تۇرىك ءتىلىن ۇيرەتىپ جۇرگەن نەشە يىلدىرىم حانىممەن سىرلاسۋ
بىلتىرعى مامىردا ءبىزدىڭ «Alatau Aqparat» مەدياحولدينگى مەن ەۋرازيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى اراسىندا ىنتىماقتاستىق تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلعان بولاتىن. وسىناۋ ارىپتەستىك قۇجاتى شەڭبەرىندە ءقازىر جۋرناليستەر تۇرىك ءتىلىن تەگىن ۇيرەنىپ ءجۇر.
تۇركيا – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاش بولىپ مويىنداعان مەملەكەت. ال ءتىل بىلگەننىڭ ەش ارتىقشىلىعى جوق. ءتىل – حالىقتاردى جاقىنداستىرادى، ءبىر-بىرىن جاقىن تانىپ، تەرەڭ تۇسىنۋگە دانەكەر بولادى. كۋرس اياقتالعان سوڭ قاتىسۋشىلارعا قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى لينگۆيستيكالىق ورتالىعىنىڭ ارنايى سەرتيفيكاتى بەرىلەدى. ال بىزگە اپتاسىنا ءۇش رەت ساباق بەرىپ جۇرگەن نەشە يىلدىرىم (Neşe YILDIRIM) حانىم الماتىعا تۇركيادان ارنايى كەلگەن ۇستاز. تۇرىك قىزىمەن بولعان سىر-سۇحباتىمىزدى ءسىز دە وقي وتىرىڭىز.
الماتى ۇنادى ما؟
– ەلدەن جىراقتا جۇرگەنىڭىزگە قانشا جىل بولدى، كىمدى كوبىرەك ساعىناسىز؟
– مەنىڭ احمەت ياساۋي ۋنيۆەرسيتەتىندە تۇرىك تىلىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەنىمە ەكى جارىم جىل بولدى. بىلتىرعى قاراشادان بەرى الماتى ەۋرازيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىندا ءدارىسىمدى جالعاستىرىپ ءجۇرمىن.
ءيا، مەن ءقازىر وتباسىمنان، اعايىن-تۋىس، دوستارىمنان، ستۋدەنتتەرىمنەن الىستامىن. سوندىقتان ساعىناتىن ادامدارىم كوپ دەسەم، ارتىق ايتقانىم ەمەس. مەن بۇعان دەيىن ىستامبۇلدا جۇمىس ىستەگەنمىن. ەل جاقتاعى ورتامدى، اسىرەسە كىتاپ كلۋبىنداعى پىكىرلەس، رۋحتاس دوستارىمدى جانە قانداي تاقىرىپتا بولماسىن ەمىن-ەركىن، توسىلماي، اشىق سويلەسەتىن زامانداستارىمدى ساعىندىم. بارىنەن دە كەيىنگى كەزدەرى وتباسىنان جىراقتا، الىستا جۇرگەن، جۇمىسى كوپ مەنى ۋايىمداپ، ۇنەمى الاڭداپ، تىلەۋىمدى تىلەپ وتىراتىن انامدى ساعىنامىن.
– الماتىعا ءبىرىنشى رەت كەلۋىڭىز بە؟ ءبىزدىڭ قالاعا كەلگەن كەزدە ءسىزدى ەڭ ءبىرىنشى باۋراپ العان نە؟ كەرىسىنشە، نە ۇنامادى؟
– الماتىعا بۇل ەكىنشى ساپارىم. تابيعاتتى قاتتى جاقسى كورەتىندىكتەن بولار، نازارىما بىردەن جاسىل جەلەكتى ادەمى اعاشتار ىلىكتى. شاھار بەينە ورمان ىشىنە تۇرعىزىلعانداي. قالا اسا ۇلكەن ەمەس دەر ەدىم، ءبىراق تۇرعىنى كوپ. دەگەنمەن، ۇلكەن بولماسا دا، ىزدەگەنىڭىزدىڭ ءبارى تابىلا كەتەتىن جەر. بارلىق جول سىزعىشپەن سىزىلعانداي ءتۇپ-تۇزۋ، بىر-بىرىمەن قيىلىسا كەتەدى. سوندىقتان ءسىزدىڭ اداسىپ كەتۋىڭىز مۇمكىن ەمەس. ايەل زاتى سىرتقا قالاعان ۋاقىتىندا وڭاي شىعا الادى. الماتى كوشەلەرى مەن ءۇشىن ءقاۋىپسىز، جايلى اتموسفەرانى سەزىنەمىن. مەن مۇندا ءوزىمدى بوتەن سەزىنبەيمىن. ارينە، بۇعان ەكى حالىقتىڭ ادامي قاسيەتتەرىنىڭ دە ىقپالى بار شىعار دەپ ويلايمىن.
الماتىنىڭ وسىنشاما جاسىل جەلەككە ورانعانىنا قاراماستان، اۋاسىنىڭ تازا ەمەستىگىنە تاڭدانامىن. ەستۋىمشە، زاۋىتتاردان شىعاتىن تۇتىندەر لاستاپ جاتقان كورىنەدى. ماعان وسى تىنىسىڭدى تارىلتا تۇسەتىن لاس اۋا ۇناڭقىرامايدى. بۇل ماسەلە تەزىرەك شەشىلىپ، جاسىل الماتى وزىنە لايىقتى تازا اۋاعا يە بولادى دەپ سەنەمىن.
ايتپاقشى، ءسوز ورايى كەلىپ تۇرعاندا تاعى ءبىر ماسەلەنى ايتا كەتەيىن. كەيبىر ريەلتورلار پاتەر ىزدەپ جۇرگەن جانداردىڭ ىشىنەن شەتەلدىكتەر ەكەنىن بىلسە، ءۇيدى كورسەتپەي جاتىپ اقشاسىن الدىن الا الىپ قويىپ، تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتىپ جاتادى. بۇل دا ەسكەرىلۋى ءتيىس ماسەلە دەپ ويلايمىن.
شىنايىلىق ۇنايدى
– ءبىزدىڭ الماتىدان دوس تاپتىڭىز با؟ ادامدارمەن قارىم-قاتىناستا نەگە كوبىرەك ءمان بەرەسىز؟
– مەن ەرەسەكتەرگە ساباق بەرەتىندىكتەن، ءمۇعالىم مەن وقۋشى اراسىنداعى بايلانىستان گورى كوبىمەن دوستىق، سىيلاستىق قارىم-قاتىناستامىن. مادەنيەتتى، ءبىلىمدى شاكىرتتەرىم كوپ. مەن ولارمەن سويلەسكەندى ۇناتامىن. ادامدارمەن قارىم-قاتىناستا شىنايىلىققا اسا ءمان بەرەمىن. كولگىرسۋ، ەكىجۇزدىلىك مۇلدەم ۇنامايدى.
مەن يدەياسى، ويى، كوزقاراسى مۇلدەم باسقا جاندارمەن دە ارالاسا بەرەمىن. شىن مانىندە مۇنى قاجەت دەپ سانايمىن، ويتكەنى ول ادامدى دامىتادى. تەك بىر-بىرىمىزگە شىنايى بولساق سول جەتىپ جاتىر. ماۆلانا دجالالاددين ءرۋميدىڭ «قانداي بولساڭ، سولاي كورىن. قالاي كورىنسەڭ، سونداي بول!» دەگەن ءتامسىلى ماعان ۇنايدى.
– الماتىنىڭ قانداي مادەني ورىندارى كوبىرەك ۇنايدى؟ قايتىپ اينالىپ بارا بەرگىڭىز كەلەتىن جەرى قايسى؟
– الماتىدا مادەني-رۋحاني ءىس-شارالار وتەتىن ورىندار وتە كوپ. مۇمكىندىگىنشە بارىنە بارۋعا تىرىسامىن. مەن ماسەلەن كورمەلەرگە، كونسەرتتەرگە بارامىن. كوفە ءىشىپ وتىرىپ، تىنىشتىقتا كىتاپ وقىعاندى جاقسى كورەتىنىم بار. قالادا ءدال وسىلاي وتىرۋعا بولاتىن جايلى كافەلەر دە كوپ ەكەن. دەگەنمەن دە، مەن ءۇشىن ەڭ جايلى ورىندار – ساياباقتار، جاپىراعى جايقالعان، كولەڭكەسى مول اعاشتار.
جاراپازان
– مەگاپوليسكە كەلگەن كەزدەگى ەڭ ءبىر كۇلكىلى قىزىقتى وقيعاڭىزبەن بولىسە وتىرساڭىز؟
– مەندە ونداي وقيعالار ءجيى بولىپ تۇرادى. ءبىراق الماتىدا ەمەس، تۇركىستانداعى ەرەكشە ەسىمدە قالعان ءبىر جاعدايدى ايتىپ بەرەيىن. وتكەن جىلى رامازان ايى بولاتىن. ۇيدە ونلاين-سەميناردا وتىرعانمىن. ەسىك قوڭىراۋى شىرىلدادى. ءبىراق ەكراندا كوپتىڭ الدىندا وتىرعاندىقتان تۇرىپ كەتە المادىم. قوڭىراۋ ۇستى-ۇستىنە شىرىلداي بەردى. ءبىر كەزدە ەسىكتى سىندىرىپ جىبەرەردەي قاعا باستادى. ال مەنىڭ ءسوزىم ءالى اياقتالماعان ءسات ەدى. سەمينارعا قاتىسۋشىلاردان كەشىرىم سۇرادىم دا، بارىپ اشتىم. سويتسەم، قارسى الدىمدا بەس پەن توعىز جاس ارالىعىنداعى cۇپ-سۇيكىمدى قىزدار مەن ۇلدار تۇر. ولار مەنى كورە سالىپ بىردەن ولەڭدەتە جونەلدى. مۇنداي توسىن جاعدايعا قاتتى كۇلىپ جىبەردىم. ارينە، ولاردىڭ ونەرى ءۇشىن تاتتىلەر بەرۋىم كەرەك ەكەنىن بىردەن تۇسىنە قويدىم. مەنىڭ جالپى جايشىلىقتا دا الدىمنان بالالار كەزىكسە، قالتامنان كامپيت شىعارىپ بەرەتىن ادەتىم بار ەدى. بۇل جولى دا ءسويتتىم. بالالار – پەرىشتە عوي.
– قازاقستاننىڭ باسقا قاي وڭىرلەرىندە بولدىڭىز؟ قازاق ۇلتىنىڭ قاي قاسيەتى ەرەكشە ءتانتى ەتتى؟
– تۇركىستان مەن شىمكەنت قالالارىندا بولدىم. احمەت ياساۋي مازارىنا بارعاندا قاتتى اسەرلەنگەنىم ەسىمدە. كەسەنە توڭىرەگىندە قۋاتى كۇشتى رۋحاني اۋرا بار، ماعان ول قاتتى سەزىلەدى. ەرەكشە كۇيگە بولەنەمىن. ەكەۋى دە ادەمى قالا. دەگەنمەن، مەنى الماتىنىڭ تابيعاتى مەن بيىك تاۋلارى كوبىرەك باۋراپ الدى.
قازاقتىڭ قاي قاسيەتى دەگەندە، سىزدەردىڭ جەتى اتانى جاتقا ءبىلىپ، سول قۇندىلىقتى شىن جۇرەكتەن قۇرمەتتەيتىندەرىڭىز جاندى تەربەيدى.
التىن جۇزىك
– قازاقتىڭ قانداي تاعامىن جاقسى كورەسىز؟
– باۋىرساق، كىلەگەي ۇنايدى. تاڭعى اسقا بال قوسىپ ءشاي ىشكەندى جاقسى كورەمىن. ايتپاقشى، ءشايدى قۇرت تىستەپ ىشەتىنىمدى كورگەن كەيبىر دوستارىمنىڭ قاتتى كۇلگەنى بار. قۇرت – وتە پايدالى تاعام. اسقازانعا پايدالى، جۇرەك جالعاۋعا تاپتىرماس، ءارى سومكەڭىزدىڭ ءبىر بۇرىشىنان دا ورىن تابىلا كەتەتىن وتە قولايلى تاعام. تۇركيادا دا قۇرتپەن ءشاي ءىشۋدى داعدىعا اينالدىرساق جاقسى بولار ەدى دەپ ويلايمىن.
– ارماننىڭ ءبارى جۇرەگىمىزگە بالا شاقتان قۇنداقتالادى عوي. بالا كۇنگى ارمانىڭىز ورىندالدى ما؟
– باستاۋىش سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە ءمۇعالىم بولۋدى ارماندادىم. ءيا، ول ورىندالدى. سودان كەيىن الەۋمەتتانۋ سالاسىن مەڭگەرگىم كەلدى، وعان دا قول جەتكىزدىم. ءبىراق جۋرناليست بولسام دەگەن ارمانىما قولىم جەتپەي قالدى. ءقازىر جۋرناليستەرگە تۇرىك تىلىنەن ساباق بەرەمىن. سوندىقتان مەن ءوزىمدى وسى ارمانىما ءىشىنارا جاقىن جۇرگەندەي سەزىنەمىن.
– ەڭ العاشقى جالاقىڭىزدى قايدا جۇمساعانىڭىز ەسىڭىزدە مە؟ اناڭىزعا جاساعان ەڭ العاشقى سىيلىعىڭىز شە؟
– العاشقى جالاقىما جاڭا ۇيىمە جاقسى زاتتار ساتىپ الدىم. سول جالاقىما وزىمە كوك كوزى بار التىن جۇزىك العان بولاتىنمىن. سول ساقينا اناما قاتتى ۇنادى. مەن ويلانىپ جاتپاستان اناما سىيلادىم. ءالى كۇنگە قولىنان شەشكەن ەمەس. انام ريزا بولىپ جۇرسە، مەنىڭ دە كوڭىلىم ءجاي.
قول شامى
– مىنە، بۇگىن كوكتەم مەرەكەسى. ارۋلار جىگىتىنەن كوبىنە قانداي سىيلىق كۇتەدى؟ ومىرىڭىزدەگى ەڭ ۇمىتىلماس سىيلىق؟
– مەندە سىيلىق كۇتۋ، دامەتۋ دەگەن ۇعىم جوق دەسەم دە بولادى. سوندىقتان «ارۋلار جىگىتىنەن كوبىنە قانداي سىيلىق كۇتەدى؟» دەگەن ساۋالىڭىزعا ناقتى قالاي جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەي وتىرمىن.
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىنعى وقيعا. جاقسى جۇزەتىن دوسىم تەڭىز تۇبىنە سۇڭگىپ كەتتى دە، ءبىرازعا دەيىن جوق بولىپ كەتتى. سويتسە، تەڭىز تۇبىنەن كوپ ەتىپ تەڭىز قابىرشاقتارىن جيناپ الىپ شىعىپتى. سولاردان ماعان ادەمى القا ءتۇزىپ، سىيلىققا بەرگەنى بار. تولقىعان تەڭىز استىنان الىپ شىعۋ دەگەنىڭىز اسقان كۇشتى تالاپ ەتەتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ول سىيلىق مەن ءۇشىن باعالى بولدى.
ال تاياۋدا ءبىر ارىپتەسىم قول شامىن سىيعا تارتتى. مەن مۇنى العاشىندا مۇلدەم تۇسىنبەي قالدىم. ءمانىسىن كەيىنىرەك ۇقتىم. بىردە مەن اڭگىمە بارىسىندا ايگىلى فيلوسوف ديوگەننىڭ كۇندىز قولىندا شام ۇستاپ كوشە كەزىپ جۇرگەندە، سۇراعاندارعا «مەن ادام ىزدەپ ءجۇرمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەنى تۋرالى ايتقانىم بار ەكەن. سول وقيعا ەسىندە قالعان بولۋى كەرەك، ماعان قول شامىن سىيلاپتى. بۇل دا كوڭىلگە جىلىلىق بەرەتىن ءسات.
– ادامدى كورىكتى ەتەتىن نە، كيىمى، الدە مىنەزى؟ قازاق قىزدارى ادەمى مە؟ قالاي ويلايسىز، ولار نەگە كوبىرەك ءمان بەرەتىن سياقتى؟
– ءبىز العاش كەزدەسكەن ادامنىڭ، ءيا، الدىمەن سىرتقى كەلبەتىن، كيىمىن كورەمىز. ال ونىمەن سويلەسە باستاعاندا كيىم وزىنەن-وزى كەيىنگە ىسىرىلىپ قالادى دا، ءبىز ادامنىڭ ناق ءوزىن كورەمىز. ماعان ادامنىڭ قاراپايىمدىلىعى، مىنەزگە باي بولعانى ۇنايدى. قازاق قىزدارىنىڭ دا وزىندىك سۇلۋلىعى بار. اسىرەسە، ولاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەگى بولمىسى ۇنايدى.
– ءسىزدى ونەردىڭ قاي سالاسى كوبىرەك شابىتتاندىرادى؟ ءحوببيىڭىز؟
– مەن ونەردىڭ بارلىق سالاسىن جاقسى كورەمىن جانە ولاردىڭ بارىنەن شابىت الامىن دەسەم، قاتەلەسپەيمىن. ال ادەبيەت – مەن ءۇشىن ەڭ قۇندىسى، كىتاپ وقىعاندى سۇيەمىن. سۋرەتتى دە جاقسى كورەمىن. بۇرىن سۋرەت سالۋمەن اينالىسقانمىن. بالكىم، قايتا قولعا الاتىن شىعارمىن.
«انام» دەپ ساقتاۋلى
– ال ەگەر سىزگە كينو ءتۇسىرۋ نەمەسە سپەكتاكل قويۋ كەرەك بولسا، ول نە تۋرالى بولۋى مۇمكىن؟
– ادامزاتتىڭ جوعالتقانى تۋرالى بولاتىن شىعار.
– وسىناۋ ومىردە ادام نەنى قادىرلەي ءبىلۋ كەرەك؟
– كوپ نارسەنى. ءبىراق سونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى كەزەكتە ەڭبەكتى قادىرلەگەن ابزال دەر ەدىم.
– ءقازىر ءومىرىمىزدى سماترفونسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. كىمگە ءجيى قوڭىراۋ شالاسىز؟ تەلەفونىڭىزدا اناڭىزدىڭ ەسىمى قالاي ساقتالىپ تۇر؟
– «انام» دەپ ساقتاۋلى تۇر. ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە اناما، سوسىن جاقىن دوستارىما، باۋىرلارىما ءجيى قوڭىراۋ شالامىن. كەيبىر دوستارىممەن تەلەفونمەن ساعاتتاپ سويلەسە بەرۋگە بارمىن. اسىرەسە، ماعان باۋىرىمداي بولىپ كەتكەن دوسىم ەكەۋمىز وقىعان كىتاپتارىمىز تۋرالى ويلارىمىزبەن بولىسەمىز. مەن ول دوسىمنان كوپ نارسەنى ۇيرەنىپ ءجۇرمىن. ونىڭ مەنىڭ ومىرىمدە بار بولعانى ءۇشىن قۋانىشتىمىن.
– الەۋمەتتىك جەلىدە نە بولىپ جاتقانى ءسىزدى قىزىقتىرا ما؟ وندا قانشالىقتى ءجيى وتىراسىز؟
– مەن الەۋمەتتىك جەلىنى كوپ قولدانبايمىن. ارينە، بۇل ءسوزىم كەيبىر زامانداستارىمنىڭ اراسىندا كۇلكى تۋدىرۋى مۇمكىن. سەبەبى، ءقازىر بارشا ادامزات الەۋمەتتىك جەلىگە ءجىپسىز بايلانىپ قالعان. ءبىراق قوعامدا، اينالاڭىزدا، كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىگىمىزدە نە بولىپ جاتقانىنان حاباردار بولىپ وتىرۋ ءۇشىن الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ورنى بار دەپ ايتا الامىن. ءتىپتى، كەيبىر الەۋمەتتىك وقيعالارعا ادامداردىڭ ءوزى دە ىقپال ەتە الاتىن قۋاتتى پلاتفورماعا اينالدى. سوندىقتان الەۋمەتتىك جەلىنىڭ ءدال بۇگىنگى قۋاتىن ەلەمەۋگە بولمايدى.
وزىمە كەڭەس
– لوتەرەيا ۇتىپ الساڭىز، ول اقشانى قايدا جۇمسار ەدىڭىز؟
– الەمدى ارالار ما ەدىم. كوپتەگەن جۇمىس كوزىن اشىپ، ادامدارعا كومەكتەسەتىن شىعارمىن. ءبىراق ءقازىر ويلاپ قاراسام، مادەني ورتالىقتاردى باسقاشا فورماتتا اشۋ كەرەك سياقتى. ءتىل، كىتاپ، بي، سپورت ۇيىرمەلەرىن كوبەيتىپ، وعان تۇرمىسى تومەن وتباسىلاردىڭ دارىندى ورەندەرىن تەگىن وقىتۋ قاجەت.
اقشانى پايدالانۋ دا مادەنيەت ەكەنىن بىلەمىز. مەندە ەشقاشان كوپ اقشا بولعان ەمەس. ەگەر مەن لوتەرەيادان كوپ اقشا ۇتىپ السام، ول بىردەن تاۋسىلىپ قالاتىن شىعار. ءيا، لوتەرەيا كوپ ادامنىڭ ارمانى بولار، بالكىم. ءبىراق مەن ءۇشىن تازا ءوز ەڭبەگىڭمەن اقشا تاۋىپ، ادال تابىسىڭمەن ادامي تۇرعىدا ءومىر ءسۇرۋ ماڭىزدى.
– وتكەن ۋاقىتتار كەرى اينالىپ كەلەر بولسا، ومىرىڭىزدە نەنى وزگەرتكەن بولار ەدىڭىز؟
– كەيبىر بوسقا وتكىزگەن ۋاقىتىمدى ءوزىمدى جەتىلدىرۋ ءۇشىن پايدالانعىم كەلەدى. كوبىرەك وقىپ، توقۋعا كوڭىل ءبولىپ، شەت تىلدەرىنە ءمان بەرىپ، ءوزىمدى سپورت سالاسىندا دا كورسەتكەن بولار ما ەدىم.
– ءقازىر الدىڭىزدا ومىرگە ەندى عانا قانات قاققالى تۇرعان كەشەگى ءجاسوسپىرىم نeشە وتىرسا، وعان بۇگىنگى ويى تولىسقان نeشە قانداي كەڭەس ايتقان بولار ەدى؟
– سىزگە ۇيرەنەتىن نارسە كوپ. الدا ۇزاق جول جاتىر. ۋاقىت وتە قۇندى. دامۋ مۇمكىندىكتەرىن جىبەرىپ الماڭىز. ءسىزدى بارلىق جاعىنان دا بيىكتەتەتىن ورتادا بولىڭىز. ءوزىڭىزدىڭ ءقادىرىڭىزدى ءبىلىڭىز جانە ەڭ باستىسى – قانداي جاعدايدا دا جاقسى ادام بولىپ قالۋ كەرەكتىگىن ەستە ساقتاڭىز.
سۇحباتتاسقان نۇرجامال الىشيەۆا،
جۋرناليست.