29 تامىز – ەلىمىز ءۇشىن عانا ەمەس، الەمدىك قوعامداستىق پەن جاھاندىق انتيادرولىق قوزعالىس ءۇشىن ماڭىزدى كۇن. وسىدان 32 جىل بۇرىن ءدال وسى كۇنى سەمەي وڭىرىندەگى يادرولىق پوليگون جابىلدى.
يادرولىق الەۋەتىنىڭ جويقىن كۇشى بويىنشا الەمدە 4-ورىن الاتىن بۇل پوليگون كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن 1947 جىلى قۇرىلىپ، شارتتى تۇردە «№2 وقۋ-جاتتىعۋ الاڭى» دەپ اتالدى. ەڭ العاشقى جارىلىس مۇندا 1949 جىلى 29 تامىزدا جۇزەگە اسىرىلدى. ول بيىكتىگى 30 مەترگە جۋىق ارنايى قۇرىلعىدا، جەردىڭ بەتىندە جاسالدى. قۋاتى 22 كيلوتوننالىق جارىلىستىڭ تولقىنى 5 شاقىرىمعا جەتتى. سىناق ورنى ۇلكەن شۇڭقىر بولىپ وپىرىلىپ تۇسكەن بۇل جارىلىس وزىنەن كەيىنگىلەرمەن سالىستىرعاندا ويىنشىق بولىپ قالدى، ويتكەنى ودان كەيىنگى ۋاقىتتا سىنالعان اتوم بومبالارىنىڭ قۋاتى ودان ونداعان ەسە جوعارى بولدى.
II دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەكى الىپ يمپەريا – اقش پەن كسرو-نىڭ تەكەتىرەسى ءورشىپ كەتتى. ەكى الپاۋىت ەل جاپپاي قارۋلانۋ جولىنداعى جارىسقا باس قويدى. ەكى تاراپ تا ءوزىنىڭ اتوم قارۋىن سىناي باستادى. كەڭەس وداعى بۇل ءۇشىن سەمەي ءوڭىرىن تاڭدادى جانە پوليگون 18،5 مىڭ شارشى كيلومەترلىك وتە ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتتى.
سەمەي پوليگونى – بىردە-بىر گەوگرافيالىق كارتادا بەلگىلەنبەگەن قالا. اسا قۇپيالىلىعىنا وراي ونىڭ اتى دا: «موسكۆا-400»، «سەميپالاتينسك-21»، «كونەچنايا» بولىپ قۇبىلىپ وتىردى، تەك تاياۋ جىلداردان بەرى عانا «كۋرچاتوۆ» رەتىندە ءمالىم بولدى. وندا تۇرعان اسكەريلەر مەن جانە قاراپايىم حالىق يادرولىق سىناقتاردى جۇرگىزۋ جۇمىستارىن قامتاماسىز ەتتى. قالادا عىلىمي-زەرتتەۋ لابوراتوريالارى، مەديكتەر مەن بيولوگتار، ماتەماتيكتەر مەن فيزيكتەر، سونداي-اق، شاحتا سالۋشىلار، بۇرعىلاۋشىلار، گەولوگيالىق بارلاۋشىلار، قۇرىلىسشىلار شوعىرلاندى. قالانىڭ ماسكەۋدەن ۇشاق قابىلدايتىن ءوز اۋەجايى، تەمىرجول جانە اۆتوبۋس بەكەتتەرى بولدى. يادرولىق دۇمپۋلەر ءجۇرىپ جاتاتىن الاڭقايلارعا دەيىن جۇزدەگەن كيلومەترلىك بەتون جولدار سالىنىپ، ال جەردىڭ استىمەن قۇپيا بايلانىس قۇرالدارى تارتىلدى. پوليگوننىڭ سىناق الاڭدارى مەن ورتالىقپەن بايلانىستى قامتاماسىز ەتەتىن راديوانتەننالار، رادار قوندىرعىلارىن باقىلاۋشىلار كۇندىز-تۇنى ۆاحتالىق ادىسپەن جۇمىس ىستەدى.
پوليگون اۋماعىنداعى تروتيلدىك جارىلىس كادىمگى جارىلعىشتاردان مىڭ ەسە قۋاتتى بولدى. اتالعان جارىلىستىڭ كومەگىمەن كوپتەگەن نىسانداردىڭ سەيسميكالىق توزىمدىلىگى تەكسەرىلگەن. ول ءۇشىن سىناق الاڭىنىڭ جانىندا ءتۇرلى عيمارات ۇلگىلەرى تۇرعىزىلعان. سونىڭ ءبىرى، مىسالى، ماسكەۋ مەتروسى. ياعني، ونىڭ جارىلىس كەزىندەگى سوققى تولقىنىنا توزىمدىلىگى سىنالعان جانە نىسان سوققىعا توتەپ بەرگەن. ءسويتىپ، مەترونى بومبادان باس ساۋعالايتىن جەر رەتىندە پايدالانۋعا بولاتىنى انىقتالعان.
جالپى، سەمەي يادرولىق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ جالپى سانى 456 يادرولىق جانە تەرمويادرولىق جارىلىستى قۇرادى. ولاردىڭ 116-سى اشىق تۇردە، ياعني جەر بەتىندە نەمەسە اۋە كەڭىستىگىندە جاسالدى. سەمەي پوليگونىندا اۋەدە جانە جەر بەتىندە سىناقتان وتكىزىلگەن يادرولىق زاريادتاردىڭ جالپى قۋاتى 1945 جىلى حيروسيماعا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ قۋاتىنان 2،5 مىڭ ەسە كوپ بولدى.
جارىلىستاردىڭ شىرقاۋ شەگى 1961-1962 جىلدارعا تۋرا كەلدى. ەكى جىل ىشىندە 68 يادرولىق جارىلىس جاسالدى، 1961 جىلى تەك قىركۇيەك ايىنىڭ وزىندە عانا 15 اتومدىق سىناق ءوتتى. 1964-1989 جىل ارالىعىندا سەمەي پوليگونىندا قۋاتى 150 كيلوتوننالىق 352 جەراستى جارىلىسى بولدى. وسىلايشا، قازاق جەرىندە جاسالعان يادرولىق جارىلىستاردىڭ قۋاتى 50 مەگاتوننادان اسىپ، راديواكتيۆتى جاۋىن-شاشىن 1،7 ميلليوننان استام حالىق تۇراتىن 304 مىڭ شارشى كيلومەترگە تارالدى. سەمەي ءوڭىرى ەكولوگيالىق اپات ايماعىنا اينالدى.
جارىلىس زارداپتارى تەك سەمەي وبلىسىن عانا ەمەس، پوليگونعا ىرگەلەس جاتقان پاۆلودار جانە قاراعاندى وبلىستارىن دا شارپىدى. سونىڭ سالدارىنان بۇل وڭىرلەردە ونكولوگيالىق اۋرۋعا شالدىققاندار سانى كۇرت ءوستى. رەسمي دەرەكتەردە 40 جىل ىشىندە ءبىر ميلليوننان استام ادام سىناقتاردان زارداپ شەككەنى كورسەتىلگەن، كەيبىر دەرەككوزدەر بويىنشا، ولاردىڭ سانى 1،5 ميلليونعا دەيىن بارادى.
الايدا، بۇل سوڭعى مالىمەت تە ەمەس، ويتكەنى ونكولوگيالاق اۋرۋلارعا شالدىعۋ كورسەتكىشى بۇل ايماقتا ءقازىر جاس ۇرپاق اراسىندا دا كەزدەسەتىنى ايتىلۋدا. ياعني جابىلعانىنا شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت وتكەنىنە قاراماستان مۇنداعى رادياسيا دەڭگەيى قالىپتى نورمادان جوعارى جانە جارىلىس بولعان ماڭايدا ءجۇرۋ ءالى دە ءقاۋىپسىز ەمەس.
1989 جىلى ەلىمىزدە بەلگىلى اقىن، قوعام قايراتكەرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن «نيەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسى قۇرىلدى. حالىقتىڭ قولداۋىنىڭ ارقاسىندا قوزعالىس سەمەي پوليگونىندا جوسپارلانعان 18 جارىستىڭ 11ء-ىن توقتاتا الدى. قالعان 7 سىناقتىڭ سوڭعىسى 1989 جىلى 19 قازاندا بولدى. ال 1991 جىلى 29 تامىزدا سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. قازاققا تاڭىلعان يادرولىق قاسىرەتكە نۇكتە وسىلاي قويىلعانىمەن، پوليگون جابىلعاننان كەيىن دە سول كەزدەگى جاس مەملەكەت شەشۋگە ءتيىس ءبىرقاتار ماسەلە تۋىندادى. اتاپ ايتقاندا، اسكەري-ونەركاسىپ كەشەنىن ساقتاۋ ماسەلەسىن شەشۋ، اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ءۇشىن تەحنولوگيالىق جانە كادرلىق بازا قۇرۋ قاجەت بولدى. وسى ماقساتتا يادرولىق ۇلتتىق ورتالىق قۇرىلدى.
بۇگىندە ەلىمىزدە اتالعان ورتالىق اتام ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ، تەرمويادرولىق جانە يادرولىق تەحنولوگيالاردىڭ زەرتتەۋ، يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە كادر ساياساتىن دامىتۋ سياقتى ستراتەگيالىق مىندەتتەر بويىنشا جۇمىس ىستەۋدە.