«ALMATY AQSHAMY» – 35
– قالي قوشقار ۇلى، ءسىز، «الماتى اقشامىنىڭ» تاريحىندا ءۇشىنشى باس رەداكتورسىز. سىزگە دەيىن باسىلىمعا باسشىلىق ەتكەن ازاماتتار ارامىزدا جوق. (اردا ازاماتتاردىڭ يمانى سالامات بولسىن). سوندىقتان «اقشامنىڭ» شەجىرەسىن شەرتۋ جاۋاپكەرشىلىگى سىزگە جۇكتەلىپ وتىر. كەزىندە ءوزىڭىز ون بەس جىلدان استام ۋاقىت باسقارعان «الماتى اقشامى» گازەتىنىڭ جارىق كورگەنىنە، مىنە، 35 جىل تولۋ قارساڭىندا سىزبەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. اڭگىمەنىڭ ءالقيسساسىن باسىلىمنىڭ شەجىرەسىنەن باستاساڭىز.
– توتاليتارلىق ءتارتىپتىڭ جىپسىگەن شاعىندا جىلت ەتكەن ءساۋلەدەي بولىپ «اقشامنىڭ» جارىق كورۋى كەرەمەت جاڭالىق بولدى. دەگەنمەن، بۇل باسىلىمنىڭ جارىققا شىعۋى وڭايعا سوققان جوق. قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستىك ءداۋىر الماتىداي ايماڭداي قالاعا قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋدى قاجەت قىلمادى. سەكسەنىنشى جىلدىڭ ورتا شەنىندە جاساندى تۇردەگى قايتا قۇرۋلار ەسكى قوعامنىڭ ءىرىپ-شىرىپ بارا جاتقانىن اڭعارتقانداي.
ەجەلدەن ەركىندىك سۇيگىش قازاق قوعامى ىشتەن تىنىپ جاتقان شاق بۇل. ۇلت رۋحىنىڭ جوعالماعاندىعىن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىنتكەن 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءدالەلدەپ بەردى. «ايداھاردى كەسكىلەسەڭ دە، كەسىرتكەدەي قاۋقارى بار» دەمەكشى، قاندى شەڭگەل قانشاما باسىپ-جانشىسا دا، قازاق رۋحىن ولتىرە المادى. ولگەنىمىز تىرىلگەندەي، ارىستارىمىزدىڭ اقتالۋىنا، سالتىمىزدىڭ ساقتالۋىنا مۇزدا جانعان الاۋداي قاھارمان ۇل-قىزدارىمىزدىڭ ازاتسۇيگىشتىگى دەم بەردى. جاڭالىقتىڭ جارشىسىنداي قالالىق باسىلىمنىڭ جارىق كورۋىنە دە الدىمەن وسى جەلتوقسان جاڭعىرىعى اسەر ەتتى دەپ بىلەمىن.
– اقجارىلعان اقىندار دا قوعامنىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، الماتىدا قازاق تىلىندەگى قالالىق گازەت كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتكەن دەسەدى...
– 1987 جىلدىڭ شاماسىندا، بەلگىلى ايتىس اقىندارى اسەلحان قالىبەكوۆا مەن ءازىمقۇل جانقۇلييەۆ اراسىندا بولعان ونەر سايىسىندا سول كەزدەگى استانامىز – الماتىدا قازاق تىلىندە شىعاتىن گازەتتىڭ جوقتىعى ولەڭمەن ءورىلدى. وت اۋىز، وراق ءتىلدى ايتىسكەرلەردىڭ جىر شۋماقتارى قوعامعا اجەپتاۋىر وي سالدى، بىلەم. دەگەنمەن، توتاليتارلىق قوعامنىڭ ءالى دە ءتىرەسىپ تۇرعان شاعى. گازەتتىڭ جارىققا شىعۋىنا قارسىلىق از بولعان جوق.
قازاق تىلىندە گازەت شىعارۋ وڭايعا سوقپادى. كومپارتياعا ارقا سۇيەگەن ءوز ىشىمىزدەن شىققان «جاۋلار» دا جالاڭداپ شىقتى. ءتىپتى، گازەت اتاۋىنا قاتىستى پىكىر قايشىلىعى تۋعان شاق. نە دەگەنمەن، كەڭەستىك ءداۋىر كەزى، «اقشام» اتاۋىن ءدىني ۇعىم، ەسكىلىكتى كوكسەۋ دەپ كۇپىنگەندەر بولدى. بۇعان سول شاقتا تاشكەندە، باكۋدە «اقشام» سوزىمەن ساباقتاس قالالىق كەشكى گازەتتەردىڭ شىعاتىنى العا تارتىلدى. وسىنىڭ ءبارىن ءوز-اعاڭ، وزبەكالى جانىبەكوۆ باستاپ، قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى قولداپ، گازەت جارىققا شىقتى.
گازەت العاشقىدا بىرەر جىل «ۆەچەرنيايا الما-اتا» گازەتىنىڭ قوسىمشاسى رەتىندە شىقتى دا، ۇزاماي ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەردى. «الماتى اقشامى» «ۆەچەركانىڭ» قوسىمشاسى رەتىندە شىققان شاقتا وسى گازەتتىڭ رەداكتورى ماكسيم سارسەنوۆ بولاتىن. يسلامعالي بەيسەبايەۆ اعامىز رەداكتوردىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىندا ءجۇردى. قوسىمشا بولسا-داعى گازەتتى العاش شىعارۋشى جىگىتتەردىڭ ەڭبەگى ەرەسەن-تىن.
ساعىنتىپ جەتكەن گازەتتە ولار كۇن-تۇن دەمەي ەڭبەك ەتىپ، جانكەشتىلىكپەن باسىلىمدى اياعىنان تىك تۇرعىزدى، تارالىمىن ارتتىرۋعا كۇش سالدى. جالىن جىگەر جۋرناليست قىز-جىگىتتەر «الماتى اقشامىنىڭ» ەل كولەمىندە تارالۋىنا ۇلەس قوسىپ، تارالىمىن ارتتىردى. كەيىن گازەتتىڭ باس رەداكتورلىعىن ەرعالي ساعات اعامىز قولىنا الدى. بۇل كەزدە باسىلىم اۋدارما سيپاتتان ءبىرجولا ايىرىلىپ، بۇرىنعىدان گورى بەلسەندى ارەكەتكە كوشىپ، وقىرمان سانىن كوبەيتە تۇسكەن.
– «اقشامعا» كەلگەندەگى ۇستانعان باعىتىڭىز قانداي بولدى؟
– سول كەزدەگى وپپوزيسيالىق باسىلىم ساناتىنداعى «جاس الاشتان» «اقشامعا» كەلدىم. بۇل – 2005 جىلعى 23 اقپان بولاتىن. وعان دەيىن جاستار باسىلىمىندا باس رەداكتوردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعانمىن. العاشىندا ءبىرتۇرلى قاراعاندار بولدى. ول كەزدە «جاس الاش» تارالىمى ارتىپ، اتىنان ات ۇركەتىن كەز-تىن. كەلە سالا، جۇمىستى جاپىرا ىستەپ، جانداندىرىپ كەتتىم دەسەم، جالعاندىق بولار. ءوزىم دە ءبىر كەزدە كوررەكتورلىقتان، سەكرەتاريات جۇمىسىنان باستاعان اداممىن. ءبىرتالاي باسىلىمدا ءتىلشى، اعا ءتىلشى، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولعانىم بار.
– «جاس الاشتىڭ» ۇستاحاناسىنان شىققانبىز» دەگەن ءتامسىلدى ءجيى ەسكە الاسىز. سول باسىلىمدا باسشىلىقتا دا بولدىڭىز. ءوزىڭىز دە تالاي شاكىرتتى باۋلىدىڭىز ەمەس پە؟
– بىلايعى جۇرت بۇل گازەتتى «اكىمدىكتىڭ گازەتى» دەسە دە، باسىلىمنىڭ ءوز باعىت-باعدارىن انىقتاپ الۋ قاجەت بولدى. «اكىمدىكتىڭ گازەتى» دەگەن ۇعىم بەر جاعى، قارجىلاندىرۋى بار، تاپسىرماسى بولماي تۇرمايدى. ونىڭ ءبارى تۇسىنىكتى نارسە. ءبىراق وسىنداي گازەتتى دە جايناتىپ، جاساندىرىپ، قىڭىر ەمەس، قوڭىر گازەت جاساۋعا بولاتىنىنا دا كوزىم جەتتى. ول ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتۋ كەرەك.
جۋرناليستيكا – ونەر. بۇل ماماندىقتىڭ قىر-سىرىن جەتىك مەڭگەرۋ كەرەك. سول سەبەپتەن، جانىما جانكەشتى جۇمىس ىستەيتىن جۋرناليستەردى جينادىق. باسىلىمدا بۇرىننان ىستەيتىن قىز-جىگىتتەر دە بولدى. گازەتتىڭ ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيىن قالىپتاستىرۋ مەن ءۇشىن ماڭىزدى ەدى. جۇمىستا باسىلىمدا قالىپتاسقان ءداستۇرلى ساباقتاستىققا ءمان بەردىك. اعا بۋىننىڭ باي تاجىريبەسىن پايدالاندىق. بۇل بۋىن ورتا بۋىن، جاس بۋىنمەن قاتار ءجۇرىپ، جۇمىسىن ءوربىتتى.
جەڭىس شىنىبەكوۆ، سارسەنبەك بەكمۇرات ۇلى، وتەش قىرعىزباي، ءومىرزاق مۇقاي، اشىربەك امانگەلدى، ەرمەك زاڭگىروۆ، نۇرعالي وراز، نۇرجامال بايساقال سىندى تاجىريبەلى اعا بۋىننىڭ ورتا، جاس بۋىنعا شىعارماشىلىق اسەرى مول بولدى عوي دەپ ويلايمىن. وعان قوسا، سان الۋان تاقىرىپتا جازاتىن قانشاما اۆتورلاردى تارتتىق. قالاماقى تولەۋ جاعى دا ءبىرشاما رەتتەلگەندەي بولدى. سونىڭ ارقاسىندا جەتكەن جەتىستىگىمىز دە جامان بولعان جوق. وقىرمان ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن سان ءتۇرلى جانرداعى ماتەريالداردىڭ مولايعانى دا وسىنداي ءداستۇرلى ساباقتاستىقتىڭ، جان-جاقتى قام-قارەكەتىمىزدىڭ ناتيجەسى.
– ۇمىتپاسام، 2004 جىلى بولۋى كەرەك، اراكىدىك «الماتىنىڭ 150 جىلدىعى» اتالىپ، جىمىن بىلدىرمەي، جيىن وتكىزۋ بولىپ تۇرعانى ەستە. سوندا دەيمىن-اۋ...
– بۇل ءوزى نەگىزىنەن ۆ.حراپۋنوۆتان باستالعان اڭگىمە. الماتىنىڭ تاريحىن ۆەرنىي قامالىنان باستاۋ بۇل كىسىنىڭ وڭ جامباسىنا ءدوپ كەلگەندەي. ءتىپتى، «ءاي-شاي جوق» تاپسىرماسىن ورىنداۋعا بەيىل تاريحشىلاردان توپ قۇرعانى ءمالىم بولدى. سوعان قاراعاندا، وسى شارۋانى وزىنشە تياناقتاعىسى كەلگەن بولۋى كەرەك. سول تاريحشىلاردىڭ قورىتىندىسىمەن مەملەكەت باسشىسىنا ارنايى حات تا دايىندالعان.
مىنە، وسى تۇستا ەلىمىزدىڭ ۇعا تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مامبەت قويگەلدييەۆ اتويلاپ شىقپاعاندا، كىم ءبىلىپتى نە بولارىن. مىناداي سوراقىعا شىداماعان تانىمال تاريحشى قويگەلدييەۆ ءوز اتىنان مەملەكەت باسشىسىنا جەدەلحات جولدادى. پرەزيدەنت مەملەكەتتىك حاتشى يمانعالي تاسماعامبەتوۆكە مۇنىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋعا تاپسىرادى. سودان 150 جىلدىقتى وتكىزبەۋگە نۇكتە قويىلدى. قىسقاسى، بۇل جونىندە «حراپۋنوۆتىڭ قالپاعىن قايىرىپ جىبەرگەن عالىم» اتتى ماقالامدا جان-جاقتى ايتقانمىن.
– وسى كەزدە گازەتتىڭ ماڭدايشاسىنداعى «مىڭ جاساعان شاھاردىڭ شامشىراعى» ءۇرانسوزىن جازدىرعانىڭىز ەسىمدە.
– باسىلىمعا باسشىلىققا كەلىسىمەن بۇل ماسەلە مەنى قاتتى تولعانتتى. تاريحشى-عالىمدارعا، ارحەولوگتارعا ۇسىنىس جاساپ، تىكەلەي جۇمىس ىستەۋگە كوشتىك. گازەتتىڭ ءار نومىرىندە «مىڭ جاساعان شاھار» ايدارىمەن ماتەريالدار بەرىلىپ وتىردى. الماتىنىڭ مىڭجىلدىعىنا قاتىستى سان مارتە حالىقارالىق جيىن ءوتتى. ءناتيجەسىندە الماتىنىڭ مىڭجىلدىعى يۋنەسكو اياسىندا بەكىتىلدى. بۇگىندە بۇل شارۋاعا تيتتەي بولسا دا ۇلەسىمىزدىڭ بولعانىن ماقتان كورەمىز.
– باسىلىمداعى ەل نازارىن اۋدارار جوبالاردى تارقاتا ايتساڭىز.
– باسقانى بىلاي قويعاندا، «الماتىنى باسقارعاندار» جوباسى جونىندە قىسقا ايتايىن. ءتىلشىلەردى ارنايى رۇقساتپەن قالاداعى مۇراعاتتارعا جىبەرىپ، ءبىرجولاتا بۇل جۇمىسقا دەن قويدىق. بۇل قالا دەگەننىڭ ءوزى قايناعان تىرشىلىكتىڭ ورتاسى. قالا مادەنيەتى دەگەن ۇعىم بار. تاريحىن تەرەڭگە تارتقان بۇل شاھار، شىنى كەرەك، وت پەن سۋدىڭ ورتاسىندا تۇر. جاراتقاننىڭ ءوزى «ساقتانعاندى ساقتايدى» دەگەندەي، قاۋىپ-قاتەردى الدىن الماسا بولمايدى. «بۇل قالا ۇيىقتامايتىن قالا» دەپ تە جىگىتتەر جازدى. شىنى سول، «الماتىنى باسقارعاندار» ءجاي عانا حرونولوگيالىق تىزبە ەمەس، مۇندا قالانىڭ دامۋ تاريحى، شاھاردى باسقارعانداردىڭ پورترەتى بار. سوناۋ پاۆەل زەنكوۆ زامانىنان باستاپ قالانى باسقارعانداردى تۇگەندەدىك. بۇل كىسى – ۆەرنىيدى ارالاپ ءجۇرىپ وزدىگىنەن «ورىسشا-قازاقشا سوزدىك» جاساعان ادام. مۇنى دا مۇراعاتتان تاۋىپ، جاريالادىق. ارينە، ءتۇرلى جوبالار جۇزەگە استى، وقىرماننان قولداۋ تاپتى. ول اڭگىمەنىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرساق، ءبىر سۇحباتتىڭ اياسىنا سىيمايدى.
– ءجۋرناليستىڭ وت پەن وقتىڭ ورتاسىندا جۇرەتىنى دە بار. «اقشامدا» الماتىنى باسقارعان زامانبەك نۇرقادىلوۆپەن سۇحباتتىڭ ورنى بولەك بولدى. ءتىپتى، سۇحبات گازەتكە باسىلۋعا شاق قالعاندا ول كىسى كەنەتتەن جۇمب ا ق جاعدايدا كوز جۇمدى عوي...
– وكىنىشتىسى، ول كىسى بۇل سۇحباتتى وقي المادى. سۇحبات اتىشۋلى قالا مەرى قايتىس بولعاننان كەيىن اراعا بىرنەشە اپتا سالىپ شىقتى. گازەتتىڭ تۇگەل تارالىمى ساتىلىپ كەتتى. مىنە، وقىلىمدى ماتەريال دەگەن وسى.
– ءسىز ەركىن ويدى جاقسى كورەسىز. ەركىندىكتى شەكتەۋ دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟
– اكىمشىلىكتىڭ گازەتى – «اقشامعا» ەركىن ويلى باسىلىمنان كەلگەنىمدى ايتتىم عوي. ەركىن وي دەگەن ويىڭا كەلگەندى ايتۋ ەمەس. شىعارماشىلىق ەركىندىكتى ايتىپ وتىرمىن. «اقشامدا» شىعارماشىلىق ەركىندىگىم شەكتەلگەن جوق. گازەتتىڭ ۇستانعان پوزيسياسىنان بولەك، شىعارماشىلىققا دا ەركىندىك بەردىك. سونىڭ ارقاسىندا ەليتالىق، ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەي قالىپتاستى. باستىسى، وقىرمان تۇراقتالدى. گازەتكە وقىرمان جيناۋدىڭ سان ءتۇرلى ءتاسىلى بار. شىنى كەرك، ءبىز دە ءتۇرلى تاسىلگە باردىق.
– ءماسليحات دەپۋتاتى رەتىندە گازەتتىڭ تارالىمىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك تاپقان بولارسىز؟
– ءۇش رەت، 5، 6، 7-شاقىرىلىمدا ءماسليحات دەپۋتاتى بولدىم. الماتىنىڭ الاتاۋ اۋدانى بويىنشا. وندا قايماعى بۇزىلماعان قازاقى اۋىلدار بار. باسىلىم وقىرمانىنىڭ باسىم بولىگى دە سولار عوي.
– ارىپتەستەرىڭىز ءسىزدى ءازىل-شىنى ارالاس «باسىلىمدى باسقارىپ ءجۇرىپ اكىمدىكتىڭ ءتىلىن، وقىرماننىڭ ويىن تاپقان» دەستى. وسىعان نە دەرىڭىز بار؟
– قانداي جەتىستىك بولسا دا، ەڭبەگىمىزبەن جەتتىك دەپ بىلەمىن. اتاق پەن ابىروي باعاسىن ەڭبەكپەن الادى. اكىمدىكتىڭ ءتىلىن تاپتى دەدىڭ، دەمەك، بۇل بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە بيلىكتىڭ گازەتپەن ساناسقانىنىڭ كورىنىسى. بۇعان ءبىر مىسال، تاسماعامبەتوۆ پەن ەسىموۆتىڭ «اقشامدى» اۋدان اكىمدەرىنە، قۇرىلىم باسشىلارىنا ۇلگى ەتكەن كەزى از ەمەس. جەتىستىككە جەتكەنىمىز ەسەلى ەڭبەكتىڭ، شىنايى شىعارماشىلىقتىڭ ارقاسى. جالعىز اعاش – ورمان ەمەس، جەتىستىككە ۇجىممەن بىرگە جەتتىك. ارىستەستەرىمە ايتار العىسىم شەكسىز.
– «اقشامنىڭ» تۇراقتى ايدارلارى جايلى جۇرت ءجيى ايتادى.
– كەزىندە «تۇلعاتانۋ»، «الاشتىڭ ايىمدارى»، «الماتىنىڭ ايىمدارى»، «ونەر-ومىر» «ءبىزدىڭ قالانىڭ تۇرعىندارى»، «تازارعىڭ كەلسە، تەاترعا بار»، «ەسىمدە ءبارى»، «ساعىندىم، الماتىمدى» ايدارلارىمەن تالاي ماتەريال جارىق كوردى. «تازارعىڭ كەلسە، تەاترعا بار» ايدارىمەن قازاق ونەرىنىڭ كوريفەيلەرى ءسابيت ورازبايەۆتىڭ ەستەلىكتەرى، ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ كۇندەلىگى، تەاتر قايراتكەرلەرى ەسمۇحان وبايەۆپەن سۇحبات، ءاشىربەك سىعايەۆتىڭ ونەر تاقىرىبىنداعى ماقالالارى جازىلدى. ايتا كەتەرلىگى، وسى جازبالار كەيىن كىتاپقا اينالدى. ونەردىڭ ءومىرشەڭدىگى وسىدان كورىنەر. وقىرمان وسى تۇلعالاردىڭ جازعاندارىن، ايتقاندارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن. «تۇلعاتانۋ» ايدارىمەن شىققان ماقالالاردىڭ ەشبىرى ەلەۋسىز قالعان ەمەس. ەڭ باستىسى، ءباسپاسوزدى بوسپەسوزگە اينالدىرماۋدى ويلادىق.
– ءسىز، گازەت شىعارۋدى ونەر رەتىندە باعالايتىن سياقتىسىز؟
– ءبىز بارشا جەتىستىككە ماقساتتى تۇردە جۇمىس ىستەۋدىڭ ءناتيجەسىندە جەتتىك. راسىندا، گازەت شىعارۋ – ونەر. ال باس رەداكتور باس رەجيسسەر ءتارىزدى. گازەتتى شىعارۋدىڭ ءوزى ءبىر سپەكتاكل قويعانمەن بىردەي.
– ءوزىڭىزدىڭ سۇيىكتى «اقشامىڭىزعا» تىلەگىڭىزدى بىلدىرە كەتسەڭىز.
– مەرەكە قۇتتى بولسىن! ءارىپتەستەرىمە «دەندەرىڭ ساۋ بولىپ، شىعارماشىلىقتارىڭ شارىقتاي بەرسىن!» دەگەننەن باسقا ايتارىم جوق.
سۇحباتتاسقان ايناباي ءمادي.