ءقازىر كوز الدىمىزدا الەمدىك ساياسي ءتارتىپ وزگەرۋدە. ايماقتىق دەڭگەيدەگى الپاۋىت ەلدەر وزدەرىنىڭ ساياسي ىقپالىن كۇشەيتۋگە تىرىسىپ جاتىر. بۇل بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا جۇيەلى داعدارىستىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. مۇنىڭ اياسىندا الەم ءبىرپوليۋستى مە، الدە كوپپوليۋستى دەگەن ماسەلە كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى 5 تۇراقتى مۇشە سانالاتىن ۇلى دەرجاۆالاردىڭ ساياسي ۇستەمدىگى، ەكونوميكاسى دامىعان G7 بەيرەسمي حالىقارالىق كلۋبى مەن G20 دەپ اتالاتىن دامۋشى نەمەسە «ورتا دەرجاۆا» مەملەكەتتەرى قوسىلعان كلۋب، قالا بەردى BRICS ۇيىمىنىڭ ۇلعايۋى سياقتى ۇردىستەر الەمدە تەرەڭ ساياسي داعدارىس بار ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل ۇردىستەردەن قازاقستان قالىس قالماۋى ءتيىس. سوندىقتان بۇۇ مەن ءبىز ورنالاسقان ايماقتىڭ ساياسي بەدەلىن ارتتىرۋ جولىندا بارىنشا ەڭبەك ەتۋ قاجەت. وسى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 78-سەسسياسىندا ءتۇرلى باستاما كوتەردى.
استانا الەمدىك داعدارىسقا الاڭداۋلى
قاسىم-جومارت توقايەۆ ءقازىر الەم اسا ۇلكەن سىن-قاتەرلەرمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعانىن جانە گەوساياسي قاقتىعىستاردىڭ جاڭا كەزەڭىنە وتكەنىن مالىمدەدى. ول الەمدەگى داعدارىسقا بۇۇ جارعىسىنداعى حالىقارالىق قۇقىقتىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرىنىڭ ءبىر مەزەتتە بۇزىلۋى سەبەپ بولعانىن اتاپ ءوتتى. بۇدان تۋىنداعان گەوساياسي قاقتىعىستار الەمدەگى ساۋدا جۇيەسىن بۇزادى. كولىك- لوگيستيكا السىرەپ، ينفلياسيا قارقىندى وسەدى. قالا بەردى، ەڭ ءقاۋىپتىسى ازىق-تۇلىك ماسەلەسى ءورشي تۇسەدى. وسى ورايدا مەملەكەت باسشىسى ۋكراينا داعدارىسىن مىسالعا الدى. ونى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ قاجەت ەكەنىن مالىمدەدى.
سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە جان-جاقتى رەفورما جاساماي، بۇل قيىندىقتار ەڭسەرىلمەيتىنىن مالىمدەدى. بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 5 تۇراقتى جانە 10 تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بار. ءار ەل رەت-رەتىمەن 2 جىلعا تۇراقتى ەمەس مۇشە ستاتۋسىن الادى. ال اقش، ۇلىبريتانيا، فرانسيا، رەسەي جانە جۇڭگو ەلدەرى تۇراقتى مۇشە سانالادى. ولار بۇۇ دەڭگەيىندە كەز كەلگەن ماسەلە بويىنشا رەزوليۋسيا ۇسىنۋ مەن وزگە ەلدەر ۇسىنعان رەزوليۋسيانى قابىلداماي قوياتىن «ۆەتو» قۇقىعىنا يە. جالپى، بۇل ەلدەر گەوساياسي عىلىمدا «ۇلى دەرجاۆالار» دەپ اتالادى.
ساراپشىلار الەم ەلدەرىن ءبولۋدىڭ سان ءتۇرىن ۇسىنادى. سونداي كوزقاراستىڭ ءبىرىن قاسىم-جومارت توقايەۆ سوزگە تيەك ەتتى. ونىڭ ويىنشا، قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قازىرگى تىعىرىقتان شىعا المايتىن سياقتى. ودان شىعۋ ءۇشىن كەڭەستە «ورتا دەرجاۆالاردىڭ» جانە بارلىق دامۋشى ەلدەردىڭ ءۇنى كۇشەيۋى كەرەك ەكەنىن ايتتى.
ال ەندى «ورتا دەرجاۆا» دەگەن كىمدەر؟ ورتا دەرجاۆاعا G20-عا مۇشە مەملەكەتتەردى جاتقىزادى. ارينە، وندا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 5 مۇشەسى دە بار. ولاردان باسقا ەلدەر «ورتا دەرجاۆالار».
سوڭعى ۋاقىتتا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى وزگە ەلدەر تاراپىنان سىن ايتىلۋدا. بيىل تامىز ايىندا وتكەن BRICS ۇيىمىنىڭ 15-سامميتىندە دە وسى ماسەلە كوتەرىلگەن. ۇيىمنىڭ بىرلەسكەن مالىمدەمەسىندە برازيليا، ءۇندىستان جانە وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى بەدەلىن ءوسىرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسالدى. بۇل ۇردىستەن قازاقستان دا قالىس قالماۋدى كوزدەيدى. وسى ورايدا، پرەزيدەنتىمىز كەڭەستىڭ كەڭەيتىلگەن قۇرامىندا ءبىزدىڭ ەل دە بولۋى كەرەك دەگەن ۇسىنىس جاسادى.
قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قۇرامىندا بولۋعا ءبىزدىڭ دە قاۋقارىمىز جەتەدى
قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ قۇرامىندا بولۋعا ءبىزدىڭ دە قاۋقارىمىز جەتەدى. بۇل باستامانى جۇزەگە اسىرۋعا ينستيتۋسيونالدى مۇمكىندىگىمىز بار. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ باستى مىندەتى – الەمدە بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ. بۇل باعىتتا قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس (اوسشك) قۇرىلعان. ول ايماقتاعى قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە باعدار العان. ياعني استانا وسى حالىقارالىق ينستيتۋت ارقىلى ەلىمىزدىڭ الەمدەگى ساياسي بەدەلىن ۇلعايتۋدى كوزدەپ وتىر. بۇگىنگى كۇنى ۇيىمعا 27 ەل مۇشە. وعان كوپ ەل مەن حالىقارالىق ۇيىم باقىلاۋشى.
بۇدان بولەك، مەملەكەت باسشىسى اوسشك-عا بالاما رەتىندە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىن دا اتاپ ءوتتى. وسى ينستيتۋتتار ارقىلى جاھاندىق وڭتۇستىك پەن جاھاندىق سولتۇستىك اراسىندا اشىق ديالوگ ورناتۋدى پرەزيدەنتىمىز ماقسات ەتىپ وتىر. ارينە، بۇل بۇگىن، ياكي ەرتەڭ جۇزەگە اساتىن دۇنيە ەمەس. بۇل ستراتەگيالىق ماقسات. الەم ەلدەرى وڭتۇستىك پەن سولتۇستىككە ەكونوميكالىق الەۋەتىن ەسكەرىپ بولىنەدى. سولتۇستىك باي، ال وڭتۇستىك كەدەي مەملەكەتتەر. ياعني ەكى ينستيتۋت ارقىلى الەم ەلدەرىن بىتىمگە كەلۋگە ىنتالاندىرماقشى.
ال ءقازىر ءبىز نە كورىپ وتىرمىز؟ ۇلى شاحمات تاقتاسىندا تەرەڭ ساياسي وزگەرىس بايقالادى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە گەوساياسي داعدارىس، G7 مەن وزگە ەكونوميكالىق ارتتا قالعان الەم ەلدەرى اراسىنداعى الەۋمەتتىك، عىلىمي-تەحنولوگيالىق تەڭسىزدىك ءوسىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، كەلەسى جىلدان باستاپ BRICS ۇلعايادى. ۇلعايعاندا G20-عا مۇشە ەلدەر ەسەبىنەن. بۇدان ارينە، G20 بەيرەسمي كلۋبىندا ىشكى داعدارىس ورشەلەنە ءتۇسەدى. سەبەبى، وندا G7 ەلدەرى بەدەلدىرەك.
قالا بەردى، 9-10 قىركۇيەكتە وتكەن G20 سامميتىندە افريكا وداعى وعان مۇشە رەتىندە قابىلداندى. تامىز ايىندا وتكەن BRICS سامميتىندە دە افريكا قۇرلىعى ەلدەرىمەن بايلانىس ورناتۋعا تىرىسۋشىلىق بايقالدى. ال 4–7 قىركۇيەكتە وتكەن ASEAN سامميتىندە ۇيىم ەشقانداي گەوساياسي تەكەتىرەسكە قوسىلمايتىنىن ءمالىمدەدى. ال ءبىز كەرىسىنشە وعان ارالاسۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. ارالاسقاندا دا تاراپتاردى بىتىمگە كەلۋگە ىنتالاندىرۋ ءۇشىن عانا.
الەمدەگى ساياسي ءتارتىپ قالاي وزگەرەرى بەلگىسىز. قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ۇزاق ۋاقىتتىق پەرسپەكتيۆادا ۇلعايىپ، تۇراقتى مۇشەلەر سانى 15-كە ءوسۋى مۇمكىن. بۇل 20–30 جىلدا جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي بولجام. بۇل ءۇردىس عاسىر سوڭىنا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن.
سىرتقى ساياسي باعدار وزگەرمەيدى
ال جالپى ءبىزدىڭ سىرتقى ساياسي باعدارىمىز وزگەرمەيدى. كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتتى جالعاستىرا بەرەمىز. سەبەبى، گەوەكونوميكالىق تۇرعىدان بىزگە گەوساياسي تەكەتىرەس ءتيىمدى ەمەس. جوعارىدا اتاپ ءوتكەنىمىزدەي، الەمدەگى تاۋار ساۋداسى جۇيەسى السىرەپ، كولىك-لوگيستيكا ناشارلايدى. ينفلياسيا ايدى اسپاننان شىعارماق. بايقاپ قارايتىن بولساق، 2020–2030 جىلدارعا ارنالعان ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياسي تۇجىرىمداماسى جۇزەگە اسىپ كەلەدى. مىسالى، قۇجاتتاعى كەلەسى مىندەتتەردى ومىرشەڭ ەتۋگە تىرىسۋدامىز:
1) قازاقستاننىڭ توڭىرەگىندە ساياسي تۇراقتى، ەكونوميكالىق ورنىقتى جانە ءقاۋىپسىز كەڭىستىك قۇرۋ بويىنشا كۇش-جىگەردى نىعايتۋ؛
2) حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ، جاھاندىق جانە وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن ءوزارا ءىس-قيمىل جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ باعىتىن جالعاستىرۋ؛
3) مەملەكەتتىڭ ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن ىلگەرىلەتۋ مەن قورعاۋدى ەسكەرە وتىرىپ، ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى دەڭگەيدە سىرتقى ساياساتتىڭ باستى ماسەلەلەرىنە قاتىستى جاڭا تاسىلدەر تۇجىرىمداپ، ىسكە اسىرۋ؛
4) سىرتقى ساياساتتى «ەكونوميكالاندىرۋدىڭ» جاڭا دەڭگەيىن قامتاماسىز ەتۋ، الەمدىك شارۋاشىلىق بايلانىستار ءجۇيەسىندە قازاقستاننىڭ ۇستانىمدارىن ودان ءارى كۇشەيتۋ.
«اlmaty-akshamy»، №112، 21 قىركۇيەك، 2023 جىل