جاز ايلارى - قازاق ءۇشىن توي ماۋسىمى. ال قازاقتىڭ تويى - ۇلتتىڭ قۋانىشى مەن سالتاناتى، ىقىلىم زاماننان كەلە جاتقان مادەنيەت پەن ءداستۇردىڭ ايناسى. الايدا كەيىنگى جىلدارى ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ ءدانى سانالاتىن كەيبىر سالت-داستۇرلەر تويدان شەتتەتىلىك بارا جاتقانداي. بۇل جايلى تاريحشى-ەتنوگراف بەردالى وسپانمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك. تولىعىراق اqshamnews.kz ءتىلشىسىنىڭ ماتەريالىنان وقىپ، ءبىلىڭىز.
بەردالى وسپان
تاريحشى-ەتنوگراف
تويباستار ءانى نەگە ايتىلماي بارادى؟
بەردالى وسپاننىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى تويلاردا ءجيى كەزدەسەتىن تويباستار ءداستۇرى ءوز ءمانىن جوعالتىپ بارادى. بۇرىن تويباستار تەك سىيلىق تابىستاۋ ەمەس، ەڭ الدىمەن رۋحاني مازمۇنى بار ءان-جىر ارقىلى جاسالاتىن. وندا توي يەسىنىڭ اتا-باباسى، ەل قورعاعان باتىرلارى، اۋلەتتىڭ ءقادىرلى قاريالارى جايلى جىر ايتىلىپ، سول ارقىلى ۇرپاقتار ساباقتاستىعى مەن اۋلەتتىڭ ارداقتى جولى دارىپتەلەتىن.
“بۇگىندە بۇل ءداستۇر تەك ماتەريالدىق قۇندىلىقپەن ولشەنەتىن بولدى. رۋحاني جاعى كومەسكى تارتىپ قالدى. قازىرگى تويلاردا تويباستار ۇعىمى تەك سىيلىقپەن ساباقتاساتىن بولدى. ءبىز ونىڭ نەگىزگى ءمانىن قايتا جانداندىرۋىمىز كەرەك”، – دەيدى ەتنوگراف.
توي تارقار – ۇمىت قالعان العىس ءداستۇرى
تويدىڭ سوڭىندا ايتىلاتىن "توي تارقار" ءداستۇرى دە ۇمىتىلا باستادى. بۇل – تويدى ۇيىمداستىرۋعا اتسالىسقان جاندارعا العىس بىلدىرەتىن، ريزاشىلىق نيەتپەن جاسالاتىن اڭگىمە مەن تىلەك. توي يەسى سول كۇنگى قۋانىشتىڭ ءمانىن، كىمدەر قول ۇشىن سوزعانىن، تويدىڭ قالاي وتكەنىن ايتىپ، كەلگەن قوناقتارعا ريزاشىلىعىن بىلدىرەتىن.
“كەل دەمەك بار، كەت دەمەك جوق” دەگەن ءسوز وسى تۇستا بەكەر ايتىلماعان. بۇل – قازاقتىڭ قوناققا دەگەن قۇرمەتىنىڭ كورىنىسى. ءقازىر كوپ تويدا توي يەلەرى جيىن سوڭىندا تىلەك ايتىپ جاتادى. بۇل ۇقساس ءداستۇر. ءبىراق ناقتى "توي تارقار" دەپ اتالاتىنىن ەسكە سالىپ، قاپەرىمىزدە ۇستاعانىمىز ابزال”، – دەيدى بەردالى وسپان.
"وتقا ماي قۇيۋدى شيرك دەيتىندەردىڭ ءوزى – شىرىك"
ەتنوگراف قازىرگى قوعامدا ءجيى سىنعا ۇشىراپ جۇرگەن وتقا ماي قۇيۋ ءداستۇرىنىڭ دە ءمانىن اشىپ بەردى. كوپشىلىك بۇل ارەكەتتى ءدىني تۇرعىدان "شيرك" دەپ قابىلداپ، ونى تەرىسكە شىعارۋعا تىرىسادى. الايدا عالىمنىڭ پىكىرىنشە، بۇل – قازاقتىڭ كونە دۇنيەتانىمىنان تۋعان ىرىم.
“بارلىق قازاق مۇسىلمان بولدى دەگەن تۇسىنىك شارتتى. قازاق – ەجەلدەن وزىندىك سەنىممەن، تابيعاتپەن ۇندەستىكپەن ءومىر سۇرگەن حالىق. وتقا ماي قۇيۋ – جاراتقاننان تىلەك تىلەۋ مەن جاقسىلىق شاقىرۋدىڭ سيمۆولى. بۇل – سالتتان جەرۋدەن تۋعان قورقىنىش ەمەس، ونى تۇسىنبەۋدەن تۋعان اداسۋشىلىق. كوبى ءقازىر مۇنى ۇمىتىپ بارادى”، – دەيدى ول.
ەتنوگراف بۇل ءداستۇردىڭ كوركەمدىك تۇردە “قىز جىبەك” فيلمىندە وتە دۇرىس كورسەتىلگەنىن دە اتاپ ءوتتى.
"سالت بۇرمالانىپ جاتقان جوق، بەيىمدەلىپ جاتىر"
بەردالى وسپان سالت-داستۇرلەرگە قوعام تاراپىنان ءجيى سىن ايتىلاتىنىن جوققا شىعارمايدى. ءبىراق ونى بۇرمالاۋ ەمەس، بەيىمدەلۋ ۇدەرىسى دەپ تۇسىنۋگە شاقىرادى. ونىڭ ايتۋىنشا، داستۇرلەردىڭ قاتتى وزگەرۋى تابيعي قۇبىلىس، سەبەبى قازاقستان اۋماعى كەڭ، ال ءار ءوڭىردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار.
مىسالى، بەتاشار سالتىندا وقتاۋدى كىشكەنتاي ۇل بالاعا ۇستاتۋ نەمەسە دومبىرامەن قوسا بايان، اككوردەون سياقتى اسپاپتاردى قولدانۋ – بۇل بۇرىنعى سالتقا قارسى كەلۋ ەمەس، جاڭعىرۋ، كەڭەيۋ بەلگىسى.
“بۇل 20 عاسىردا پايدا بولعان قۇبىلىس. جاڭا اسپاپتاردىڭ قوسىلۋى – مۋزىكالىق مادەنيەتىمىزدىڭ دامۋىنىڭ بەلگىسى. سالت دەگەن – قاتىپ قالعان قاعيدا ەمەس. ول – ءتىرى اعزا سياقتى، زامانعا بەيىمدەلىپ وتىرادى”، – دەيدى ەتنوگراف.