەگىزىنەن قوزدىرعىشپەن تىكەلەي بايلانىس كەزىندە پايدا بولادى.
"بۇل كوبىنەسە اۋرۋ مالمەن نەمەسە ونىڭ ولەكسەسىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولعاندا جۇعادى. قازاقستاندا ءسىبىر جاراسىن جۇقتىرۋدىڭ 98-99%-ى مال سويۋ كەزىندە تىركەلەدى،" – دەدى ساراپشى.
كۇلاش قۇرمانوۆا باسقا دا مۇمكىن جاعدايلاردى مىسال رەتىندە كەلتىردى:
"وتكەن جىلى بىزدە ارحەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتقان ارحەولوگ ءسىبىر جاراسىن جۇقتىردى. ول پايدالى قازبالاردى ىزدەۋ كەزىندە توپىراقتاعى شاڭدى جۇتقان. شاڭ جەلمەن كوتەرىلىپ، ونىڭ كوزىنە كىرگەن. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ونىڭ دەنەسىندە ءسىبىر جاراسى انىقتالدى،" – دەپ ءتۇسىندىردى قۇرمانوۆا.
ءسىبىر جاراسىنىڭ تۇرلەرى جانە ءولىم-جىتىم دەڭگەيى
پروفەسسور اۋىرعان ادامنىڭ باسىنان نە وتكەرەتىنىن دە اتاپ ءوتتى:
"قازاقستاندا بۇل اۋرۋدىڭ تەرى فورماسى ەڭ كوپ كەزدەسەدى، ول جاعدايلاردىڭ 98-99%-ىن قۇرايدى. باسقا تۇرلەرى سيرەك كەزدەسەدى، مىسالى، شاڭ ارقىلى ينفەكسيانىڭ وكپەگە ەنۋى نەمەسە تاعام ارقىلى ىشەككە ءتۇسۋى. بۇل ەكى فورما اۋىر وتەدى جانە كوبىنەسە ولىممەن اياقتالادى. دەگەنمەن، قازاقستاندا ءسىبىر جاراسىنان ءولىم-جىتىم كورسەتكىشى شامامەن 1%-دى قۇرايدى. ۋاقىتىلى ەم العان ناۋقاستار ساۋىعىپ كەتەدى،" – دەدى قۇرمانوۆا.
ءسىبىر جاراسى ادامنان ادامعا جۇقپايدى، الايدا اۋرۋ جۇقتىرعان ناۋقاستار قورشاعان ورتاعا سپورالاردى شىعارادى. سوندىقتان ءسىبىر جاراسىمەن اۋىرعان ادامدار مىندەتتى تۇردە وقشاۋلاۋدى قاجەت ەتەدى.
"ناۋقاستار ستاسيونارلىق جاعدايدا ەمدەلەدى جانە وقشاۋلانادى. ەمدەلىپ شىققاننان كەيىن ولاردىڭ اۋرۋحانا بولمەسى مىندەتتى تۇردە دەزينفەكسيالانادى،" – دەپ قوستى پروفەسسور.
جۇقتىرۋدىڭ نەگىزگى تاۋەكەل توپتارى
كوبىنەسە اۋىل تۇرعىندارى، اسىرەسە ەر ادامدار، ءسىبىر جاراسىن جۇقتىرۋى مۇمكىن. سەبەبى ولار جانۋارلارمەن ءجيى بايلانىستا بولادى، مىسالى، مال سويۋ، جانۋارلاردى كۇتىپ-باپتاۋ، ءجۇن مەن تەرى وڭدەۋ كەزىندە اۋرۋ جۇقتىرۋ ءقاۋپى جوعارى.
"حالىق دۇكەن سورەلەرىندەگى ەتتەن ءسىبىر جاراسىن جۇقتىرۋدان قورقادى، ءبىراق بۇل وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي. رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، ءسىبىر جاراسىنىڭ ىشەك ءتۇرى وتە سيرەك كەزدەسەدى جانە جالپى كورسەتكىشتىڭ 1%-نان ازىن قۇرايدى. ونىڭ ۇستىنە، ەشكىم شيكى ەت جەمەيدى،" – دەپ قورىتىندىلادى قۇرمانوۆا.
الدىن الۋ
ۆلاديسلاۆا ءسۋششيحتىڭ ايتۋىنشا، ءسىبىر جاراسى ميكروبىنىڭ تابيعي رەزەرۆۋارلارىنىڭ بولۋى، اتاپ ايتقاندا، Bacillus anthracis قوزدىرعىشىنىڭ توپىراقتا ۇزاق ۋاقىت ساقتالۋى، ينفەكسيانى قازاقستاندا تولىق جويۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى.
الايدا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلەتىن ۆەتەريناريالىق-سانيتاريالىق شارالار ينفەكسيانىڭ جاڭا وشاقتارىن ازايتۋعا ىقپال ەتەدى.
ءسۋششيحتىڭ ايتۋىنشا، ينفەكسيا انىقتالعان كەزدە مال سويىلعان نەمەسە ءولىپ قالعان ورىن، سونداي-اق ونىڭ ءشوپ جەگەن جەرى مەن توسەنىشى، ءتىپتى جاتقان جەردەگى توپىراقتى ورتەۋ قاجەت.
اۋرۋ جۇقتىرعان مالعا قولدانىلعان قۇرالدار — كۇرەك، قىرعىش، شەلەك سياقتى زاتتار ارنايى دەزينفەكسيالىق قۇرالدارمەن وڭدەلەدى، سودان كەيىن تازالىقتىڭ قالاي جۇرگىزىلگەندىگى قاتاڭ باقىلانادى.
قازىرگى ۋاقىتتا ءسىبىر جاراسىنا قارسى نەگىزگى الدىن الۋ شاراسى ۆاكسيناسيا بولىپ تابىلادى.
"ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جىل سايىن ءسىبىر جاراسىنا شالدىققان بولۋى مۇمكىن بارلىق ءۇي جانۋارلارىنا مىندەتتى تۇردە ۆاكسيناسيا جۇرگىزىلەدى"، – دەپ اتاپ ءوتتى ۆلاديسلاۆا سۋششيح.
جەرلەۋ ورىندارى
ءسىبىر جاراسى قوزدىرعىشىنىڭ توپىراقتا ۇزاق ۋاقىت ساقتالۋى بۇل ينفەكسيانىڭ بۇكىل ەل بويىنشا تۇراقتى وشاقتارىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلدى. ينفەكسيانىڭ ءورشۋ ءقاۋپى ءالى دە جوعارى.
ماماننىڭ ستاتيستيكاسىنا سايكەس، قازاقستاندا ءسىبىر جاراسى بويىنشا 1،5 مىڭنان استام ءقاۋىپتى ەلدى مەكەن تىركەلگەن، ولاردا ءبىر كەزدەرى ينفەكسيا كەڭ تاراعان. ەكى مىڭنان استام وشاقتا اۋرۋعا شالدىققان مال جەرلەنگەن.
كۇلاش قۇرمانوۆا جەرلەۋ ورىندارىنىڭ ءقاۋىپسىز ەكەنىن اتاپ ءوتتى:
"ولار وتە تەرەڭ ورنالاسقان جانە جاقسى جابىلعان، اينالاسىندا سانيتارلىق ايماق جاسالعان. ەگەر جانۋار جايىلىمدا نەمەسە دالادا اۋرۋ جۇقتىرسا، سول ايماقتا ءشوپتىڭ وسۋىنە جول بەرمەۋ ءۇشىن بۇتالار ەگىلەدى. بۇل جانۋارلاردىڭ ءسىبىر جاراسىن جۇقتىرۋىن بولدىرماۋعا مۇمكىندىك بەرەدى"، – دەدى ول.
الايدا بەلگىسىز نەمەسە قاراۋسىز قالعان جەرلەۋ ورىندارى ءقاۋىپتى بولۋى مۇمكىن. تابيعي لاندشافتتىڭ وزگەرۋى، جەر قازۋ جۇمىستارى نەمەسە تابيعي اپاتتار ناتيجەسىندە جەر بەتىنە ينفەكسيانىڭ سپورالارى شىعۋى ىقتيمال.
ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، ەسەپكە الىنباعان جەرلەۋ ورىندارىندا مال جايۋ نەمەسە اۋرۋعا شالدىققان جانۋارلار اراسىندا Bacillus anthracis تاسىمالداۋشىلارىنىڭ بولۋى ءسىبىر جاراسىنىڭ تارالۋىنا اكەلۋى مۇمكىن.
"1996 جىلدان باستاپ قازاقستاندا ءسىبىر جاراسىنان قىرىلعان ءۇي جانۋارلارىن جەرلەۋگە قاتاڭ تىيىم سالىندى"، – دەدى سۋششيح.
ول اۋرۋ جۇقتىرعان جانۋارلاردىڭ مايىتتەرى ارنايى ينسينەراتورلىق قوندىرعىلاردا ورتەۋ ارقىلى جويىلاتىنىن اتاپ ءوتتى. رەسپۋبليكالىق ەپيزووتياعا قارسى وترياد ءقاۋىپتى ينفەكسيا وشاقتارىنا بارىپ، اۋرۋ جانۋارلاردىڭ مايىتتەرىن جويادى.
دەزينفەكسيادان كەيىن توپىراقتىڭ جوعارعى قاباتى 20-25 سم تەرەڭدىككە دەيىن ورتەلەدى.
ءسىبىر جاراسى بويىنشا دەرەكتەر
ۆلاديسلاۆا ءسۋششيحتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ءسىبىر جاراسىمەن اۋىرعان جانۋارلار مەن ادامداردىڭ ەڭ كوپ سانى 1960-1980 جىلدارى تىركەلگەن. 1996 جىلعا دەيىن ەپيزووتيالىق جانە ەپيدەميالىق جاعداي تۇراقتالىپ، جىلىنا 13-تەن 25 جاعدايعا دەيىن تىركەلىپ وتىرعان. 1997 جىلى جاعداي كۇرت ناشارلاپ، 66 ادام ءسىبىر جاراسىن جۇقتىرعان.
2021-2023 جىلدارى قازاقستاندا ءسىبىر جاراسىنىڭ 18 جاعدايى تىركەلدى: 2021 جىلى – 6، 2022 جىلى – 4، 2023 جىلى – 8 جاعداي. وسى كەزەڭدە 78 جانۋاردان ءسىبىر جاراسى انىقتالدى، ولاردىڭ 55ء-ى ءىرى قارا مال، 19-ى جىلقى جانە 4ء-ى ۇساق مال.
قازاقستاندا ءسىبىر جاراسىن جۇقتىرۋ تۇراقتى كورسەتكىش كورسەتەدى. سوڭعى ونجىلدىقتا بۇل اۋرۋعا شالدىققان جانۋارلار سانى جىلىنا 10-نان اسپايدى. جىل سايىنعى جۇيەلى ۆاكسيناسيالاۋ اۋرۋدىڭ الدىن الۋدىڭ ءتيىمدى قۇرالى بولىپ تابىلادى جانە ول جانۋارلار اراسىنداعى اۋرۋشاڭدىقتى جەكەلەگەن جاعدايلارعا دەيىن تومەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.