قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «حابار» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتى.
– قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، ۋاقىت ءبولىپ، قازاقستاندىق ب ا ق وكىلى رەتىندە ماعان سۇحبات بەرۋگە كەلىسكەنىڭىز ءۇشىن سىزگە كوپ راحمەت. ويتكەنى مەن اقورداعا سيرەك كەلەتىن، ارنايى پۋلدىڭ قۇرامىنا كىرمەيتىن ءجۋرناليستپىن. سوعان قاراماستان، وسىنداي مۇمكىندىككە يە بولىپ وتىرمىن. بۇل ءۇشىن العىسىم شەكسىز...
– شىن مانىندە، كەيىنگى كەزدە سۇحبات الۋ جونىندە ماعان وتاندىق جانە شەتەلدىك تەلەكومپانيالاردان كوپ وتىنىشتەر ءتۇسىپ جاتىر. ولاردىڭ بارىنەن باس تارتتىم. تەك «حابار» تەلەارناسىنا، سونىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىك پۋلعا كىرمەسەڭىز دە، سىزگە عانا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرمىن. كاسىبي مامانسىز. بۇگىن وتە تۇششىمدى اڭگىمە بولادى دەپ سەنەمىن.
– بۇگىن، شىن مانىندە، تاريحي ءسات. سەبەبى ءبارىمىزدى ءالى دە الاڭداتىپ وتىرعان «قاسىرەتتى قاڭتار» وقيعاسىنان كەيىن العاش رەت وتاندىق ب ا ق وكىلىنە سۇحبات بەرگەلى وتىرسىز. «ەندى نە بولادى» دەگەن قوبالجۋ دا بار. مەن سول وقيعالار كەزىندە ءوزىمنىڭ سۇيىكتى قالام – الماتىدا، دەمالىستا ەدىم. ياعني بولعان وقيعانىڭ ءبارىن ءوز كوزىممەن كوردىم دەسەم دە بولادى. راسىندا، تەرەزەنىڭ ارعى جاعىندا جارىلعان گراناتا ما الدە «كالاشنيكوۆتىڭ» كەزەكتى وق جاۋدىرۋى ما، ايىرا المادىق. ءبارىمىز بۇل سۇمدىقتىڭ تەزىرەك اياقتالۋىن تىلەدىك. سول وقيعالاردان كەيىن ءبىراز ۋاقىت وتسە دە، كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە كوپ سۇراق قالدى. اركىم ءارتۇرلى ايتىپ، سان-ساققا جۇگىرتەدى. بۇل، شىن مانىندە، بۇزاقىلىققا ۇلاسىپ، باقىلاۋسىز كەتكەن بەيبىت شەرۋ مە الدە الدىن الا جوسپارلانعان مەملەكەتتىك توڭكەرىس پە؟ شىن مانىندە نە بولدى؟
– بۇل – الدىن الا جوسپارلانعان قاستاندىق ارەكەت. نارازىلىقتار بەيبىت ميتينگىلەردەن باستالىپ، سوڭى بۇزاقىلىققا، توناۋشىلىققا ۇلاستى. وسى وقيعالار – كاسىبي ادامداردىڭ ويلاستىرعان جانە سولاردىڭ جۇزەگە اسىرعان جىمىسقى وپەراسياسى. اۋەلى جۇرتشىلىق بەيبىت ميتينگكە شىقتى. دەمونسترانتتارعا قارسى كۇش قولدانىلعان جوق، قولدانىلۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. كەلەسى لەكپەن ولاردىڭ ورنىنا جاي عانا بۇزاقىلىق ىستەپ، پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنە سەس كورسەتىپ، تاس لاقتىرىپ جۇرگەن جاستار كەلدى. ارتىنشا ءۇشىنشى تولقىن جالعاستى. بۇلار ارناۋلى دايىندىقتان وتكەن كادىمگى كاسىبي لاڭكەستەر باسقارعان توناۋشىلار، كىسى ولتىرۋشىلەر، زورلىق جاساۋشىلار ەدى. سودىرلار كۇشتىك ورگاندار عيماراتتارىنىڭ ورنالاسقان جەرىن وتە جاقسى بىلگەن جانە سول نىساندارعا شابۋىل جاسالدى. لاڭكەستەردى ماتەريالدىق قۇندىلىقتار قىزىقتىرعان جوق، ولارعا قىلمىستىق ىستەر، قۇقىق قورعاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جەكە قۇجاتتارى كەرەك بولعان. ياعني بۇنىڭ وتە مۇقيات ويلاستىرىلعان، شەتەلدىك سودىرلار جالدانعان تەرروريستىك وپەراسيا ەكەنى انىق. ءوزىڭىز بىلەسىز، ولار الماتىنىڭ اۋەجايىنا شابۋىل جاسادى. ءقازىر تەرگەۋ امالدارى بارىسىندا اۋەجايدى ورتالىق ازياداعى قالالاردىڭ بىرىنەن ۇشىپ كەلگەن ادامداردى كۇتىپ الۋ ءۇشىن ادەيى باسىپ العانى انىقتالىپ جاتىر. سىرتتان كەلگەندەر – ارنايى دايىندالعان سودىرلار مەن ولاردىڭ كومانديرلەرى.
لاڭكەستەر گاستاربايتەرلەر رەتىندە ۇشىپ كەلىپ، شەكارالىق وتكىزۋ بەكەتتەرىنەن كەدەرگىسىز وتكەن. ءسويتىپ، قالاعا كىرىپ جوسپارلى وپەراسيالاردى باسقارعان. كەيىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى كۇش الىپ، قايتا سوققى بەرگەندە، تەز ارادا سول الماتى اۋەجايى ارقىلى ۇشىپ كەتكەن. سوندىقتان تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇل – جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلگەن وپەراسيا. ولاردىڭ ماقساتى – مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى جويۋ، كونستيتۋسيالىق قۇرىلىمعا نۇقسان كەلتىرۋ، تۇپتەپ كەلگەندە بيلىكتى باسىپ الۋ. دەگەنمەن ءالى دە تەرگەۋ جۇرگىزىلۋدە. ءبارى دە انىقتالادى.
ەندى «بۇعان ولار قالاي قول جەتكىزدى؟» دەگەن سۇراق قويعىڭىز كەلىپ وتىرعان شىعار. ءقازىر ءبىز اۋقىمدى تەرگەپ-تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىرمىز. وكىءنىشكە قاراي، ءدال وسىنداي جاعدايدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ناقتى ارەكەت ەتۋ الگوريتمى بولماي شىققانى انىقتالدى.
مەن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە كوماندالىق-شتابتىق، اسكەري بىرنەشە وقۋ-جاتتىعۋ جيىنىنا قاتىستىم. بۇل جاتتىعۋلار شىنايى جاعدايلار، سونىڭ ىشىندە الماتىدا بولعان وقيعالار كەزىندە ەشقانداي پايداعا اسپادى.
ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز – دەمونسترانتتارعا قارسى قارۋ قولدانباۋ. پوليسيا قىزمەتكەرلەرىندە اتىس قارۋى بولعان جوق. ولاردا تەك دىبىستى گراناتا، كوزدەن جاس اعىزاتىن گاز جانە سۋمەن اتقىلايتىن تەحنيكا عانا بولدى. ءبىراق بۇل ماشينالاردى قولدانا المادى. سەبەبى بۇزاقىلار تارتىپ العان. ال سودىرلار بەيبىت دەمونسترانتتارعا قارسى قارۋ قولدانباۋ جونىندە پوليسيا قىزمەتكەرلەرىنە بۇيرىق بەرىلگەنىن بىلگەن. قولدارىندا تەك كۇرەك پەن سويىل عانا بار جاس دەسانتتار وتە قاتتى زارداپ شەكتى. بۇزاقىلار ولاردى شەشىندىرىپ، پرەزيدەنت رەزيدەنسياسىنا شابۋىل كەزىندە ءتىرى قالقان رەتىندە پايدالانعان. ولار ايەلدەردى دە اياماعان، ءتىپتى ەشقانداي اياۋشىلىق سەزىم بولماعان.
تەرگەۋ بارىسىندا لاڭكەستەردىڭ قارۋلى قاقتىعىس كەزىندە ەسىرتكى تۇتىنعانى انىقتالىپ جاتىر. قاقتىعىستاردىڭ سوڭىنا قاراي كۇشتىك قۇرىلىمدار قارۋ قولدانىپ، سودىرلاردىڭ اياقتارىنان اتقان. سول كەزدە ولار جارالانىپ قۇلاسا دا، اۋىرسىنۋدى بىلمەگەن، ءتىپتى سەزبەگەن. مىنە، بۇل دا ولاردىڭ وتە مۇقيات دايىندالىپ كەلگەنىن كورسەتەدى.
بۇزاقىلاردىڭ كوپشىلىگى الماتىداعى بەس جۇلدىزدى قوناق ۇيدە جاتقانى انىقتالدى. ولاردىڭ اقشاسىن كىم تولەدى؟ «قازاقستان» قوناق ءۇيىنىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا كوماندالىق شتابتارى ورنالاسىپتى. ءقازىر تەرگەۋ جۇرگىزىلۋدە. بىرنەشە ادام سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ جاتىر. بۇرىن، ءتىپتى ويعا كەلمەگەن دەرەكتەر اشىلۋدا.
– وسى مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋ ارەكەتىنىڭ ارتىندا كىم تۇر دەپ ويلايسىز؟
– ونى تەرگەۋ انىقتايدى. الدىن الا ەشتەڭە ايتقىم كەلمەيدى جانە ونىم دۇرىس بولمايدى. ءالى اتقاراتىن جۇمىس كوپ. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، سودىرلار مەن ولاردىڭ كومانديرلەرىنىڭ كوپشىلىگى الماتىدان كەتىپ ۇلگەرگەن. ءبىرى اۋىل-ايماققا، ەندى ءبىرى شەكارادان ءوتىپ، كورشى ەلدەرگە قاشتى. تاعى بىرەۋلەرى بەت-الپەتىن وزگەرتىپ بۇعىپ قالدى. ساقال-مۇرتىن قىرىپ، سىرتقى كەلبەتىن وزگەرتىپ ەل ىشىندە جۇرگەندەرى دە بار. ولاردى تۇتقىنداسا، «ءبىز جاي ءوتىپ بارا جاتقان ەدىك» دەپ بايبالام سالىپ جاتىر. ولاي بولمايدى. الماتىداعى تارتىپسىزدىكتەردىڭ اۋقىمىن ءوزىڭىز كوردىڭىز. ال جەمە-جەمگە كەلگەندە ءبارى دە جاي جۇرگىنشى بوپ شىعا كەلەدى. ارينە، ازاماتتاردى زاڭسىز ۇستاۋ، ولارعا كۇش قولدانۋ دەرەكتەرىنىڭ ءبارى تەكسەرىلەدى. بۇل ماسەلەلەرگە مۇقيات قاراۋ كەرەك.
– ارينە، مۇنىڭ ءبارىن تەكسەرگەن ءجون. ءبىراق ءقازىر قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ىس-ارەكەتتەرىنە قاتىستى كوپ سىن ايتىلىپ جاتىر. ءسىز وعان نازار اۋدارىپ، باس پروكۋراتۋراعا تاپسىرما بەردىڭىز. دەگەنمەن الەۋمەتتىك جەلىلەردە بەيبىت تۇرعىنداردى ۇرىپ-سوعىپ، ازاپتايدى دەگەن جازبالار «جەلدەي ەسىپ» تۇر.
– ونداي ارىز-شاعىمداردا اسىرا سىلتەپ جىبەرگەندەر دە بار. ارينە، الماتىدا بولعان وقيعاعا بايلانىستى الاڭداۋشىلىقتاردى تۇسىنۋگە بولادى. سوندىقتان باس پروكۋراتۋراعا ءاربىر جاعداي بويىنشا مۇقيات تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى تاپسىردىم. بۇدان بولەك، بەلگىلى قۇقىق قورعاۋشى، ادۆوكات ايمان وماروۆا باستاعان قوعامدىق كوميسسيا قۇرىلىپتى. ونى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان وقىپ ءبىلدىم. مەن بۇل شەشىمدى قولدايمىن. شىن مانىندە، قايعىلى وقيعالار كەزىندە بولعان جاعدايلاردى جان-جاقتى تەكسەرۋ ءۇشىن قوعام بەلسەندىلەرىن تارتۋىمىز كەرەك.
ادام قۇقىعى جونىندەگى ومبۋدسمەن ەلۆيرا ءازىموۆا مەن بەلگىلى قۇقىق قورعاۋشى جەمىس تۇرماعامبەتوۆانىڭ ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورلارىنا بارىپ، ۇستالعاندارمەن كەزدەسىپ، ولاردىڭ جاعدايلارىن كورىپ، ارىز-شاعىمدارىن تىڭداپ جۇرگەنىن بىلەمىن. بۇل وتە پايدالى جۇمىس دەپ سانايمىن. مەن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلماۋىنا مۇددەلىمىن. ءاربىر جاعداي ءجىتى تەكسەرىلۋگە ءتيىس ەكەنىن تاعى دا قايتالاپ ايتامىن.
– وسى ىسكە جۇرتشىلىقتىڭ ارالاسقانى جاقسى بولعان ەكەن. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا قانداي دا ءبىر ەركىندىك بەرىلدى. قالاي ويلايسىز، ولار اسىرا سىلتەپ جىبەرمەي مە؟
– ءبىز بۇل ماسەلەدە «سيللا مەن حاريبدانىڭ» اراسىنان وتكەندەي بولۋىمىز كەرەك. ەڭ الدىمەن، بەيبىت ازاماتتار مەن الماتى تۇرعىندارىنا قارسى بۇزاقىلىق ارەكەتتەرگە قاتىسقان ادامداردى تابۋىمىز قاجەت. ەكىنشىدەن، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى بۇزىلماۋعا ءتيىس. بۇل ارەكەتتەرگە مىڭداعان بۇزاقى قاتىستى دەپ جاڭا ايتتىم. ەندى اياق استىنان، ءبارى «كەزدەيسوق جۇرگىنشى» بولىپ شىعا كەلدى. مەن پوليسيانىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىن اقتاپ وتىرعانىم جوق. ەگەر ونداي جاعدايلار بولسا، ءبىز مىندەتتى تۇردە جولىن كەسەمىز. ىشكى ىستەر ءمينيسترى ءتيىستى ەسكەرتپەسىن الدى. سوندىقتان مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، ازاماتتارعا، الماتى تۇرعىندارىنا قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلمايتىنىن مالىمدەيمىن.
– جيىرما مىڭ تەرروريست بولدى دەگەن دەرەككە قاتىستى سۇراق كوپ. ولار قايدان كەلگەن؟
– بىرىنشىدەن، الماتىداعى بۇزاقىلىق ارەكەتتەر ءبىر ساعات قانا بولعان جوق. پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ عيماراتى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن سوعىس ەكى تۇنگە سوزىلدى. پوليسەيلەر سودىرلاردىڭ بارلىق شابۋىلىنا تويتارىس بەردى.
ەكىنشىدەن، لاڭكەستەر پوليسيا مەن اسكەري قىزمەتشىلەردى سان باسىمدىعىمەن الدى. بۇل سودىرلاردىڭ وتە كوپ بولعانىن بىلدىرەدى.
ۇشىنشىدەن، بانديتتەر الماتىعا پوليسيا بلوك-بەكەتتەرى قويىلعان جاقتان، ياعني ءۇش باعىتتان كەلىپ، تالقانداپ كەتتى. پوليسەيلەر ورىن اۋىستىرىپ، قايتادان الاڭعا جينالعان. تاعى دا قارۋسىز ەدى. ماسەلەنىڭ ءمانىسى – وسىندا. ەندى كەلىپ، بۇزاقىلار از بولدى دەيدى. شىن ءمانىندە، بۇزاقىلار لەك-لەگىمەن ءجۇردى. ولاردى باسقارىپ جۇرگەن بىرەۋلەر بولدى. ءبىر لەگى باردى دا، تونادى. ودان سوڭ ەكىنشىسى كەلدى.
– ءسىز ەسكەرتۋسىز وق اتۋعا بۇيرىق بەردىڭىز. بۇل شەشىم اقش پەن ەۋروپاداعى دەموكراتيالىق قوعامداستىقتىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزدى. مۇنداي قاتاڭ شەشىم قابىلداۋعا نە تۇرتكى بولدى؟
– جوعارىدا اتالعان جاعداي بويىنشا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى باسشىلارىنىڭ ناقتى الگوريتمى، ءىس-قيمىل جوسپارى بولماعانىن ايتتىم. ءىستىڭ ءمان-جايىن باعامداي المادىق. ونى اشىق مويىنداۋعا ءتيىسپىن. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ باسشىلارى وزدەرىنە جاۋاپكەرشىلىك الۋعا ءجۇرەكسىندى. جىگەرسىزدىك تانىتتى. مەن ولارعا: «ەگەر مارشال روكوسسوۆسكيي مەن مارشال جۋكوۆ ستاليننەن ءاربىر ءىس-قيمىلدارى تۋرالى كۇندە كەلىپ، رۇقسات سۇراي بەرسە، سوعىستا جەڭەر مە ەدى؟» – دەدىم. بۇل – ناعىز سوعىس. جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنعا الۋ كەرەك ەدى. وسىعان وراي اشىق مالىمدەمە جاساعانعا دەيىن قارۋلى سودىرلارعا قارسى وق اتۋعا ءتيىسپىز دەپ ايتقان بولاتىنمىن. مەن جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىما الدىم. ال ءوز مالىمدەمەمدە مۇنى قايتالادىم. ويتكەنى جاۋاپتى ادامدار جۇرەكسىندى. ءدال وسىنداي جاعدايدا مەملەكەت باسشىسى جاۋاپكەرشىلىكتى وزىنە الۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىن. مەن كاسىبي ديپلوماتپىن. مۇنىڭ سالدارى قانداي بولاتىنىن ءبىلءدىم. ءبىراق مەن ءۇشىن مەملەكەتتىڭ ءمۇددەسى، ازاماتتارىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگى ءبارىنەن دە ماڭىزدى ەدى. مەن ول كەزدە باتىستىڭ نە دەيتىنى تۋرالى ەمەس، ەلىمىزدە ءتارتىپ ورناتۋدى عانا ويلادىم.
– جاعدايدىڭ شيەلەنىسكەنى سونشالىق، ءسىز ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمىنىڭ بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن شاقىردىڭىز. ۇقشۇ-نىڭ بىتىمگەرلىك وپەراسياسى ءساتتى جۇزەگە اسىرىلعاننان كەيىن «ۆلاديمير پۋتينگە «قارىزدار» بولىپ قالدى، ەندى ءبىرقاتار ماسەلە بويىنشا ونىڭ تالاپتارىنا كەلىسۋگە ءماجبۇر بولادى» دەگەن پىكىردىڭ بار ەكەنى جاسىرىن ەمەس. مۇنداي پىكىرلەر رەسەيدە دە، باتىستا دا ايتىلىپ جاتىر.
– بىرىنشىدەن، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت ۇيىمى – ءبىزدىڭ ورتاق ۇيىمىمىز. قازاقستان – وسى ۇيىمعا مۇشە. 1992 جىلى ونى قۇرۋعا اتسالىستىق. تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءتيىستى باستاما كوتەرءدى. سوندىقتان مەن بوتەن ادامداردان ەمەس، ۇقشۇ-نى كومەككە شاقىردىم. دەمەك مەن وزىمە، ياعني وداقتاستارىمىزعا جۇگىندىم.
ەكىنشىدەن، ۇقشۇ بىتىمگەرلىك كۇشتەرىن تارتۋ ءىسى وسى ۇيىمنىڭ كەلىسىلگەن قۇجاتىنا سايكەس ورىندالدى. سوندىقتان بۇل زاڭدى دەپ سانايمىن.
ۇشىنشىدەن، قازاقستانعا كەلگەن ۇقشۇ بىتىمگەرلىك كونتينگەنتى بىردە-بىر وق اتقان جوق. بىتىمگەرلىك كۇشتەر ستراتەگيالىق نىسانداردى عانا كۇزەتەدى، قالعان ماسەلەنى ءوزىمىز شەشەءمىز. بىزگە تىل كەرەك دەپ ەڭ باسىندا كەلىسىلگەن بولاتىن.
تورتىنشىدەن، قازاقستانعا ءبىتىمگەرلىك كۇشتەردىڭ كەلگەنى تۋرالى اقپارات پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن، بۇزاقىلاردىڭ زارە-قۇتىن قاشىرعانىن ءتۇسىنگەن ءجون. مۇنىڭ ۇلكەن كۇش ەكەنى ءتۇسىنىكتى. ايتپاقشى، بۇل بىرىككەن ءبىءتىمگەرلىك كونتينگەنت. ونىڭ قۇرامىندا رەسەيدەن بولەك بەلارۋس، ارمەنيا، تاجىكستان جانە قىرعىزستان ەلدەرىنىڭ اسكەري بولىمدەرى دە بولدى.
ال ەندى «قارىزدار» جانە تاعى دا باسقا قاۋەسەتتەرگە كەلەر بولساق، بۇعان قاتىستى ۆلاديمير پۋتينمەن ەشقانداي اڭگىمە بولماعانىن اشىق ايتامىن. كرەمل تاراپىنان دا الدىن الا ەشقانداي شارت ايتىلعان جوق.
تۇپتەپ كەلگەندە، قازاقستان ءۇشىن رەسەي وداقتاس مەملەكەت. 2013 جىلى ەكاتەرينبۋرگتە ءتيىستى شارتقا قول قويىلدى. ايتپاقشى، مەن ول كەزدە جەنيەۆادا ەدىم. سوندىقتان بۇل شارتتى ازىرلەۋگە قاتىسقانىم جوق. وندا قازاقستان مەن رەسەيدىڭ وداقتاستىق قاتىناستارى تۋرالى ايتىلعان. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىنداعى بايلانىستار الماتىداعى وقيعالارعا دەيىن دە ءاردايىم تىعىز، سىندارلى، ءارى شىن مانىندە سەرىكتەستىك سيپاتتا بولدى جانە جالعاسا بەرەدى.
مەن اقپان ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ شاقىرۋىمەن ماسكەۋگە ساپارمەن بارامىن. سوندا ەلدەرىمىز اراسىنداعى ۇزاقمەرزىمدى ىنتىماقتاستىققا قاتىستى اسا ماڭىزدى كەلىسىمگە قول قويامىز.
– قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، ينتەرنەتتىڭ قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا ءسوندىرىلگەنى تۇسىنىكتى. وسى كەزدە جۇرت اقپارات الا الماي قالدى. ءتۇرءلى اقپارات تارادى. ەندى شىن ءمانىندە نە بولعانىن ەجىكتەپ ءتۇسىندىرۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز...
– راس، ءبىز اقپاراتتىق تۇرعىدان جەڭىلگەنىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. ەشكىم مەنىڭ بۇيرىعىمدى دا، ىس-ارەكەتىمدى دە تولىق تۇسىندىرە المادى. كەيىننەن مەن ءوزىم تىكەلەي ارالاسىپ، انا جەرگە بارىپ انانى ايت، مىنا جەرگە بارىپ مىنانى ايت دەپ تاپسىرمالار بەرۋگە ءماجبۇر بولدىم. ياعني اقپاراتتىق تۇرعىدان جەڭىلىپ قالدىق، سىزبەن كەلىسەمىن. الايدا بىزدە وعان ۋاقىت بولعان جوق. ءوتىپ كەتكەننەن كەيىن ءبارىمىز اقىلدىمىز. ول كەزدە ءبىز تۋرالى كىمنىڭ نە ايتاتىنىن ويلايتىن شاما دا بولعان جوق. مۇنداي جاعدايدا ينتەرنەتتى قازاقستاندا عانا ەمەس، باسقا دا ءبىرقاتار ەلدە وشىرەدى. سەبەبى ونى تەرىس پيعىلدى ادامدار ءوز ماقساتتارىنا پايدالانىپ كەتەدى. بانديتتىك قۇرىلىمداردىڭ كومانديرلەرى اراسىندا اقپاراتتىق تۇرعىدان ارنايى دايىندىقتان وتكەن ادامداردىڭ بولعانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. دەمەك جالعان اقپاراتتار لەگى، بىلايشا ايتقانشا، فەيكتەر ۇزدىكسىز اعىلىپ جاتتى. بۇنىڭ قازاقستانعا قارسى جان-جاقتى دايىندالعانداردىڭ پايداسىنا جۇمىس ىستەگەنىن تاعى دا قايتالاپ ايتقىم كەلەدى.
– تۇڭعىش پرەزيدەنتكە قاتىستى تاقىرىپقا نۇكتە قويساق قايتەدى. ءسىز بەن تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ اراسىندا قانداي دا ءبىر كەلىسىم نەمەسە ۋاعدالاستىق بولدى ما؟ ويتكەنى ول تەلەارنالار ارقىلى ۇندەۋ جاساعانعا دەيىن سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا ونىڭ جەكە باسىنىڭ جانە وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن ساقتاۋعا قاتىستى ماسەلە ساۋداعا سالىندى دەگەن قاۋەسەت بار.
– ساۋداعا سالۋ دەگەن ماسەلە ەشقاشان بولعان ەمەس. جەكە باسىنىڭ ارتىقشىلىقتارى جايلى دا اڭگىمە قوزعالعان جوق. تەك قاۋىپسىزدىك كەڭەءسىنىڭ ءتوراعاسى مارتەبەسىنە قاتىستى ماسەلەنى شۇعىل شەشۋ ءجونىندە اڭگىمە بولدى. جاسىراتىنى جوق، جاعداي ۋشىعىپ كەتكەندىكتەن، مەن حالىققا ۇندەۋ جاساپ، وسى ءساتتەن باستاپ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ەكەنىمدى مالىمدەيتىنىم تۋرالى ماسەلە كوتەردىم. بۇل – سول ءساتتە شەشىلگەن ماسەلە. 28 قاڭتاردا Nur Otan پارتياسىنىڭ سەزى ءوتتى. سوندا مەن ءسوز سويلەپ، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازاربايەۆتىڭ تاريحي رولىنە لايىقتى باعا بەردىم. بۇل ءادىل باعا دەپ ەسەپتەيمىن جانە الداعى ۋاقىتتا حالقىمىز وسىعان توقتايدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
– ميتينگتەر باستالعان كەزدە كوپتەگەن تانىمال ازاماتتار ادامداردى كوشەگە شىعۋعا شاقىردى. جالپى، قوعامداعى ءتۇرلى جاعدايلارعا قاتىستى پىكىر ءبىلدىرىپ جۇرەءتىن زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن تانىمال تۇلعالارعا قاتىستى ءسىزدىڭ ويىڭىز....
– تاريحتىڭ اۋمالى-توكپەلى ساتتەرىندە زيالى قاۋىمنىڭ ءرولى ايرىقشا كورىنەدى. باسىمىزدان وتكەن تراگەدياعا قاتىستى ايتار بولساق، زيالىلارىمىز بەن مەديا تۇلعالار ەسەڭگىرەپ قالعان سياقتى. ويتكەنى ول كەزدە احۋال تەز وزگەرىپ جاتتى. بەيبىت شەرۋشىلەردىڭ ورنىنا العاشىندا بۇزاقىلار، كەيىننەن كاسىبي بانديتتەر كەلدى. وسى ساتتە الاڭداعى ارپالىستى كەيبىرەۋلەر تۇسىنبەدى. مۇمكىن كەيبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەيبىت شەرۋشىلەرگە قاتىستى جازالاۋ شارالارى قولدانىلدى دەپ، ءبارىن ادەيى بۇرمالاپ كورسەتكەن شىعار. ال شىن مانىندە، بۇل قاسىرەتتى باستان وتكەرگەن ءبىز ءىس جۇزىندە باسقاشا بولعانىن انىق بىلەمىز. قازاقستانعا شابۋىل ۇيىمداستىرۋشىلار الاڭداعى جىلدام وزگەرىپ جاتقان الاساپىراندى ادەيى ويلاستىرۋى مۇمكىن. ءسويتىپ، جاعدايدى ۋشىقتىردى.
ماسەلەن، قالاعا بانديتتەر كىرگەن كەزدە، الماتى تۇرعاندارى ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن تۇسىنبەستەن، «مىنە، جارادى، كوشەگە شىقتى، بيلىككە قارسىلىق تانىتىپ جاتىر» دەپ ۇرانداپ، قولداۋ كورسەتتى. سول كەزدە قالا تۇرعىندارى سودىرلاردىڭ بۇكىل قالانى قيراتىپ، وتقا وراپ كەتەتىنىن بىلگەن جوق ەدى.
– ەندى سۇيىكتى قالامىز الماتى تۋرالى ايتار بولساق، قالانىڭ الماتى، الما-اتا اتاۋلارىنا قاتىستى ءارتۇرلى پىكىر بار. بۇعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟ سونىمەن قاتار قالا اكىمى باقىتجان ساعىنتايەۆ پەن ونىڭ ورىنباسارلارىنا قاتىستى كادرلىق وزگەرىستەر بولا ما؟
– ال ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز؟ اكىمءنىڭ ورنىندا قالعانى دۇرىس پا الدە اۋىستىرۋ كەرەك پە؟
– ءسىز 26 مىڭ ادام قول قويعان پەتيسيانى كوردىڭىز بە؟
– كوردىم. اكىمگە قاتىستى ايتار بولساق، ول سول ساتتە، شىنىمەن دە، ابدىراپ قالدى. ومىرىندە ءبىرىنءشى رەت وسىنداي جاعدايمەن بەتپە-بەت كەلگەن شىعار. كەز كەلگەن ادام قىسىلعاندا تىعىرىقتان شىعا بىلمەيدى. سوندىقتان اكىمدى ايىپتاعىم كەلمەدى. ول مىندەتىن ادال اتقاراتىن قىزمەتكەر. دەگەنمەن الماتىلىقتاردىڭ پىكىرلەرىن دە ەسكەرۋىم كەرەك. ۋاقىتى كەلگەندە بىلە جاتارسىز. بۇل – ءبىر. ەكىنشى، قالا اتاۋىنا قاتىستى. ءقازىر شەشىم قابىلداپ، بارلىق قۇجاتتاردى قايتا وزگەرءتۋدىڭ قاجەتى نە؟ الماتى دەپ اتاۋ ءقازاقتىلدى جۇرتشىلىققا قولايلى، ال ورىس تىلىندە الما-اتا دەپ ايتۋ ىڭعايلىراق. ەندەشە، بىلاي كەلىسەيىك، قالانىڭ رەسمي اتى الماتى بولىپ قالسىن. ال قالا تۇرعىندارى مەن قالامىزعا بەيجاي قارامايتىن ازاماتتار وزدەرىنە قالاي ىڭعايلى بولسا، سولاي اتاي بەرسىن.
– ءسىز بيزنەسمەندەرمەن وتكەن كەزدەسۋدە جاستاردىڭ تەحنيكالىق ماماندىقتارعا كوبىرەك بەيىمدەلۋى كەرەك ەكەنىن ايتتىڭىز. ول ءۇشىن رەسەيدە ءبىلىم السىن دەدىڭىز. وسى باستامانى سىناپ جاتقاندار دا بار. ولار نەگە باتىستا ەمەس، رەسەيدە وقۋ كەرەك دەگەن ءۋاج ايتادى. ءسىز، شىنىمەن، رەسەيدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن وزىق دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
– رەسەيدە تەحنيكالىق ءبىلىم بەرۋ ساپاسى جوعارى. بۇل بارىنە بەلگىلى. مىسالى، ماسكەۋدە مفتي، باۋمان ۋچيليششەسى، ءنوۆوسىبىر ۋنيۆەرسيتەتى، تومسك ۋنيۆەرسيتەتى جانە باسقا دا جوعارى وقۋ ورىندارى بار. ارينە، ەشكىمدى مىندەتتەمەيمىز. ول جاي عانا رەسەيگە وقۋعا جىبەرگەن دۇرىس دەگەن ۇسىنىس بولاتىن. بىرىنشىدەن، ءتىل ماسەلەسىندە كەدەرگى جوق. ەكىنشىدەن، ەكى ەل ستراتەگيالىق سەرىكتەس، ءىرى بيزنەسكە قاتىستى بىرلەسكەن كاسىپورىندارىمىز دا بار. بىزگە رەسەيدە وقىپ، تەحنيكالىق ماماندىق العان كادرلار قاجەت. كەيبىرەۋلەر باتىستا ءبىلىم العىسى كەلەدى. ولارعا دا ەش كەدەرگى جوق. ءبىراق ول جاقتىڭ ءبىلىمىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. باتىستىڭ ءبىلىمىن يدەال تۇتپاس ەدىم. ولاردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى دە ديپلوم باسىپ شىعاراتىن كەڭسەلەرگە اينالىپ كەتكەنىن بىلەمىز. جاسىراتىن نەسى بار، ءبىزدىڭ كەيبىر جاستارىمىز باتىستاعى «اقشاڭدى تولە دە، ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ديپلومىڭدى ال» دەيتىن وقۋ ورىندارىندا وقىعان. ونىسىن تانىمال ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىردىم دەپ، تىم اسىرەلەپ جىبەرەدى.
– بيزنەسمەندەرمەن وتكەن كەزدەسۋدە ەلىمىزدە الدەبىر وليگوپوليا قالىپتاسقانىن ايتتىڭىز. بۇل ءسوزىڭىزدىڭ استارىندا نە جاتىر؟ ات توبەلىندەي از عانا ىسكەرلەر توبى ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سەكتورلارىن باقىلاپ وتىر دەگەنىڭىز بە؟
– ءيا، شىن مانىندە، بۇل الاڭداتاتىن وزەكتى ماسەلە. وليگوپوليا دەگەنىمىز نە؟ ول – ەكونوميكانىڭ نەگىزگى سەكتورلارىن ازداعان ادامدار توبىنىڭ تولىعىمەن باقىلاۋى. وكىنىشكە قاراي، بىزدە وسىنداي جاعداي قالىپتاسقان. سول از عانا ادامداردىڭ توبى جوعارى باسشىلىققا وتە جاقىن بولىپ، مەملەكەت تاراپىنان قابىلداناتىن شەشىمدەرگە ىقپال ەتكەن. بۇل جاعداي بىزدە دە بار.
– ارينە، ءبىز مۇنى تۇسىندىك. ال ەندى نە ىستەيمىز؟
– جۇمىس وتە كوپ. ەڭ الدىمەن، ورتا جانە شاعىن بيزنەسپەن اينالىساتىن كاسىپكەرلەردىڭ سانىن كوبەيتۋىمىز كەرەك. باسقا جولى جوق. سولارعا جاعداي جاساپ، نەسيە رەسۋرستارىنىڭ قولجەتىمدى بولۋىن قامتاماسىز ەتكەن ءجون. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز سونشالىقتى ۇلكەن دەپ ايتا المايمىز. ءقازىر ەۋرازيالىق ينتەگراسيانىڭ دۇرىس نەمەسە بۇرىس ەكەنىن سارالاپ وتىراتىن ۋاقىت ەمەس. قالاي بولعاندا دا، ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك. سوندىقتان وعان بەيىمدەلىپ، مەملەكەت مۇددەسى تۇرعىسىنان ينتەگراسيانىڭ يگىلىگىن كورۋگە ۇمتىلعان ابزال. بۇل ءبىزءدىڭ ۇكىمەتىمىز ءۇشىن اۋقىمدى ءارى وتە كۇردەلى جۇمىس. ۇكىمەت قىزمەتىءنىڭ وسى باعىتىنا ەرەكشە ءمان بەرەءمىن. بۇعان جاۋاپتى مينيستر پرەمەر-مينيستردىڭ ورىنباسارى دەگەن مارتەبەگە يە بولدى. ءويتكەنى ول ماسكەۋدە دە، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا اياسىندا دا تەڭ دارەجەدە كەلىسسوز جۇرگىزە بىلۋگە ءتيىس.
– ءسىز پارلامەنتتە سويلەگەن سوزىڭىزدە قىركۇيەك ايىندا ءالدەبىر ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ توپتاماسىن ۇسىناتىنىڭىزدى ايتتىڭىز. قانداي رەفورمالار ەكەنىن بىلۋگە بولا ما؟ «ەگەر بىردەڭەنى وزگەرتكىڭ كەلسە، ودان قۇتىلۋ كەرەك» دەگەن ءسوز بار. بۇرىنعىنىڭ ءبارىن جويىپ، قايتادان باستايمىز با؟
– مەن كادرلاردىڭ ءبارىن اۋىستىرۋعا قارسىمىن. بىرىنشىدەن، ولاردى بىلىكتىلىگى مەن جۇمىستارىنىڭ ساپاسىنا قاراي باعالاۋ كەرەك. جۇرتتىڭ تالابى وسى ەكەن دەپ ۇكىمەتتى ءجۇز پايىز وزگەرتىپ، «مىنە، مەن كەلدىم، مەن – ريەۆوليۋسيونەرمىن» دەۋ – مەنىڭ ءتاسىلىم ەمەس.
ەكىنشىدەن، كادر دا كوپ ەمەس. وسى ورايدا مىناداي ءبىر ازىل-اڭگىمە بار، بالكىم بۇل راس بولۋى دا مۇمكىن. بىردە بەريا ستالينگە كەلىپ، «جازۋشىلارعا شارا قولدانۋ كەرەك. فادەيەۆ ىشەدى، شولوحوۆ ىشەدى، ۆيشنيەۆسكيي ىشەدى، سيمونوۆ ىشەدى، الەكسەي تولستوي دا بۇدان كەت ءارى ەمەس»، – دەيدى. ستالين وعان: «مەنىڭ باسقا جازۋشىلارىم جوق»، - دەگەن ەكەن.
بۇل جەردە دە لايىقتى مينيسترلەردى ىزدەۋ كەرەك. كوشەدەن اكەلىپ تاعايىنداي سالۋعا بولادى. ونداي جاعداي الەم تاريحىندا دا بار. ءبىراق بۇل تۇراقسىزدىققا اكەلۋى، بۇكىل جۇيەنى شاتقاياقتاتىپ جىبەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان كادر ماسەلەسىنە مۇقيات بولعان ءجون. الداعى ۋاقىتتا جان-جاقتى ويلاستىرىلعان، پىسىقتالعان وزگەرىستەر جاسالاتىنى انىق. ءبىز، ەڭ الدىمەن، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ اياسىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن رەفورمالايمىز. قاڭتارداعى قايعىلى وقيعالار بۇل ماسەلەنىڭ قانشالىقتى وزەكتى ەكەنىن كورسەتتى. سوندىقتان وسى پروبلەمانى كوپ سوزباي شەشۋ قاجەت.
– اتالعان رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىت كەرەك؟
– رەفورمالاردىڭ ءمانى ادامداردى وزگەرتۋ ەمەس. رەفورمالار، ەڭ الدىمەن، جۇيەنى وزگەرتۋ نەمەسە جۇيەنىڭ كەمشىلىكتەرىن تۇزەتىپ، ونىڭ قىزمەتىنە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزۋ دەگەن ءسوز. الدا بولاتىن كەيبىر وقيعالارعا بولجام جاساي وتىرىپ، ەلىمىزدەگى پارلامەنت پەن پارتيا جۇيەسىن رەفورمالاۋ جونىندە ويلارىم بار. مەملەكەت باسشىسى رەتىندە بۇل تۋرالى 28 قاڭتاردا وتكەن پارتيانىڭ سەزىندە ايتتىم. پرەزيدەنت قوعامدىق-پارتيالىق جانە ساياسي قۇرىلىمداردىڭ بارىنەن ءبىرشاما جوعارى تۇرۋعا ءتيىس دەپ سانايمىن. ءارتۇرلى قوعامدىق-ساياسي كۇشتەردى مەملەكەتىمىزدىڭ مۇددەسىنە جۇمىلدىرا ءبىلۋىم كەرەك.
– ءيا، بالكىم، ەلىمىزدە لايىقتى وپپوزيسيا بىرتە-بىرتە قالىپتاسار. ايتپەسە، مەنىڭشە، وپپوزيسيا دەگەن جاي ءسوز عانا سياقتى.
– ارينە، وپپوزيسيا بىزدە بار، ءبىراق كوبىنەسە كوشەدە عانا. سىزبەن كەلىسەمىن. بيلىك پارتياسىنىڭ وزىندە دە وپپوزيسيا بار. بۇعان دەيىن ايتقانىمداي، پارتيا قوعام قاجەتتىلىكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، قايتا قۇرىلۋعا ءتيىس. ماجىلىستە بىرنەشە كۇشتى پارتيالار بولۋى كەرەك دەپ سانايمىن. ءتىپتى ۇكىمەتتى جاساقتاۋ كەزىندە كونستيتۋسيالىق باسىمدىق بولماسا، ولار ورتاق مامىلەگە كەلۋ كەرەك. بىزگە ساياسي مادەنيەت قالىپتاستىرىپ، ساياسي قايراتكەرلەردى وسىرگەن ءجون. سەبەبى مۇنداي ەكسترەميستىك جاعدايلاردا بىزگە قوعامدىق پوپۋليزم مەن ەكزالتاسيا قاجەت ەمەس. مىسالى، گەرمانيادا بارلىعى دا مادەنيەتتى تۇردە وتەدى. پارتيالار اۋىسادى. ادامدار بايسالدى ءسوز سويلەيدى. باسقا پارتيالار ولاردى تىڭداپ، بەلگىلى ءبىر مامىلەگە كەلەدى. ۇكىمەتتەگى نەگىزگى لاۋازىمدارعا وزدەرىنىڭ ادامدارىن ۇسىنادى. ۋاقىت وتە كەلە، ءبىز دە وسىعان كەلەمىز دەپ ويلايمىن. مەن پرەزيدەنت بولىپ تۇرعان كەزدە وسى ناتيجەگە قول جەتكىزگىم كەلەدى.
– شىن مانىندە، قازىرگى ۋاقىتتا حالىق سىزدەن زور ءۇمىت كۇتەدى. ەلىمىزدە وزگەرىس جاساي الاتىن پرەزيدەنت بار دەپ تۇسىنەمىز. بۇرىن مۇندايدى سەزىنبەيتىن ەدىك....
– بۇرىنعىنىڭ ءبارىن سىناي بەرمەيىك. قالاي بولعاندا دا، بۇل – ءبىزءدىڭ تاريحىمىز. ءبىراق مەنىڭ پرەزيدەنت رەتىندەگى باستى مىندەتىم – بۇكىل قوعامدى جانە بارلىق ساياسي جۇيەنى، سونىڭ ىشىندە ەكونوميكانى ترانسفورماسيالاۋدىڭ وڭ ناتيجەسىنە قول جەتكىزۋ. قازاقستان حالقىنا ارناعان ەڭ العاشقى جولداۋىمدا ساياسات پەن ەكونوميكا قاتار جۇرەتىنىن ايتقان ەدىم. قازىرگى تاريحي جاعدايدا بۇگىن ەكونوميكامەن ايلانىسامىز، ال ساياسات كۇتە تۇرادى دەپ ايتا المايمىز. ەكونوميكالىق جاڭعىرۋدى قارقىندى جۇزەگە اسىرۋدا ساياسات تا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى بەلگىلى. تۇپتەپ كەلگەندە، بارشامىز ماركستى وقىدىق، اسىرەسە، مەنىڭ زامانداستارىم. بۇل جونىندە ماركستىڭ: «نەگىز – بۇل ەكونوميكالىق بازيس. ءبىراق ەكونوميكالىق بازيسكە ىقپال ەتەتىن ساياسي قۇرىلىم بار. كەيدە ەكونوميكالىق بازيسكە قاراعاندا، ساياسي قۇرىلىم الدەقايدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى» دەگەن وي-تۇجىرىمى بار. سوندىقتان قوعامدى ساياسي ترانسفورماسيالاۋمەن قاتار ەكونوميكانى قايتا جاڭعىرتۋدى دا بىرگە الىپ ءجۇرۋ كەرەك. بۇل – مەنىڭ ميسسيام. قانشا ۋاقىت قازاقستان پرەزيدەنتى بولاتىنىمدى بىلمەيمىن. ءبىراق ناقتى بىلەتىنىم، كونستيتۋسياعا سايكەس ەكى مەرزىمنەن ۇزاق وتىرا المايمىن. ياعني ەشقانداي زاڭعا، اسىرەسە، كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر ەنگىزىلمەيدى.
– سوت جۇيەسىنە رەفورما جاسالا ما؟
– تۋراسىن ايتايىن، سوت جۇيەسىنە الاڭداۋشىلىقتىڭ بولۋى زاڭدى. قازىرگى ۋاقىتتا رەفورما ءجۇرگىزىلىپ جاتىر. ونىڭ قالاي جانە قانداي قارقىنمەن ىسكە اسىرىلىپ جاتقانى – باسقا ماسەلە. مەن كاسىپكەرلەرمەن وتكەن كەزدەسۋدە بۇرىن بولماعان اكىمشىلىك ىستەر ءجونىندە القا قۇرۋ تۋرالى ايتتىم. بۇل قۇرىلىم كاسىپكەرلىك ماسەلەلەردى، ينۆەستيسيالىق داۋلاردى قاراستىرۋمەن اينالىسادى. ءقازىر ءبىز سۋديالاردى ىرىكتەۋ كەزىندە شەشۋشى ءرول اتقارۋعا ءتيىس جوعارعى سوت كەڭەسىنىڭ مارتەبەسىن ءبىرشاما كۇشەيتىپ كەلەمىز. سۋديالار كورپۋسىنا كاسىبي سۋديا ەمەس ادامداردى دا جىبەردىك. كاسىبي سۋديا ءادىل تورەلىكتىڭ كەپىلى دەگەن ءسوز ەمەس قوي. سول سياقتى كورپوراتيۆتىك سەكتور مەن باسقا دا سالاعا مامانداردى جولداپ وتىرمىز. ياعني سۋديالاردىڭ كاسىبي قۇرامىنا وزگەرىس جاساۋ قاجەت. ولارعا قويىلاتىن باستى تالاپ – ادالدىق پەن ادىلدىك.
– ءسىزدىڭ باستاماڭىزبەن قۇرىلعان «قازاقستان حالقىنا» قورىنىڭ قامقورشىلىق كەڭەسى جاساقتالدى. ءقازىردىڭ وزىندە 20 ميلليارد تەڭگەدەن استام قارجى تۇسكەن. مۇمكىن، ونىڭ جۇمىس ىستەۋ تەتىگى ءالى دە ناقتىلانباي وتىرعان شىعار. ويتكەنى وليگارحتار قورعا اقشا اۋدارۋعا اسىعار ەمەس. بۇل ءۇردىس تۇراقتى بولۋ ءۇشىن ولارعا قاتىستى قانداي دا ءبىر شارا قولدانىلا ما؟
– قازىرگى كەزدە قورداعى اقشا 20 ميللياردتان الدەقايدا كوپ، شامامەن 50 ميلليارد تەڭگەدەي. مەن قوردىڭ جۇمىسىنا ارالاسپايمىن. بۇرىنعى قارجى ءمينيسترى بولات جامىشيەۆ قوردىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. قامقورشىلىق كەڭەسى بار. ولار قوعامدىق باستاما بويىنشا جۇمىس ىستەيدى. مەنىڭ جۇمىسىم قورعا جارنا ءتۇسىرۋ ىسىنە ىقپال ەتۋ جانە بۇل جونىندە ءوزىمنىڭ ۇستانىمىمدى ايتتىم. بىرىنشىدەن، بۇل – سالىق ەمەس، قايىرىمدىلىق. ءبىراق ءاردايىم ونىڭ دا بەلگىلى ءبىر پارامەترلەرى بولۋى كەرەك. ۇكىمەت سالىق سالىناتىن تابىستىڭ 3 پايىزى دەپ بەلگىلەدى جانە بۇل تەك ءىرى بيزنەسكە عانا قاتىستى. «قازاقستان حالقىنا» قورى ناۋقاس بالالارعا، بۇقارالىق سپورتقا، ونىڭ ىشىندە اۋىلدىق جەرلەردەگى بالالار سپورتىن دامىتۋعا، الماتىنى قالپىنا كەلتىرۋگە، مادەنيەتتى وركەندەتۋگە جانە باسقا دا يگى شارالارعا كومەكتەسەدى. بۇل ماسەلەلەرمەن قامقورشىلىق كەڭەسى اينالىسادى.
– تاعى ءبىر ماسەلە. ەۋروپارلامەنت قازاقستانداعى وقيعالار بويىنشا قارار قابىلداپ، حالىقارالىق تەرگەۋ جۇرگىزۋدى تالاپ ەتۋدە. بۇل قۇجاتقا قاتىستى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىز جانە ەۋروپارلامەنت ينستيتۋتىنا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– ينستيتۋت رەتىندە ەۋروپارلامەنتكە دەگەن كوزقاراسىم دۇرىس. وسى قۇرىلىمعا مۇشە بولۋ مەملەكەتتەرگە قانشاعا تۇسەتىنىن ادامدار بىلسە، وندا بۇل ينستيتۋتقا دەگەن سىني كوزقاراستارى كۇشەيە تۇسەر ەدى. ءبىراق بۇعان توقتالعىم كەلمەيدى. ويتكەنى بۇل – ەۋروپالىق وداقتىڭ ماسەلەسى. ەگەر ولار مۇنداي ينستيتۋت قاجەت دەپ ساناسا، وزدەرى ءبىلسىن.
قارار ەشتەڭەگە مىندەتتەمەيدى. ۇسىنىس رەتىندە ايتىلعان. قازاقستانعا قاتىستى ەكىنشى رەت قارار قابىلدانىپ وتىر. مۇنى مۇلدەم وبەكتيۆتى ەمەس جانە كۇنى بۇرىن قابىلدانعان قۇجات دەۋگە بولادى. سوندىقتان بۇل قارارعا بولا ەش الاڭدامايمىن. قازاقستانداعى وقيعالارعا قاتىستى حالىقارالىق تەرگەۋگە كەلەتىن بولساق، مۇنداي تەرگەۋ جۇرگىزۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. ءوزىمىزدىڭ دە قولىمىزدان كەلەدى. بىزدە دە ادال ءارى ءادىل ماماندار بار. بۇگىن ول ازاماتتاردىڭ ءبىرازىنىڭ اتتارىن اتادىم. بۇل كوميسسيالاردى قۇرۋعا مەن دە جانە مەنىڭ اكىمشىلىگىم دە قاتىسقان جوق. وزدەرى ەرىكتى تۇردە وسىنداي ينستيتۋت قۇرۋعا شەشىم قابىلدادى. جۇمىس ىستەسىن. ويتكەنى مەن دە اقيقاتتىڭ اشىلىپ، شىندىقتىڭ ايتىلۋىنا مۇددەلىمىن.
تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بۇل قاراردىڭ قابىلدانۋىنا لوببيستەر تۇرتكى بولعان. لوببيستەر – كەزىندە قازاقستاننىڭ قىرۋار اقشاسىن قالتاسىنا باسىپ شەتەلگە كەتكەندەر. ءقازىر ولار سول اقشالارىن ەلىمىزدە ءتۇرلى شەرۋلەر ۇيىمداستىرۋعا جۇمساپ، «قانشالىقتى جامان بولسا، سونشالىقتى جاقسى» دەگەن قاعيداعا سۇيەنەتىن ادامداردىڭ تاپسىرىسىمەن جۇمىس ىستەيدى. مەن بۇلاردى وزبەكستاننىڭ وليگارحتارىمەن سالىستىرامىن. شەتەلدە مول قاراجات تاپقان ولار وزدەرىنىڭ تاريحي وتانىنا كەلىپ، وزبەكستان پرەزيدەنتىنەن «وزبەك حالقىنا نە ىستەي الامىز، قانداي كومەك كەرەك؟» – دەپ تاپسىرما سۇرايدى. سودان كەيىن ءوز قاراجاتتارىنا اۋرۋحانالار، ينفراقۇرىلىمدار سالادى. ەلىمىزدە وتىرىپ نەمەسە شەتەلدە جاتىپ، ءوز ەلىنە شابۋىلدايتىن ءبىزدىڭ وليگارحتاردىڭ وزبەك وليگارحتارىنان ايىرماشىلىعى مىنە، وسىنداي.
– سوڭعى كەزدەرى سينوفوبيالىق پىكىرلەر بايقالىپ ءجۇر. كەيبىر ادامدار قىتايدىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا قاتىسۋىنا نارازىلىق بىلدىرۋدە. قىتايمەن اراداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ سيپاتى وزگەرە مە؟ اقش-پەن قارىم-قاتىناسىمىز قالاي وربىمەك؟ بايلانىستارىمىزعا سىزات ءتۇسۋى مۇمكىن بە؟
– قىتايعا قاتىستى ايتار بولساق، كورشىنى ءبىز تاڭدامايمىز. جۇڭگو، ەڭ الدىمەن، ءبىزدىڭ قۇداي قوسقان كورشىمىز. ەكىنشىدەن، جۇڭگو – ەكونوميكالىق دامۋ جاعىنان وراسان زور تابىسقا جەتكەن ەل. جوعارى تەحنولوگيا، جاساندى ينتەللەكت تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، الدىڭعى قاتاردا تۇرعان مەملەكەت. ارينە، قىتايمەن ىنتىماقتاستىق جاساۋىمىز كەرەك. ءبىز قىتايدىڭ نارىعىنا تاۋەلدىمىز. ەلىمىزدە ستراتەگيالىق ونىمدەر شىعاراتىن ءىرى كاسىپكەرلەردىڭ ءبارى جۇڭگو نارىعىنا ءۇمىت ارتادى. بۇنى جوققا شىعارۋ دۇرىس ەمەس. قىتايعا قارسى شەرۋ وتكىزەتىندەر وزدەرىنىڭ ساياسي ماقساتىن جۇزەگە اسىرعىسى كەلەتىنى انىق. بالكىم، ولار ەكونوميكامىزعا نە قاجەت ەكەنىن مۇلدە تۇسىنبەيتىن جانە ەكونوميكالىق شىنايى احۋالدان حابارى جوق ادامدار. ايتپەسە، الەمدىك قوعامداستىقتا گەوساياسي قاقتىعىستار ءجۇرىپ جاتقان قازىرگى كەزدە ولارعا قانداي دا ءبىر قورلار مەن قۇرىلىمداردان اقشا تولەنۋى دە مۇمكىن.
جۋىردا وتكەن «ورتالىق ازيا – جۇڭگو» سامميتىندە بىلتىرعى 11 ايدىڭ ىشىندە ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى 17 ميلليارد دوللارعا جەتكەنىن ايتتىم. بۇل – ماڭىزدى كورسەتكىش. ءبىز قىتايمەن اراداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق، ينۆەستيتسيالىق سەرىكتەستىكتى ودان ءارى دامىتۋعا مۇددەلىمىز. قىتايدى تانۋىمىز جانە جۇڭگو ءتىلىن ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ارينە، بۇل «اق جالاۋ كوتەرىپ، الدىنان شىعۋ» دەگەن ءسوز ەمەس. ءبىز قىتايدىڭ ۇلكەن ءارى ۇلى مەملەكەت ەكەنىن جانە ەكى ەلدىڭ وتە جاقسى قاتىناستا بولۋى كەرەكتىگىن تۇسىنگەنىمىز ءجون.
ال اقش-تىڭ قازىرگى الەمدە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنى بارشاعا ءمالىم. ءبىز ەنەرگەتيكا سالاسى مەن يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ ماسەلەسى بويىنشا ءارقاشان ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ باعىتىن ۇستاندىق. قازاقستان بۇل باعىتتى جالعاستىرۋعا دايىن.
– ءسىز شىنىمەن دە مەملەكەت مۇددەسىن جەكە قارىم-قاتىناسىڭىزدان جوعارى قوياسىز با؟
– وسى سوڭعى وقيعالار مەملەكەتتىڭ ءمۇددەسىن بارىنەن جوعارى قوياتىنىمدى كورسەتتى دەپ ويلايمىن. «پلاتون مەنىڭ دوسىم، ءبىراق اقيقات قىمبات» دەگەن ءسوزدى كوپشىلىككە ۇناۋ ءۇشىن ايتقان جوقپىن. بۇل بوس ءسوز ەمەس. شىن مانىندە، پرەزيدەنت ءۇشىن مەملەكەتتىڭ مۇددەسى قاشاندا بارىنەن جوعارى تۇرۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. مەنىمەن جاقسى قارىم-قاتىناستاعى ادامداردىڭ دا قۇلاعىنا التىن سىرعا. ەگەر تارازى باسىندا مەملەكەتتىڭ مۇددەسى تۇرسا، وندا مەن بۇل قاتىناستان باس تارتۋعا ءتيىسپىن.
– ادامي تۇرعىدان قيىن عوي. ولاي ىستەۋ مۇمكىن بە؟
– مەملەكەت باسشىسىنىڭ مىندەتى – اسا كۇردەلى شەشىمدەر قابىلداۋ. ءبىز بۇگىن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا قارۋلى بانديتتەرگە بايلانىستى بەرگەن بۇيرىعىم تۋرالى ايتتىق. ارينە، مەن وزىمە جانە بەدەلىمە نۇقسان كەلتىرەتىن شەشىم قابىلدادىم. الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا ءمىنسىز تۇلعا بولىپ، قول الىسىپ، ءسوز سويلەپ جۇرە بەرگەن، ارينە، جاقسى. ال سىنعا ۇشىراعان وڭاي ەمەس. ءسوز مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى بولىپ وتىر. ەڭ الدىمەن، ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ اماندىعىن ويلاعان ابزال. بۇل ماسەلە ۇنەمى پرەزيدەنتتىڭ جادىندا بولۋى كەرەك.
– جۇرتشىلىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى ەلىمىزدەگى تارتىپسىزدىكتەر مەن ىسكە اسپاعان توڭكەرىس كەزىندەگى ءسىزدىڭ شەشىمىڭىزدى قولدادى. جاقسى باعا بەرىلىپ جاتىر. قازاقتىڭ ءبىر اقىنى سىزگە ولەڭ ارنادى. ءبىز وسى ءباز-باياعى قالپىمىزدا جۇرگەن جوقپىز با؟ مۇنداي جاعدايدى باستان وتكەردىك قوي. جالپى، ماداققا قالاي قارايسىز؟
– مەن بۇعان قارسىمىن. ويتكەنى ماقتاۋ، ماداقتاۋ سوزدەرى مۇلدە جوق ورتادا ءوستىم. مەن مۇنداي جاعدايلاردى قولدامايمىن. ماقتاۋ سوزدەرگە تابيعي يممۋنيتەتىم بار دەي الامىن. ءبىراق ءبىزدىڭ كەيبىر زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ كوزقاراسىن وزگەرتۋ وڭاي ەمەس. ارينە، ولار مۇلدە باسقا ورتادا ءوستى. ماقتاۋ سوزدەر مەن ماداقتىڭ ەش قاجەتى جوق.
– قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، بۇگىنگى سۇحباتىڭىز ءۇشىن العىسىم شەكسىز. ءبارىمىز قىزىعى مەن شىجىعى كوپ ۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. قازاقستاننىڭ بىردە-بىر تۇرعىنى جاۋاپكەرشىلىكتەن قاشپايدى. ويتكەنى ءقازىر مۇنى ءبىز ءۇشىن بىرەۋ ىستەيدى دەيتىن زامان ەمەس. ءبارىمىز ءۇشىن ەلىمىزدى جاقسى جاعىنا قاراي وزگەرتەتىن، جايلى ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلدىراتىن وڭتايلى ءسات تۋدى دەپ ويلايمىن.
– ومىرگە دەگەن وسىنداي وپتيميستىك كوزقاراسىڭىز ءۇشىن راحمەت.
– قۇرمەتتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى، سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن تاعى دا راحمەت ايتامىن.
اڭگىمەلەسكەن ۆەرا زاحارچۋك، جۋرناليست
egemen.kz