ءتىلدى ساقتاپ، ونىڭ تازالىعىن قامتاماسىز ەتۋدە ەل ۇكىمەتى "فرانسيانىڭ كۇرەس تاريحىنىڭ" ۇلگىسىن قاراستىرۋدا.
رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيا كوميسسياسىنىڭ 2024 جىلعى 4ء-شى وتىرىسىندا بەكىتىلەتىن تەرميندەر تەرمينكوم مۇشەلەرىنىڭ تالقىسىنا ۇسىنىلدى. سونىڭ ىشىندە بۇل جولى ءوز سالاسى بويىنشا توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى – 169، ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى – 28 جاڭا تەرميندى كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ قاراۋىنا جىبەردى. ەگەر كوميسسيا قۇپتاسا، جاڭا تەرميندەر بەكىتىلەدى، دەپ حابارلايدى aqshamnews.kz.
ولاردىڭ كەيبىرىنە توقتالا كەتكەن ءجون. ماسەلەن، دوروجنىي كاتوكتىڭ "جول اۋناعى، اۆتواۋناق، جولاۋناق" دەگەن نۇسقالارى ۇسىنىلدى. سونداي-اق، تەرمينكوم قۇپ دەسە:
• سكالودروم – قۇز ايلاعى، ورمەلەۋ قابىرعاسى، قۇزايلاققا،
• حلوپۋشكا – ساقپاندار مەن شارتىلداققا،
• ۆىپرياميتەل – تۇزەتكىش، تۇزەتكىگە،
• زابوليەۆاەموست ناسەلەنيا – حالىقتىڭ اۋرۋىنا،
• زاگلۋشكا – تىعىن، بىتەۋىش، تۇمشاعا،
• مەشكوتارا – قاپ، جۇمساققاپ، جەڭقاپقا،
• فيلترۋيۋششيي پروتيۆوگاز – سۇزگىش گازقاعار، سۇزگىش گازتۇمشاعا،
• ەكونوميچەسكيي بۋم – ەكونوميكالىق داقپىرتقا،
• پروبەل – بوس ارالىققا،
• سۆەرحدوحودى – ۇستەمە كىرىستەرگە،
• ۋپروششەنيە – ىقشامداۋعا اينالادى.
تەرمينكوم بيىل مىڭعا دەيىن جاڭا ءسوزجاسامدى بەكىتەدى دەپ كۇتىلۋدە. مىسالى، مادەنيەتتانۋشى، ەتنولوگ سەرىك ەرعالي تەرمينكوم مەن ساراپشىلاردان "بەشبارماكقا" بالاما تاۋىپ، قازاقى ۇعىمعا جات وسى ءسوزدى ىعىستىراتىن نەولوگيزم بەكىتۋدى ۇسىنعان بولاتىن. "اسامىق" (اساتۋ، اساپ جەۋ دەگەن سوزدەردەن شىعارىلعان)، "قازاقشا ەت"، "بەس ساۋساق" سياقتى بالامالار تالقىعا سالىنۋدا.
ءوز كەزەگىندە، جاڭا تەرميندەردى ماماندار اسىعا كۇتىپ وتىر. ونسىز، ادىلەت مينيسترلىگى ساراپشىلارىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، مەملەكەتتىك تىلدەگى زاڭدار مەن اكتىلەر جىل وتكەن سايىن تۇسىنىكسىز بولىپ بارادى.
"مەملەكەتتىك تىلدەگى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ كۇردەلىلىگى سونشا، ونى قۇقىق قولدانۋ سۋبەكتىلەرىنىڭ ءتۇسىنۋى قيىندادى. سونىمەن قاتار نقا-لاردىڭ قازاقشا جانە ورىسشا ماتىندەرىنىڭ تۇرلىشە ءتۇسىندىرىلۋى (رازنوچتەنيا تەكستوۆ) پروبلەماسى ۋشىقتى. نقا ماتىندەرىنىڭ تەڭ ءتۇپنۇسقالى، اۋتەنتتى بولماۋىنا قاتىستى ماسەلە بار. ويتكەنى مەمورگانداردا قىزمەتكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ دەڭگەيى تومەن بولىپ قالۋدا. سوندىقتان مەمورگاندارعا نقا جوباسىن بىردەن ورىس تىلىندە دايىنداۋ، سودان كەيىن عانا ونى اۋدارماشى ارقىلى قازاق تىلىنە اۋدارا سالۋ وڭايىراق. بۇل رەتتە ەكى تىلدەگى نقا ماتىندەرى بىردەي زاڭدىق كۇشكە يە"، – دەپ ءتۇسىندىردى ادىلەت مينيسترلىگى.
وسىعان بايلانىستى زاڭ جوبالارى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا ەنگىزىلگەنگە دەيىن ولاردىڭ ەكى تىلدەگى ماتىندەرىنىڭ اۋتەنتتىلىگىنە عىلىمي لينگۆيستيكالىق ساراپتاما جاساۋ زاڭنامامەن مىندەتتەلگەن. وندا نەگە سوعان قاراماستان، قازاقشا-ورىسشا ماتىندەرى ءارباسقا بولىپ شىعادى؟
ادىلەت ۆەدومستۆوسىنىڭ ساراپشىلارى بۇل جۇمىس قورىتىندىلارى بىرنەشە فاكتورلارعا بايلانىستى ناشارلايتىنىن ايتتى.
بىرىنشىدەن، دەپۋتاتتىق كورپۋس وزىنە كەلىپ تۇسكەن زاڭ جوبالارىن سول كۇيدە قابىلدامايدى، كونتەنتىن جەتپىس-سەكسەن پايىزعا دەيىن وزگەرتىپ جىبەرەتىن كەزدەرى بولادى. سالدارىنان، لينگۆيستيكالىق ساراپتاما جۇرگىزىلگەننەن كەيىن زاڭ جوبالارى پارلامەنتتە وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى جانە ارى قاراي ءماجىلىس تە، سەنات تا تولىققاندى لينگۆوەكسپەرتيزا جۇرگىزبەيدى. ءبىر قايناۋى كەم، شيكى كۇيدە قابىلداي سالاتىنى جاسىرىن ەمەس. بۇل ەكى تىلدەگى ماتىندەردىڭ تەڭ ءتۇپنۇسقالىعىنىڭ قامتاماسىز ەتىلمەۋىنە سوقتىرادى. ەندەشە كىنا جۇگىن مەمقىزمەتشىلەرمەن بىرگە دەپۋتاتتار دا ارقالايدى.
ەكىنشىدەن، لينگۆيستيكالىق ساراپتاما ۇكىمەتتىڭ قاۋلىلارىنا، مينيسترلەردىڭ، ۆەدومستۆولاردىڭ بۇيرىقتارىنا، اكىمدەردىڭ شەشىمدەرىنە، ءماسليحاتتاردىڭ قاۋلىلارىنا جانە باسقا دا تولىپ جاتقان زاڭعا تاۋەلدى نقا-لارعا جۇرگىزىلمەيدى.
ۇشىنشىدەن، تىلدىك ساراپتاما جۇرگىزەتىن ساۋاتتى، جان-جاقتى، ءار سالانىڭ ەرەكشەلىگىنە تەرەڭ بويلاي الاتىن امبەباپ، بىلىكتى ماماندار دا از. سالدارىنان، "سەلسكوحوزيايستۆەننىە كۋلتۋرى" قازاقشا ماتىنىندە "اۋىل شارۋاشىلىعى مادەنيەتى" (دۇرىسى "داقىلدارى") دەپ ءتارجىمالانىپ كەلەدى.
"قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس، نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە ازىرلەنەدى. ءىس جۇزىندە، تاجىريبەدە جوبالار ورىس تىلىندە ازىرلەنىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلادى. ءسويتىپ، قازاق تىلدىلەرگە قازاقى ۇعىمدار ورنىنا ورىسشا تۇسىنىكتەر تاڭىلادى. سالدارىنان قازاقشا زاڭ مەن قۇجاتتى قازاقتىلدىلەر دە تۇسىنبەي جاتادى. سوندىقتان قازاق ءتىلىن نورماشىعارماشىلىق قىزمەتىندە ودان ءارى دامىتۋ ماقساتىندا كەزەڭ-كەزەڭىمەن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ جوبالارىن قازاق تىلىندە ازىرلەپ، سودان كەيىن ورىس تىلىنە اۋدارۋدى قامتاماسىز ەتۋ مىندەتىن زاڭنامالىق بەكىتۋ مۇمكىندىگىن پىسىقتاۋ ماڭىزدى"، – دەلىنگەن ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ "ق ر كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە نورماشىعارماشىلىقتى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى" زاڭىنىڭ جوباسىنا ارنالعان كونسۋلتاتيۆتىك قۇجاتتا.
وسىعان بايلانىستى، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ ۇستانىمىنشا، نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ جوبالارىن دايىنداۋ كەزىندە رەسمي قازاقشا-ورىسشا زاڭ سوزدىگىن باسشىلىققا الۋ بويىنشا مىندەتتى تالاپتاردى بەلگىلەۋ قاجەت.
ول ءۇشىن بارلىق سالادا، بۇكىل مەمورگاندار باسشىلىققا الاتىن ساۋاتتى، بارشاعا ورتاق، ءبىرىڭعاي سوزدىك ازىرلەنىپ، بەكىتىلۋگە ءتيىس. ءتىل ماماندارىنا، تەرمينكومعا جۇكتەلەتىن ماڭىزدى ءبىر تاريحي ميسسيا دا وسى.
"نقا جوبالارىنىڭ ورىس تىلىندە دايىندالۋىنا ونى ازىرلەۋشىلەردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋ دەڭگەيىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى عانا ەمەس، سونداي-اق جالپى قازاق زاڭ عىلىمىنىڭ دامۋدا كەنجەلەپ قالۋى جانە قازاق تىلىندە جازىلعان عىلىمي ەڭبەكتەر سانىنىڭ ازدىعى ىقپال ەتەدى. بۇگىندە قازاق زاڭ تەرمينولوگياسىنىڭ دامۋىندا ناقتى كەمشىلىكتەر بار. ال، قۇقىق ءتىلى – قۇقىقتىق قاتىناستاردىڭ دالدىگى، ايقىندىلىعى جانە قولجەتىمدىلىگى قاعيداتتارىنا نەگىزدەلۋگە ءتيىس. سول سەبەپتى، ادىلەتمينى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ، KAZGUU ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، زاڭناما جانە قۇقىقتىق اقپارات ينستيتۋتىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرلەسىپ، وسى ماسەلەلەر بويىنشا بىرنەشە كەڭەس وتكىزدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ زاڭگەر-لينگۆيستەرى زاڭ تەرمينولوگيالىق سوزدىگىن ازىرلەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە"، – دەپ حابارلادى ادىلەت مينيسترلىگى.
ۆەدومستۆو ۇكىمەتكە بۇل سالادا فرانسيانىڭ وزىق ۇلگىسىن نازارعا الۋدى ۇسىندى.
"مەملەكەتتىك فرانسۋز ءتىلىن قورعاۋ ءۇشىن فرانسيا وتە سالماقتى شارالار قابىلداۋدا. بۇل ەلدىڭ فرانسۋز ءتىلىن ساقتاۋ جانە ونى تازا ۇستاۋ ءۇشىن كۇرەسىنىڭ تاريحى بىرنەشە عاسىرلارعا سوزىلادى. سوڭعى جارتى عاسىردا اعىلشىن ءتىلىن قولدانۋدىڭ كەڭەيۋىنە بايلانىستى بۇل رەسپۋبليكادا ءتىل ساياساتىن زاڭنامالىق رەتتەۋ ءىسى كۇشەيتىلدى. 1972 جىلدان بەرى "فرانسۋز ءتىلىن بايىتۋ" جونىندەگى ارنايى ورگان جۇمىس ىستەيدى. ول ايىنا 1 رەت ءماجىلىس قۇرادى جانە جالپىعا بىردەي مىندەتتى قولدانۋ ءۇشىن "انگليسيزمدەردىڭ" ورنىن باساتىن فرانسۋز تىلىندەگى جاڭا تەرميندەردىڭ ءتىزىمىن بەكىتەدى"، – دەلىنگەن مينيسترلىك ساراپشىلارىنىڭ بايلامىندا.
1975 جىلى "فرانسۋز ءتىلىن قورعاۋ تۋرالى" تۇڭعىش زاڭ قابىلداندى. قازىرگى ۋاقىتتا ەكىنشى زاڭ – "تۋبون زاڭى" قولدانىلادى. وعان سايكەس، فرانسۋز ءتىلى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن شەنەۋنىكتەر ءۇشىن مىندەتتى بولىپ تابىلادى. فرانسۋز ءتىلىن بىلمەيتىن تۇلعالار مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلدانبايدى.
بۇدان بولەك، فرانسيا ازاماتتىعىن الۋ، ءتىپتى بيزنەستە حالىققا قىزمەت كورسەتۋمەن بايلانىستى كاسىپپەن اينالىسۋ دا ادامنان فرانسۋز ءتىلىن مىندەتتى تۇردە ءبىلۋدى تالاپ ەتەدى.
ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ بۇزىلماۋىن رەسپۋبليكا پروكۋرورى قاداعالايدى، بۇزىلسا، ءتيىستى حاتتاما تولتىرادى. جىل سايىن، 15 قىركۇيەككە دەيىن ۇكىمەت پارلامەنت پالاتالارىنا ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ قولدانىلۋى تۋرالى بايانداما جاسايدى. فرانسۋز ءتىلىنىڭ بيىك مارتەبەسىن ساقتاۋ ءۇشىن "فرانسۋز ءتىلىنىڭ باس دەلەگاسياسى" (DGLF) مەكەمەسى قۇرىلدى. مۇنىڭ ءبارى قازاقستان ءۇشىن ازىرگە، ارمان عانا. ىلگەرى وزعاننىڭ ۇلاعاتىن ۇلگى-ونەگە ەتپەگەن ەل توزادى.