ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا قازاقستاننان ءجۇزدەگەن پروكۋرور مايدانعا ءوز ەركىمەن اتتاندى. ولار جاۋمەن شايقاستا ناعىز باتىرلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. الايدا پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جەڭىسكە قوسقان ۇلەسى، ولاردىڭ تىلداعى قاجىرلى ەڭبەگى تۋرالى ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيدى. سول سەبەپتى كوپشىلىككە بەيمالىم تاريحي تاقىرىپتى قوزعاۋدى ءجون كوردىك.
داڭقتى باتىرلار
سوعىس جىلدارىندا پروكۋرورلار دا وتان قورعاۋ جولىندا جان اياماي شايقاستى. قاھارمان پروكۋرورلار اراسىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى بار. اتاپ ايتساق، ولار – نۇركەن ءابدىروۆ، مۇسا بايمۇحانوۆ، سادىق ءابدىجاپپاروۆ جانە حالقىمىزدىڭ ماقتانىشى، قولباسشى باۋىرجان مومىش ۇلى.
باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ەرلىگى مەن اسكەري قولباسشىلىق قابىلەتى، اسكەري عىلىمعا قوسقان ەڭبەگى، جازۋشىلىق تالانتى تۋرالى جۇرت جاقسى بىلەدى. اڭىزعا اينالعان قولباسشىنىڭ ءومىر جولى مەن مايدانداعى ەرلىگى تۋرالى كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋ، كوركەم شىعارمالار جازىلىپ، دەرەكتى جانە كوركەم فيلمدەر تۇسىرىلگەن. الايدا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى 30-جىلدارى جامبىل وبلىسى جۋالى اۋدانىنىڭ پروكۋرورى بولىپ قىزمەت ەتكەنى كوپشىلىككە بەيمالىم. ونىڭ ءور مىنەزى، قايسارلىعى، ادىلدىگى مەن ومىرگە دەگەن كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا پروكۋراتۋراداعى قىزمەتى دە ىقپال ەتتى دەپ ويلايمىز. ول ءوزىنىڭ «سوعىس پسيحولوگياسى» اتتى ەڭبەگىندە ۇلكەنگە قۇرمەت، پارىز بەن ار-وجداندى سەزىنۋ، قوعامدىق ءتارتىپ پەن زاڭداردى مۇلتىكسىز ساقتاۋ – ادامنىڭ بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر ەكەنىن ايتقان. باتىردىڭ بۇل سوزدەرى ءالى دە وزەكتى جانە مەملەكەت باسشىسى جاريالاعان «زاڭ جانە ءتارتىپ» تۇجىرىمداماسىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىنا وراي باتىردىڭ كەلىنى زەينەپ احمەتوۆانىڭ قاتىسۋىمەن جامبىل وبلىسى پروكۋراتۋراسى جانىندا مەموريال تاس قويىلدى، ال جۋالى اۋدانى پروكۋراتۋراسى عيماراتىنا ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىلدى.
ال سوعىستىڭ الدىندا قاراعاندى پروكۋراتۋراسىندا تەرگەۋشى بولعان نۇركەن ءابدىروۆتىڭ ەرلىگى – بولەك اڭگىمە. سوعىسقا اتتانار الدىندا وبلىس پروكۋرورى اسكەري كوميسسارياتقا ول تۋرالى بەرگەن مىنەزدەمەدە بىلاي دەپ جازىلعان ەكەن: «ءتارتىپتى، سابىرلى، ساياسي ساۋاتتى». وسى ءبىراۋىز سوزدەن-اق ونىڭ قانداي ادام بولعانىن كورەمىز. نۇركەن ءابءدىروۆ تاڭعاجايىپ ەرلىك جاساعان دەسەك، ارتىق بولماس. 1942 جىلدىڭ 19 جەلتوقسانىندا اڭىزعا اينالعان ۇشقىش-شابۋىلداۋشى نۇركەن ءابدىروۆ سەرىگى اتقىش-راديست الەكساندر كوميسساروۆپەن بىرگە وتقا ورانعان ۇشاقتى جاۋ تەحنيكاسى شوعىرلانعان جەرگە باعىتتاپ، ون تانك، ەكى زەنيت قارۋىن، ونداعان جاۋ وفيسەرى مەن سولداتىن جويادى. سول كەزدە نەبارى 23 جاستا ەكەن.
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مۇسا بايمۇحانوۆ سوعىسقا دەيىن گۋريەۆ (قازىرگى اتىراۋ) قالاسىندا پروكۋراتۋرادا تەرگەۋشى بولىپ جۇمىس ىستەگەن. ول قىزىل تۋ وردەنءدى گاچين اتقىشتار ديۆيزياسىندا ۆزۆود كومانديرى بولعان. 1945 جىلدىڭ قاڭتارىندا ۆزۆودتى پولشانىڭ ودەر وزەنىندەگى جۇقا مۇز ۇستىمەن وتكىزىپ، جاۋمەن شايقاسقا تۇسەدى. اسكەري تاپسىرمانى ويداعىداي ورىنداپ، جاۋعا تويتارىس بەرىپ، نەگىزگى كۇشتەردىڭ ارعى بەتكە وتۋىنە جاعداي جاسايدى. كىشى لەيتەنانت مۇسا بايمۇحانوۆقا قازا تاپقاننان كەيىن وسى ەرلىگى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلگەن. باتىردىڭ قۇرمەتىنە جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ قارساڭىندا اتىراۋ قالاسى پروكۋراتۋراسى عيماراتىنا ەستەلىك تاقتا ورناتىلادى.
1944 جىلى «باگراتيون» وپەراسياسى كەزىندە بەلارۋستىڭ باتىس دۆينا وزەنىندەگى پلاسدارم ءۇشىن بولعان شەشۋشى شايقاستا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن سادىق ءابدىجاپپاروۆ كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاندى. وسى ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا كەڭەس اسكەرى وزەننىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، شابۋىلدى جالعاستىرعان. ول 1946 جىلى مايداننان ورالىپ، م.لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىردى، ءبىراز ۋاقىت پروكۋراتۋرادا تەرگەۋشى بولىپ قىزمەت ەتتى. 1961 جىلى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا قىزمەتىن جالعاستىرىپ، 1988 جىلى زەينەتكە شىقتى.
ال تاعى ءبىر مايدانگەرىمىز – «داڭق» وردەنىنىڭ ءۇش دارەجەسىن دە العان فازىل ادىلبايەۆ. ال بۇل كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مارتەبەسىنە تەڭەستىرىلەدى. 1943 جىلى 17 جاسىندا ءوزى سۇرانىپ مايدانعا اتتانىپ، بالتىق جاعالاۋى 370-اتقىشتار ديۆيزياسى 1 232-اتقىشتار پولكىنىڭ قۇرامىندا بولدى. وداقتاس اسكەرلەرمەن بىرگە بەرليندى الۋعا قاتىستى. 1945 جىلدىڭ ساۋىرىندە بەرلينگە جاقىن ورنالاسقان كۋپەرسدورف ەلدى مەكەنىنە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كىرىپ، جاۋ پۋلەمەتىن جويدى. جاراقات العانىنا قاراماستان شايقاستى جالعاستىرىپ، قارسى شابۋىلدى تويتاردى. سوعىستان كەيىن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىرقاتار اۋداندارىنىڭ پروكۋراتۋراسىندا قىزمەت اتقاردى.
بۇل – كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان پروكۋرورلار تۋرالى از عانا ماعلۇمات. تاريحقا ۇڭىلسەك، ءارقايسىسىنىڭ ءومىر جولى اڭىزعا بەرگىسىز. ولاردان بولەك، جۇزدەگەن قىزمەتكەر پروكۋرورلىق كيتەلدى اسكەري كيىمگە اۋىستىرىپ، مايداندا ەرلىكپەن شايقاستى. تەك سوعىستىڭ العاشقى جىلىنىڭ وزىندە پروكۋراتۋرا ورگاندارىنىڭ 885 قىزمەتكەرىنىڭ تەڭ جارتىسى، ياعني 411ء-ى ءوز ەركىمەن مايدانعا اتتانىپ، ەرلىكپەن شايقاستى.
وتان قورعاعاندار – زاڭ مەن ءتارتىپ كۇزەتىندە
سوعىستان كەيىنگى العاشقى جىلدارى قوعامدا زاڭ مەن ءتارتىپتى جەدەل ورناتۋ، قىلمىسپەن كۇرەستى كۇشەيتۋ وزەكتى ءماسەلەگە اينالدى. ارحيۆ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 1947 جىلدىڭ وزىندە كسرو-دا 3 462 بانديتتىك توپ، 32 095 قىلمىسكەر جويىلدى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ شاقتا كەشەگى مايدانگەرلەر ەلىن قورعاۋدى جالعاستىرىپ، ەندى قىلمىسكەرلەرگە، ەل تۇتاستىعىنا ىرىتكى سالعىسى كەلگەندەرگە قارسى كۇرەستى. سول سەبەپتى كوپتەگەن ارداگەر پروكۋراتۋراعا سانالى تۇردە كەلىپ، قوعامدا زاڭدىلىقتى نىعايتۋعا، قوعامدىق ءتارتىپتى قالپىنا كەلتىرۋگە، كۇردەلى قىلمىستىق ىستەردى تەرگەۋگە، سوتتا مەملەكەتتىك ايىپتاۋدى قولداۋعا اتسالىستى. ولار ادىلدىك پەن جازانىڭ بۇلجىماي ورىندالۋى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتتى.
ولاردىڭ قاتارىندا وتەگەن سەيىتوۆ تە بار. ول 1923 جىلى اقتوبە وبلىسىندا دۇنيەگە كەلدى. بالالىق شاعى 30-جىلدارداعى اشارشىلىقپەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، باۋىرى ساعيدوللا ەكەۋى اتا-اناسىنىڭ قامقورلىعىنسىز قالدى. تاعدىردىڭ تاۋقىمەتىنە قاراماستان، ول مەيىرىمدى، ءادىل ادام بولىپ ءوستى. وتەگەن سەيىت ۇلى پروكۋراتۋراداعى قىزمەتىن وتە ەرتە، جاسءوسپىءرىم شاعىندا باستادى. 16 جاسىندا ءوڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى پروكۋراتۋراسىنا قۇجاتتاردى تىركەۋ بولىمىنە جۇمىسقا ورنالاستى.
الايدا كوپ ۇزاماي سوعىس باستالىپ، 1942–1945 جىلدارى مايداندا شايقاسىپ، ستالينگرادتى قورعاۋشىلاردىڭ قاتارىندا بولدى. ءۇش رەت اۋىر جاراقاتتانسا دا، مايدانعا قايتا ورالدى. قىزىل جۇلدىز، ءى دارەجەلى «وتان سوعىسى»، «حالىقتار دوستىعى» وردەندەرىمەن، باسقا دا ماراپاتتارمەن ناگرادتالدى.
سوعىستان كەيىن 1945 جىلى جەلتوقساندا وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى كەلەس اۋدانى پروكۋراتۋراسىنا تەرگەۋشى بولىپ قابىلداندى جانە قىزمەتتىك ساتىنىڭ بارلىق كەزەڭىنەن ءوتتى. 1966 جىلدان زەينەتكەرلىككە شىققانعا دەيىن 18 جىل بويى قازاق كسر پروكۋراتۋراسىن باسقاردى.
وتەگەن سەيىتوۆ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا ۇلەس قوسقان كوپتەگەن پروكۋرورعا تاعىلىمدى تالىمگەر، عيبراتتى ۇستاز بولدى. ولاردىڭ اراسىندا ەگەمەن ەلىمىزدىڭ باس پروكۋرورلارى بولعان – جارماحان تۇياقباي، ستەپان شۋتكين، يۋريي حيترين بار. سونداي-اق ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ قاتارىندا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرلەرى – وڭالسىن جۇمابەكوۆ، «حالىق قاھارمانى» قايىربەك سۇلەيمەنوۆ سىندى تۇلعالار بار. ونىڭ شاكىرتتەرى مەن بۇگىنگى پروكۋراتۋرانىڭ قىزمەتىندە ادامعا، ونىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىنا قۇرمەتپەن قاراپ، ىزگىلىك پەن ادىلدىكتى ارقاۋ ەتكەن «سەيىتوۆ مەكتەبىنىڭ» ءىزى بايقالادى.
بۇگىندە اقتوبە قالاسىندا، ونىڭ تۋعان جەرى شالقاردا وتەگەن سەيىتوۆكە ارنالعان ەسكەرتكىشتەر ورناتىلىپ، كوشەلەرگە ەسىمى بەرىلدى. پروكۋراتۋرا ورگاندارىندا 2023 جىل «سەيىتوۆ جىلى» دەپ جاريالانىپ، ونىڭ ءجۇز جىلدىعى قارساڭىندا ارداگەردىڭ ەرلىگى ۇلىقتالىپ، ەڭبەگى كەڭىنەن ناسيحاتتالدى.
تاعى ءبىر قاھارمان كەيىپكەرىمىز – يۆان گاپيچ. 2023 جىلى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ سوعىس جانە پروكۋراتۋرا ارداگەرى يۆان گاپيچكە «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەردى.
راسىندا، يۆان گاپيچ – ءبىر ءداۋىردىڭ كۋاگەرى، بۇگىندە جاسى 102-دە. ول 1941 جىلدىڭ قاراشاسىندا 375-جەكە راديوديۆيزيون قۇرامىندا مايدانعا اتتانىپ، ماسكەۋدى قورعاۋعا قاتىستى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ارنايى ماقساتتاعى بولىمگە اۋىستىرىلىپ، جاۋ باسىپ العان سمولەنسك وبلىسىنىڭ اۋماعىنا جىبەرىلدى. جاۋ تىلىندا ءجۇرىپ، كوپىرلەر مەن تەمىرجول جولدارىن جارىپ، ازىق-تۇلىك قويمالارىن جويىپ، بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ماسكەۋدى قورعاۋدان باستاپ، كەنيگسبەرگتى، بەلارۋس قالالارىن، بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى مەن شىعىس ەۋروپانى ازات ەتۋگە دەيىنگى سوعىستىڭ ۇزاق ءارى ازاپتى جولىنان ءوتتى. 1945 جىلدىڭ 24 ماۋسىمىندا ماسكەۋدەگى قىزىل الاڭدا وتكەن جەڭىس پارادىنا قاتىستى. ەلگە 1947 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ورالدى.
قىزىقتى جايتتىڭ ءبىرى يۆان ستەپانوۆيچ نەبارى 17 جاسىندا مايدانعا بارۋ ءۇشىن جاسىن ءوسىرىپ كورسەتكەن. ويتكەنى ءبىرنەشە رەت جاسى جەتپەگەندىكتەن، اسكەرگە الىنباعان. جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن ول «داڭق»، قىزىل جۇلدىز، «وتان سوعىسى» وردەندەرىمەن، «جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن»، «كەنيگسبەرگتى العانى ءۇشىن»، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان.
سوعىستان كەيىن الماتىداعى زاڭ ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، 1951 جىلى قاراعاندىدا اۋدان پروكۋرورىنىڭ كومەكشىسى بولىپ ەڭبەك جولىن باستادى. كەيىن تەرگەۋشى، اۋدان پروكۋرورى، وبلىس پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى، وبلىس پروكۋرورى قىزمەتتەرىن اتقاردى. پروكۋراتۋراداعى ەڭبەگى «قۇرمەت» جانە «داڭق» وردەندەرىمەن، «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن باعالانىپ، كسرو جانە قازاقستان پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى اتاندى. 1986 جىلدان بەرى زەينەت دەمالىسىندا. قازىرگى تاڭدا ورال قالاسىندا تۇرادى. اقىلى كەمەل، ويى تۇنىق قاريا پروكۋراتۋرا جۇمىسىنا ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ وتىرادى.
ءبىز، پروكۋراتۋرا ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى مەملەكەت باسشىسىنا ارداگەرىمىز ي.گاپيچكە «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرگەنى ءۇشىن شىن جۇرەكتەن العىسىمىزدى بىلدىرەمىز. بۇل – ءبىز ءۇشىن ۇلكەن مارتەبە.
پروكۋراتۋرا سالاسىنىڭ ارداگەرلەرى
پروكۋراتۋرا سالاسىنداعى ارداگەرلەر تۋرالى كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. ولاردىڭ بارلىعىن ءبىر ماقالاعا سىيدىرۋ مۇمكىن ەمەس، دەگەنمەن ءبارى دە قۇرمەتكە لايىق. سولاردىڭ اراسىنان شوقتىعى بيىك ارداگەرلەرگە توقتالىپ وتەيىك. ماسەلەن، قازاق زاڭ عىلىمىنىڭ ابىزى، ۇلتتىق زاڭ ءبىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى اكادەميك-مايدانگەر سالىق زيمانوۆ تا پروكۋراتۋرا سالاسىندا ەڭبەك ەتكەن. ونىڭ ءومىر جولى ونەگە مەن تاربيەگە تولى.
سوعىس باستالار الدىندا اسكەر قاتارىندا بولعان ول 1941 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي ەلگە ورالۋعا ءتيىس ەدى. ءبىراق سوعىس باستالىپ، مايدان دالاسىنا اتتاندى. ۋكراينا، زاكاۆكازە، بەلارۋس مايداندارىندا شايقاستى. رۋمىنيا، پولشا، گەرمانيانى ازات ەتۋگە قاتىسىپ، ءبىرنەشە رەت اۋىر جاراقات الدى. 66-مەحانيكالاندىرىلعان بريگادانىڭ ارتيللەرياسىنا قولباسشىلىق ەتىپ، 651-جەكە ارتيللەريالىق پولك شتابىنىڭ باستىعى بولدى. 1946 جىلى گۆارديا مايورى شەنىندە ەلگە ورالدى. قىزىل جۇلدىز، ءى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەندەرىمەن، «كاۆكازدى قورعاعانى ءۇشىن»، «كەنيگسبەرگتى العانى ءۇشىن»، «بەرءليندى العانى ءۇشىن» مەدالدارىمەن جانە باسقا دا ناگرادالارمەن ماراپاتتالدى.
سوعىستان كەيىن بۇكىلوداقتىق سىرتتاي زاڭ ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، گۋريەۆ وبلىسىنىڭ پروكۋراتۋراسىنا ورنالاستى، كەيىن رەسپۋبليكا پروكۋراتۋراسىنا اسا ماڭىزدى ىستەر جونىندەگى تەرگەۋشى بولىپ قابىلداندى. سالىق زيمانوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە بىلىكتى زاڭگەر رەتىندە پروكۋراتۋرادا جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ شىڭدالعانىن ايتىپ وتىراتىن. ول 60 جىلعا جۋىق ءومىءرىن زاڭ عىلىمى مەن قۇقىقتىق ءبىلىم بەرۋگە ارنادى. جوعارعى كەڭەستىڭ ەكى شاقىرىلىمىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ، قازىرگى قازاقستاننىڭ قۇقىقتىق نەگىزىن قالاعان «مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى» دەكلاراسيانى، العاشقى كونستيتۋسيانى، «مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭدى ازىرلەۋگە بەلسەنە قاتىستى. 90-جىلداردىڭ باسىندا جوعارعى كەڭەس وتىرىستارى تىكەلەي ەفيردە كورسەتىلەتىن. ءبىز زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى قابىلدانعان زاڭداردى قاداعالاپ، پارلامەنت ءمىنبەرىندەگى سپيكەرلەردى ەرەكشە ىقىلاسپەن تىڭدايتىنبىز. اسىرەسە سالىق زيمانوۆتىڭ قاراپايىم، دالەلدى، تۇسىنىكتى سوزدەرىنە ءتانتى بولاتىنبىز.
پروكۋراتۋرا ورگاندارى ەڭبەك جولىن وسى سالادا باستاعان ۇلى عالىمدى ماڭگى ەستە ساقتايدى. ارداگەردىڭ قۇرمەتىنە جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىن مەرەكەلەۋ قارساڭىندا اتىراۋ وبلىسى پروكۋراتۋراسى عيماراتىنا ەسكەرتكىش-تاقتا قويىلادى.
تاعى ءبىر مايدانگەر-پروكۋرور – 3-سىنىپتى مەملەكەتتىك ادىلەت كەڭەسشىسى، پروكۋراتۋرانىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى ليەۆ يۆانوۆ. ول 9-گۆارديالىق اۋە-دەسانتتىق بريگادا مەن 100-گۆارديالىق سۆير اتقىشتار ديۆيزياسى قۇرامىندا شايقاستى. سوعىستان كەيىن پروكۋراتۋراعا جۇمىسقا تۇرىپ، 1945 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان باستاپ ەلدەگى زاڭدىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ جولىندا ەڭبەك ەتتى. سەليننىي ولكەسى پروكۋراتۋراسىنىڭ تەرگەۋشىسى، پاۆلودار وبلىسى پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى، پروكۋرورى، كەءيىن زەينەتكە شىققانعا دەيىن 16 جىل بويى قوستاناي وبلىسىنىڭ پروكۋرورى قىزمەتىن اتقاردى. ول بىلىكتى كريميناليست رەتىندە اشىلماعان قىلمىستاردى تەرگەۋ ادىستەمەسىن جاساپ شىقتى. بۇل ادىستەمە ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىلادى. ونىڭ ءومىربايانىندا ەرەكشە ورىن الاتىن وقيعا – 1959 جىلى سۆەردلوۆ وبلىسى پروكۋراتۋراسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىندە اتىشۋلى «دياتلوۆ توبى ءىسى» بويىنشا تەرگەۋ توبى قۇرامىندا بولدى. ليەۆ نيكيتيچ ءى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنىمەن، «ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقانى ءۇشىن»، «ەرلىگى ءۇشىن»، «گەرمانيانى جەڭگەنى ءۇشىن» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان.
ساپار دۇيسەن ۇلى دۇيسەنوۆ تە 1942 جىلدان 1944 جىلعا دەيىن وڭتۇستىك-باتىس مايدانىندا 1-گۆارديالىق موتومەحانيكالاندىرىلعان كورپۋس قۇرامىندا شايقاستى. 1953 جىلدان ەڭبەك جولىن قاراعاندى تەمىرجول پروكۋراتۋراسىنىڭ تەرگەۋءشىسى بولىپ باستاپ، كەيىن ءسولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ءبىرقاتار اۋدانداردىڭ پروكۋرورى بولدى. 1974 جىلدان 1987 جىلعا دەيىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پروكۋرورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقاردى. ساپار ءدۇيسەن ۇلى ءى دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنىمەن، «جاۋىنگەرلىك ەڭبەگى ءۇشىن» مەداءلىمەن، سونداي-اق كسرو مەن قازاقستان پروكۋراتۋراسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى اتاعىمەن ماراپاتتالعان. ونىڭ پەتروپاۆل قالاسىنداعى ۇيىنە جاقىندا ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىلدى.
3-سىنىپتى مەملەكەتتىك ادىلەت كەڭەسءشىسى، ءىI دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەنى مەن مەدالداردىڭ يەگەرى اناتوليي كۋروپياتنيك سوعىسقا 15 جاسىندا ءجاسوسپىرىم كەزىندە كەتىپ، ۋكراينا، مولدوۆا، رۋمىنيا، پولشا، گەرمانيا مايداندارىندا شايقاسىپ، پراگادا سوعىستى اياقتاعان. پروكۋراتۋرا ورگاندارىندا ۇزاق جىلدار ەڭبەك ەتىپ، كوكشەتاۋ مەن سەلينوگراد قالالارىنىڭ پروكۋرورى، ماڭعىشلاق (قازىرگى ماڭعىستاۋ) وبلىسى پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى، سودان كەيىن سولءتۇستىك قازاقستان جانە تالدىقورعان وبلىستارىنىڭ پروكۋرورى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
سوعىس جىلدارىندا ارميان كسر اۋماعى شەكارا وتريادىندا مەملەكەتتىك شەكارانى قورعاپ، اسكەري بورىشىن وتەگەن تاڭىربەرگەن تولعانبايەۆ تا بىزبەن بىرگە جەڭىستىڭ 80 جىلدىعىن قارسى الادى. اسكەردەن بوساعان سوڭ، 1949 جىلى ىشكى ىستەر ورگاندارىنا، الماتى وبلىسى پروكۋراتۋراسىنا قىزمەتكە تۇردى. ءقازىر ول – عاسىر جاساعان (102 جاس) اڭىز ادام.
ءبىز سوعىس جىلدارىنداعى پروكۋراتۋرا تاريحى تۋرالى ءسوز قوزعاعان كەزدە الەكساندرا كاپالينانى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. سول جىلدارى ول قازاق كسر پروكۋراتۋراسى قىلمىستىق-سوت ءبولىمىنىڭ باستىعى بولىپ جۇمىس ىستەدى. 1945 جىلى قاجىرلى ەڭبەگىن باعالاپ، «ۇلى وتان سوعىسىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالدى. ا.كاپالينا كوپ جىل بويى شىعىس قازاقستان وبلىسى پروكۋرورى بولدى. ول – كسرو-دا وبلىس پروكۋراتۋراسىن باسقارعان جالعىز ايەل.
كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ ناعاشىسى مايدانگەر-پروكۋرور بيسەمباي حابييەۆ تۋرالى قىسقاشا توقتالىپ وتكىم كەلەدى. ايتپاقشى، ءاليا دا كىشكەنتاي كەزىندە «مەن دە كوكەم سياقتى پروكۋرور بولامىن» دەپ ايتادى ەكەن. سوعىسقا دەيىن بيسەمباي حابييەۆ اقتوبە وبلىسىندا پروكۋروردىڭ كومەكشىسى بولىپ ەڭبەك ەتكەن. 1941 جىلدىڭ جازىندا 312-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ اسكەري تەرگەۋشىسى رەتىندە مايدانعا اتتانعان. «قىزىل تۋ»، ءىI دارەجەلى «وتان سوعىسى» وردەندەرىنىڭ يەگەرى بيسەمباي حابييەۆ جەڭىستى ۆەنگريادا قارسى العان. سوعىستان كەيىن تەمىر اۋدانىنىڭ پروكۋرورى، 1950 جىلدان زەينەتكە شىققانعا دەيىن اقتوبە وبلىسى پروكۋرورىنىڭ ءبىرىنشى كومەكشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. ول جاس ۇرپاققا وتانسۇيگىشتىك تاربيە بەرۋگە باسا نازار اۋدارا وتىرىپ، ءوزىنىڭ قارىنداسى ءاليا مولداعۇلوۆانىڭ اتىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ جولىندا كوپ ەڭبەك ەتتى.
سوعىس كەزەڭىندە پروكۋراتۋرا سوعىس جاعدايىنا بەيىمدەلىپ، تولىقتاي قورعانىس مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەدى. پروكۋرورلار قوعامدىق ءتارتىپتى، ەڭبەك ءتارتىبىن قورعاۋدى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان اسكەري ۋاقىت زاڭدارىنىڭ قاتاڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتتى. اسكەري ءونىم جەتكىزۋ، مايدانعا كومەك كورسەتۋ، تىلدى نىعايتۋ زاڭدارىنىڭ ورىندالۋىنا باقىلاۋ جاسادى.
سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە قازاقستانعا جاۋ قولىنا تۇسكەن وڭىرلەردەن ميلليونداعان ادام، سونىڭ ىشىندە قارتتار، بالالار مەن ايەلدەر ەۆاكۋاسيالاندى. ولاردىڭ قاتارىندا قىلمىسكەرلەر، دەزەرتيرلەر، قاراقشىلار دا بولدى. رەسپۋبليكادا، اسىرەسە الماتى قالاسىندا قىلمىس دەڭگەيى كۇرت ءوستى. بيلىك قىلمىسقا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋگە ءماجبۇر بولدى. سول سەبەپتى 1942 جىلى تامىزدا قازاق كسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى، سول كەزدەگى ۇكىمەت، «كاسىپورىنداردا، مەكەمەلەر مەن تۇرعىن ۇيلەردە ءوزىن-وزى قورعاۋ توپتارىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. وسى قيىن كەزەڭدە (1942–1946 جىل ارالىعىندا) رەسپۋبليكا پروكۋراتۋراسىن اساباي مامىتوۆ باسقاردى. ول پروكۋراتۋرا جۇمىسىن اسكەري ۋاقىت تالابىنا بەيىمدەپ، تىلدا زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ ورناتۋدا ۇلكەن ءرول اتقاردى. زەينەتكە شىققاننان كەيىن دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاپ، ۇزاق جىل بويى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە ۇستازدىق ەتتى. ءوزىنىڭ مول تاجىريبەسىن جاس ماماندارمەن ءبولىستى.
وسى ورايدا سوعىستان كەيىن سۋديا، پروكۋرور، تەرگەۋشى بولعان كوپتەگەن ارداگەر-زاڭگەر كاسىبي قىزمەتىن جوو-نىڭ پروفەسسورلارى رەتىندە جالعاستىرعانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. مەن وقىعان قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە دە ارداگەرلەر ساباق بەردى. ولاردىڭ قاتارىندا يۋريي باسين، ناريمان جانگەلدين، گەورگيي پولەنوۆ، ۆيكتور پۋريس، ابدۋالي ەرەنوۆ، ۆلاديمير پوپوۆ، ستانيسلاۆ ساۆيسكيي، ەليزار زەليكسون، كونستانتين كوتوۆ، اركاديي اگۋشيەۆيچ، ساعىمباي جاقسىمبەتوۆ جانە باسقالار بار. بۇل كىسىلەردىڭ ستۋدەنتتەرگە دەگەن قارىم-قاتىناسى ەرەكشە ەدى. دارىستەرى وتە قىزىقتى وتەتىن. كەيدە سوعىس جىلدارىنان مىسالدار كەلتىرىپ، ولاردى وقىتاتىن ءپانىمەن ۇشتاستىرىپ جەتكىزەتىن. مىسالى، ستانيسلاۆ ساۆيسكييدىڭ سوعىستان اۋىر جاراقاتپەن ورالسا دا (قولىنان جانە اياعىنان ايىرىلعان)، وتە ۇقىپتى، سىپايى، ستۋدەنتتەرمەن ءارقاشان «ءسىز» دەپ سويلەسەتىنى ەسىمدە قالىپتى.
جالپى، جەڭىستىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي اۋقىمدى ءىس-شارا وتكىزىلىپ جاتىر. قىزمەتكەرلەرىمىز سوعىسقا قاتىسقان اتالارى تۋرالى مول دەرەك جينادى. بۇل ماتەريالدار QR-كودتى پايدالانۋ ارقىلى سيفرلىق فورماتتا جەڭىس مەرەيتويىنا وراي جارىق كورەتىن البومدا ساقتالادى.
جەڭىس قۇرمەتىنە ەلورداداعى بوتانيكالىق باقتا بەيبىتشىلىكتى، زاڭدىلىقتى، ءتارتىپتى ساقتاۋ جولىندا ارتىلعان اماناتتىڭ ءرامىزى بولاتىن 80 اعاشتان تۇراتىن «ارداگەرلەر اللەياسى» وتىرعىزىلدى. بۇل ىزگى ناۋقاندى وبلىس جانە اۋدان پروكۋرورلارى جالعاستىرادى.
سوعىستان كەيىنگى قيىن-قىستاۋ جىلداردى باستان وتكەرگەن پروكۋراتۋرا ارداگەرلەرىمەن ءجيى جۇزدەسۋ وتكىزىپ تۇرامىز. ولاردىڭ قاتارىندا ءماۋلىمعازى بايبەكوۆ، قايرات كەنجەبولاتوۆ، گۇلجان قاراقۇلوۆا، اللا بارينوۆا، گالينا ميششەنكو، ەسەنگەلدى كەنجەتايەۆ، الەنا اقجاروۆا، قوسجان ءجاني ۇلى جانە باسقا دا ازاماتتار بار.
سالا قىزمەتكەرلەرى جەڭىس كۇنىنە وراي ادىلەتتى قازاقستان قۇندىلىعىنىڭ باستى ولشەمى داستۇرگە، قاھارماندىق قاعيداتىنا ادال بولۋ ەكەنىن جاقسى تۇسىنەءدى دەگىمىز كەلەدى.
بەرىك اسىلوۆ،
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باس پروكۋرورى