ارۋلار يگەرە المايتىن ماماندىق جوق
ءقازىر ايەلدەردى قوعامنىڭ كەز كەلگەن سالاسىنان كەزىكتىرۋ تاڭعالارلىق ءجايت ەمەس. الەمدە ايەلدەر يگەرە المايتىن ماماندىق جوققا ءتان. نازىك جاندىلار نەبىر قيىن، جانكەشتى كاسىپتە ءجۇر. سولاردىڭ ءبىرى – كۇشتىك قۇرىلىم سالاسى. اۋە، تەڭىز جانە قۇرلىقتا بارلاۋشى، مەرگەن، ت.ب. جاۋىنگەرلىك ساپتا جۇرگەن قايسار مىنەزدى بۇرىمدىلار جەتەرلىك. مەرەكە قارساڭىندا ۇزاق جىل اسكەردە جۇرگەن جانە كاسىبي سالاعا ەندى كەلگەن قىز-كەلىنشەكتەرمەن تىلدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
ءبىرىنشى كەيىپكەرىمىز – 22 جىلدان بەرى قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشىندە ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جانات نيكولاي قىزى. 2002 جىلى العاشقى اسكەري شەنىن العان لەيتەنانت، بۇگىندە پودپولكوۆنيك، س.نۇرماعامبەتوۆ اتىنداعى قۇرلىق اسكەرلەرى اسكەري ينستيتۋتىنىڭ شەت تىلدەرى كافەدراسىن باسقارادى. بەس ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن وقىتۋشى جاھان تالابىنا اينالعان اعىلشىن ءتىلىن اسكەري قىزمەتكەرلەرگە ۇيرەتىپ كەلەدى.
ءقازىر قازاقستان اسكەرىندە 7 مىڭعا جۋىق ايەل قىزمەت ەتەدى. ارمياداعى قىزدار تەك مەدبيكە، بايلانىسشى جانە ءىس جۇرگىزۋ سياقتى جەڭىل جۇمىستاردى ىستەيدى دەگەن پىكىر جويىلعان. وتان قورعاۋدا ەر-ازاماتتارمەن قاتار جۇرگەن مەرگەن، بارلاۋشى، موتواتقىش، اسكەري ۇشقىش قىزدار دا بار.
جالپى، اسكەردىڭ الەۋەتى بىلىكتى ماماننان كورىنەدى. قولىنا قارۋ الىپ، اسكەري تاكتيكالاردىڭ ءبارىن جاقسى بىلسە دە، وتان قورعاۋشىعا ەڭ كەرەگى – ءبىلىم مەن بىلىكتىلىك. بولاشاق وفيسەرلەردى دايارلايتىن جانات نيكولاي قىزى 2010 جىلدان بەرى قۇرلىق اسكەرلەرىنە ءدارىس بەرىپ كەلەدى. تالاي جاۋىنگەردى تاربيەلەپ شىققان وقۋ ورداسىندا جالپى 180 ايەل وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارادى. ولاردىڭ 20-سى قىزمەت بابىنداعى وفيسەر-مۇعالىم بولسا، 57ء-سى كەلىسىمشارتپەن، 103 ايەل ازاماتتىق قىزمەتكەر رەتىندە جۇمىس ىستەيدى.
جاھان تالابى
«قارۋلى كۇشتەگى قىزمەتىم 2002 جىلى باستالدى. سول جىلى الماتى قالاسىندا راديوەلەكترونيكا جانە بايلانىس اسكەري-ينجەنەرلىك ينستيتۋتى (رەجبايي) قۇرىلىپ، شەت تىلدەرى كافەدراسىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالدىم. 4 جىل جۇمىس ىستەگەننەن كەيىن سول تۇستا امەريكاداعى ۋنيۆەرسيتەتتە تەگىن ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى تۋدى. ەلگە ورالىپ، 2006 جىلى ماگيستراتۋرا بىتىرگەننەن كەيىن شەت تىلدەرى اسكەري ينستيتۋتىندا العاشقى اسكەري شەنىمدى الدىم. 4 جىلدان كەيىن، 2010 جىلى بۇل ينستيتۋتتىڭ اتى وزگەرىپ، قورعانىس ءمينيسترىنىڭ اسكەري ينستيتۋتى بولدى. ءبىراق سول جىلى وقۋ ورنى جابىلىپ، قۇرلىق اسكەرلەرى اسكەري ينستيتۋتىنا قوسىلدى. مۇندا دا كافەدرا باسشىسى بولىپ تاعايىندالىپ، سودان بەرى وسى وقۋ ورداسىندا قىزمەت ەتىپ كەلە جاتىرمىن»، – دەيدى جانات بيسەنبايەۆا.
بولاشاق وفيسەرلەرگە ءبىلىم بەرۋدە تاجىريبەسى مول مامان ءدال قازاق ءۇشىن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋ باسقالارعا قاراعاندا جەڭىلدەۋ دەپ سانايدى. ول اسكەري ماماندارعا شەت ءتىلىن ۇيرەتۋمەن قاتار، اۋىزەكى سويلەۋدى زاماناۋي پەداگوگيكا نەگىزىندە وقىتىپ ءجۇر. كۋرسانتتاردىڭ اسكەري وقۋ ورنىنان العان ءبىلىمى كەيىن بىتىمگەرشىلىك ميسسيانىڭ مىندەتىن ورىنداۋدا سەپتىگىن تيگىزەدى. كەلىسىمگە كەلىپ، ءوزارا تاجىريبە الماسۋدا حالىقارالىق تىلدەردى ءبىلۋ ماڭىزدى. سوندىقتان بولاشاق اسكەريلەرگە ءدارىس بەرەتىن وقىتۋشىلارعا ارتىلاتىن جۇك ەكى ەسە اۋىر.
ابايدى بىلمەگەن وفيسەر «وفيسەر» ەمەس...
«2005–2015 جىلدار ارالىعىندا اسكەري اۋدارماشىلاردى دايىندادىم. بىزدە ءتىل ۇيرەنەمىن دەۋشىلەرگە دە، ازاماتتىق جوعارى وقۋ ورنىنداعى ستۋدەنتتەرگە دە ارنالعان وقۋلىقتار كوپ. ءبىراق اسكەري ءبىلىم الۋشىلارعا ارنالعان كىتاپتار شەتەل مەنتاليتەتىنە قاراي باعىتتالعان. ءوزىمىزدىڭ تاريحي كەزەڭدەگى باتىرلارىمىز ول وقۋلىققا ەنگىزىلمەگەن. بولاشاق وفيسەرلەرگە ءبىلىم بەرىپ، تاربيەلەۋدە كەز كەلگەن ءتىلدى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى نەگىزگە الىپ ۇيرەتكەن ءجون دەپ سانايمىن. قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگىن اعىلشىنشا دا ايتا الۋى كەرەك.
ينستيتۋتتاعى باسقا تاكتيكانى ۇيرەتەتىن كافەدرالارعا قاراعاندا ءبىزدىڭ جۇمىس ءسال جەڭىلدەۋ. 20 جىلدان اسا ۋاقىت جۇمىس تاجىريبەمدە ساباقتى قىزىقتى وتكىزۋگە تىرىسامىن. شەت ءتىلدى قازاق ادىبيەتىمەن بايلانىستىرىپ ۇيرەتكەن ۇنايدى.
اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋدە كوبىنىڭ قينالاتىن تۇسى – وتكەن شاقتاعى ەتىستىكتەردى مەڭگەرۋ. باعدارلاماداعى ەڭ كۇردەلى كەزەڭ دەۋگە بولادى.
بىردە كەزەكتى ءدارىسىمىزدىڭ تاقىرىبى وسى ەتىستىكتەردى ۇيرەنۋ بولدى. كۋرسانتتار ەرەجەلەردى جاتتاۋعا قينالىپ، ءبىرازى «2» الدى. ساباعىمىز مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ تۋعان كۇنىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى دە، كۋرسانتتارعا «اقىننىڭ جانە ابايدىڭ ولەڭدەرىن اعىلشىن تىلىندە جاتقا ايتىپ بەرسەڭدەر، ەتىستىكتەر سانىن ازايتىپ، جەڭىلدىك جاسايمىن» دەپ تاپسىرما بەردىم. اعىلشىن ساباعى اپتاسىنا ءبىر رەت قانا بولاتىن ماماندىقتارداعى كۋرسانتتار ابايدىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىن اعىلشىنشا ايتىپ، مەنى تاڭقالدىرعانى بار. كوپ ءتىل بىلگەن جاقسى، ارينە. ءبىراق ۇلتتىق ادەبيەتتى ءبىلۋ مىندەتتى دەپ سانايمىن. بولاشاق وفيسەرلەرگە «وي-ورىستەرىڭ جوعارى بولۋى كەرەك. سەندەر ابايدى بىلمەسەڭدەر، گۋمانيزم يدەياسىن قالاي جۇزەگە اسىراسىڭدار؟!» دەپ ۇنەمى ايتىپ جۇرەمىن».
جانات نيكولاي قىزى پەداگوگيكا اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، 2013 جىلى پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ Phd دوكتورى اتاعىن قورعادى. 2015 جىلى ەل بويىنشا «ۇزدىك وقىتۋشى» اتانعان. بولاشاق موتواتقىشتار، دەسانتشىلار، اەروۇتقىر اسكەرلەرى مەن تاربيە ءىسىنىڭ وفيسەرلەرىن دايىندايتىن وقىتۋشىنىڭ جولداسى دا وسى سالانىڭ مامانى. ەكەۋى ءبىر اسكەري ينستيتۋتتا وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارادى. ۇلكەن ۇلى راديوەلەكترونيكا جانە بايلانىس اسكەري-ينجەنەرلىك ينستيتۋتىندا 1-كۋرستا وقيدى. ودان كەيىنگى ەگىزدەرى دە اتا-اناسىنىڭ جولىن قۋىپ، اسكەري قىزمەتكەر بولعىسى كەلەدى.
«العاشىندا اسكەري سالاداعى قىزمەت بارىنە قىزىق بولادى. اسىرەسە، ايەل ادامداردى پوگون تاعىپ، ساپ تۇزەۋ ەرەكشە سەزىمگە بولەيدى. باسىندا مۇنداي جاۋاپتى سالانىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا ءتوزۋ وڭاي بولماسى انىق. اركىم ءوزىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن، مىنەزىنە ساي ماماندىقتى تاڭدايدى عوي. اسكەردە ەرلەرمەن قاتار اسكەري شەندەگى ايەلدەر دە قىزمەت ەتەدى. تەك ەر-ازاماتتار ەمەس، ايەلدەر دە وتان قورعاي الۋى كەرەك. قيىن ەمەس جۇمىس جوق. ءبىراق تاڭداعان ماماندىققا ادالدىق بولسا، قيىندىقتار بىلىندەيدى. ءدارىس زالىنا كىرىپ، كۋرسانتتارىمدى كورگەندە بارلىق قيىندىقتى ۇمىتامىن. ءبىراق بىلەسىزدەر، ءبىزدىڭ مىندەت كۋرسانتقا ءبىلۋ بەرۋمەن شەكتەلمەيدى. كەيدە كۇتپەگەن جەردەن دابىل بولادى. ونداي كەزدە اسكەري مىندەتتەر ەر-ايەل دەپ بولىنبەيدى. وفيسەر بولعاندىقتان، ساپقا تۇرۋعا مىندەتتىمىز».
ارمانىم – پولكوۆنيك بولۋ
«ءبىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزدا اسكەردەگى ايەلگە ءارتۇرلى كوزقاراس قالىپتاسقان. كوشەدە اسكەري فورما كيگەن ارۋلارعا كوپ ادام باسقاشا قارايدى. ۇلكەن كىسىلەر باتاسىن بەرىپ، جىلى تىلەكتەرىن ايتىپ جاتادى. ولار اسكەري كيىمدەگى ادامعا، ول ايەل بولسىن، ەر بولسىن، ءوزىن قورعايتىن تۇلعا رەتىندە قارايدى. سونداي كەزدە مارتەبەڭ ءبىر كوتەرىلىپ قالادى، جاۋاپكەرشىلىك ەكى ەسە ارتادى. كەيىنگى كەزدەرى ءبىزدىڭ سالاعا كەلگىسى كەلەتىن قىزدار كوبەيگەنى قۋانتادى. اسكەرگە ءبىلىمدى، قابىلەتى بار قىزدار ءالى دە كەرەك.
قىزمەتىمدى ءارى قاراي جالعاستىرىپ، الدىمدا بولاشاق اسكەري مامانداردى دايارلاۋ مىندەتى تۇر. ارمانىم – پولكوۆنيك بولۋ. اسكەري سالادا جۇرگەن ارۋلاردى، ايەلدەر قاۋىمىن مەرەكەمەن قۇتتىقتايمىن! ءارقايسىسى ءوز سالاسىنىڭ ۇزدىگى بولسىن!».
«وسكەندە سولدات بولامىن دەيتىنمىن»
«اسكەردە قىزمەت ەتۋ – ايەلدىڭ ءىسى ەمەس» دەگەن قالىپتاسقان ۇعىمدى بۇزعان تاعى ءبىر ارۋىمىز – ۇلتتىق ۇلاننىڭ 3656 اسكەري ءبولىمى پسيحولوگيالىق قامتاماسىز ەتۋ كافەدراسىنىڭ باسشىسى، اعا لەيتەنانت عاليا مانسۇر قىزى. ونىڭ بۇل سالاعا كەلگەنىنە نەبارى 4 جىل بولسا دا، ءوزىن اسكەردە ءومىر بويى جۇرگەندەي سەزىنەدى. سەبەبى، ول اسكەري وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
«اكەم – پولكوۆنيك، ول دا ۇلتتىق ۇلاندا قىزمەت ەتكەن. انام پراپورششيك، قورعانىس مينيسترلىگىندە جانە ق ر پرەزيدەنتىنىڭ كۇزەت قىزمەتىندە ۇزاق جىل جۇمىس ىستەدى. بالالىق شاعىمدى ساپتىق شەرۋدە، اتا-انامنىڭ جۇمىس ورنىندا وتكىزدىم. كىشكەنتاي كەزىمدە وسكەندە كىم بولعىم كەلەتىنىن ءجيى سۇرايتىن. مەن «سولدات بولامىن!» دەپ جاۋاپ بەرەتىنمىن»، – دەيدى عاليا مانسۇر قىزى.
اۆياسيادا ەكى جارىم جىل جۇمىس ىستەگەن كەيىپكەرىمىزدىڭ قازىرگى قىزمەتىنە كەلگەنىنە ءبىر جىل عانا بولىپتى. ونىڭ مىندەتى بىرنەشە باعىتتان تۇرادى. ەڭ باستىسى – ساربازداردىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعىن قاداعالاۋ، جەكە قۇرامدى پسيحولوگيالىق دايىنداۋ. ياعني اسكەري قۇرىلىمداعى ۇلاندارعا پسيحولوگيالىق قولداۋ كورسەتەدى.
«شىندىعىندا، اسكەري ومىردە قىزىقتى وقيعالار ءجيى بولىپ تۇرادى. اسىرەسە، اسكەري پسيحولوگتىڭ جۇمىسىندا ويلاماعان نارسەلەر ءجيى كەزدەسەدى. ەڭ ەستە قالعانى – پاراشيۋتپەن العاش رەت سەكىرگەن ءساتىم. اۋەدەگى كۇردەلى جاتتىعۋدا ۇشاقتان پاراشيۋتپەن سەكىرۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىن ۇيرەتەدى. اسكەري جاتتىعۋعا دەيىن ول پسيحولوگيالىق دايىندىق پەن داعدىنى تالاپ ەتەدى. بىرنەشە شاقىرىم بيىكتىكتەن جەرگە ءتۇسۋ – جاۋىنگەرلىك مىندەتتەردىڭ ءبىرى. ارينە، ادام بولعاننان كەيىن، قورقىنىش باسىم بولدى. ءبىراق اۋەدەن قاراعانداعى ادەمى كورىنىس بىردەن ۇرەيدى سەيىلتەدى».
عاليانىڭ اسكەري پسيحولوگ رەتىندەگى ەندىگى ماقساتى – ساربازداردى پسيحولوگيالىق دايىنداۋداعى جۇيەگە جاڭالىق ەنگىزۋ. قازىرگى ۋاقىتتا «پسيحولوگيا» ماماندىعى بويىنشا دوكتورانتۋراعا تۇسۋگە دايىندالىپ، اسكەري اۆياسيا ماماندارىن پسيحولوگيالىق دايارلاۋعا قاتىستى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى جوسپارلاپ ءجۇر.
«باستى ۇستانىمىم – وتانىمىزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتۋ، ونىڭ مۇددەسى مەن قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ. مەن وسى قۇندىلىقتارمەن ءوستىم جانە ءومىر بويى دا وسى مىندەتتەردى ابىرويمەن اتقارعىم كەلەدى»، – دەيدى عاليا.