سيريادا باشار اساد رەجيمى قۇلاتىلعان تۇستا ايماقتا ۇلكەن ويىندار جاڭا سەنارييدە ءوربىپ جاتقانى تۇسىنىكتى بولدى. ءبىر قاراساق، ايماقتاعى جاعدايدىڭ سۇلباسى كۇڭگىرتتەنىپ، ەندى نە بولادى دەگەن سۇراق تۇردى. وسىعان بايلانىستى ءال-فارابي ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، شىعىستانۋشى مامان نۇرات ىلياسپەن تاقىرىپتى تالقىلاعان ەدىك. وسى اڭگىمە بولعان ۋاقىتتا ميۋنحەن كونفەرەنسياسى وتپەگەن، اقش پەن ەۋروپا اراسىنىڭ اجىراعانى ءالى بەيمالىم شاق-تۇعىن. ءارى اقش–رەسەي اراسىندا كەلىسسوزدىڭ دە جىلتى كورىنبەگەن كەز. ايماقتاعى جانە الەمدەگى بولۋى مۇمكىن ىقتيمال وزگەرىستەردى وقىرمانعا قۇلاققاعىس ەتۋ ماقساتىندا وسى سۇحباتتى ۇسىنعالى وتىرمىز.
تاپسىرىس بەرۋشىلەر – ەۋروپا مەن اقش
– اۋەلگى اڭگىمەمىزدى سيرياداعى وزگەرىستەن باستاساق، حايات-تاحيري ءاس-شام (حتش) بيلىككە قالاي كەلىپ قالدى؟
– بۇل ءوزى بۇرىنعى يگيل-دەن ترانسفورماسيالانعان كۇشتەر دەسەك بولادى. يگيل بولسا 2003 جىلى قيراپ قالعان يراك اسكەرىنەن قۇرالدى. جالاقىسىز قالعان اسكەر كىمگە بولسا دا جالدانۋعا دايىن تۇر ەدى. ولاردىڭ سيريادا بيلىككە كەلۋىندە باتىس تەحنولوگتارىنىڭ دا، تۇركيانىڭ دا ءوز ءرولى بار. بىلايشا حتش ورىنداۋشى بولسا، ال تۇركيا قولداۋشىسى دەگەندەي. تاپسىرىس بەرۋشى ەۋروپا مەن اقش بولدى، اقش سول كەزدەرى مۇمكىندىك بولسا بۇل كۇشتى، ياعني يگيل-دى كاۆكازعا قاراي جىبەرۋدى كوزدەپ ەدى، مۇنى سەزگەن رەسەي اسادپەن كەلىسىپ، يگيل-دى اۋەدەن بومبالاپ تاستادى. اقش ءبىر جاعىنان كاۆكازدى جاندىرسا، ەكىنشى جاعىنان سيريادان وزىنە ءتيىمسىز گاز قۇبىرىن وتكەنىن قالامادى. ەۋروپا مەن اقش كوزقاراستارى وسى جەردە ايرىلدى. وت ءبارىبىر تۇتاندى، ءبىراق وشاعى ۋكراينادا بولدى. ءوزى دە ارانداتۋعا دايىن تۇرعان ەدى. ال سيريانىڭ بۇلىنۋىنە بارلىق فاكتورلار قولدانىلدى، سونىڭ ىشىندە ءدىني فاكتور نەگىز بولدى. جانجال اۋەلدە قالاي باستالدى دەگەندە سيريا رەسپۋبليكاسىنداعى سۋنيتتىك كوپشىلىك توپتى ازشىلىق الاۆيلەر باسقارىپ وتىر دەگەن «فيتنادان» ءوربىتتى. ناتيجەسىندە، 14 جىلعا سوزىلعان كونفليكت باشار اسادتى كەتىرۋمەن تىندى.
– باتىس پەن تۇركياعا بۇل نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ سول كەزدەگى جانجالعا يران مەن رەسەي نە ءۇشىن ارالاستى؟
– تۇركياعا دا، باتىسقا دا سيريادان وتەتىن ەنەرگەتيكا ءدالىزى كەرەك. ياعني تاياۋ-شىعىستىڭ گاز قۇبىرى سيريا ارقىلى ەۋروپاعا دەيىن ءوتۋى ءتيىس ەدى. ەۋروپاعا تىكەلەي تارتىلاتىن گاز قۇبىرىنىڭ وتۋىنە يران مەن رەسەي قارسى بولدى. سول ءۇشىن كەزىندە سيريانى ۇستاپ تۇرۋعا كۇش سالدى. بىلەسىزدەر، 2015 جىلى باشار اساد ەلدىڭ اۋە كەڭىستىگىن قورعاۋعا رەسەيدى شاقىردى، ال قۇرلىقتا يران ءجۇردى دەگەندەي. كۇنى كەشەگە دەيىن سول ەلدىڭ اۋە كەڭىستىگىن رەسەي جاۋىپ تۇردى، ونداعى كۇشتەرىن الىپ كەتكەننەن كەيىن مۇمكىندىگى السىرەدى، سوڭىندا تاستاپ شىقتى.
– راسىمەن دە، بۇل رەسەي مەن يراننىڭ السىرەۋىنەن كەيىنگى ناتيجە مە؟
– ءيا، وسىنى تالداپ كورەيىكشى. 2023 جىلدىڭ 7 قازانىندا باستالعان جاعدايدى بىلەسىزدەر. يزرايل «حاماس پەن حەزبوللا ماعان شابۋىل جاساپ جاتىر» دەپ، ەكەۋىنە قارسى كۇيرەتە سوققى بەردى. بۇل جويقىن سوققىلار بولدى، يزرايلدىك F-35 ۇشاقتارىنا ەشكىمنىڭ شاماسى كەلمەي قالدى. وسى كەزدە «حاماس» پەن «حەزبوللانىڭ» قولداۋشىسى بولعان يراننان ەش كومەك بولعان جوق. وسى جاعدايدان كەيىن يران جەردە السىرەدى، رەسەي اۋەدە السىرەدى. ماسەلە، ماسكەۋ سيريانى تاستاپ كەتسە دە، قازىرگى جاعدايدا دا ءار تاراپتىڭ مۇددەسى بار. رەسەي ءۇشىن لاتاكيا ايماعىندا وزدەرىنىڭ اسكەري پورتتارىنىڭ تۇرۋى كەرەك، ول ءالى دە تۇر. جەلتوقساننىڭ 5-6-سىندا دوحادا كەلىستى، رەسەيلىك بازا قازىرشە ساقتالىپ تۇراتىن بولدى. ونىڭ الدا نە بولاتىنى بەلگىسىز.
ءار تاراپتىڭ ءوز كوزدەگەنى بار
– وسى جايعا كەڭىرەك توقتالساڭىز، سيريادا مۇددەلى تاراپتار ناقتى نەنى كوزدەيدى؟
– بۇل ارادا، راسىندا، ءار تاراپتىڭ ءوز كوزدەگەنى بار. اشىعىن ايتساق، يزرايل ءقازىردىڭ وزىندە گولان جوتالارىن الدى، ونىڭ كوزدەگەنى – بولاشاقتا ءتىپتى سيريانى مەملەكەت رەتىندە جويىپ جىبەرۋ. ونداي ماقسات قايدان شىقتى دەسەڭىز، وزدەرىنىڭ قاسيەتتى كىتاپتارىندا «ۋادە ەتىلگەن جەر» دەگەن سەنىمدەرى بار. ياعني ەفرات پەن تيگر وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى قازىرگى سيريا جەرىن وزدەرىنىڭ بايىرعى اتامەكەنى سانايدى. ەندى بىلاي قاراساق، ول اۋماقتا ەۆرەيلەردىڭ 3 مىڭ جىل تۇرعانى راس. ول ەندى باسقا اڭگىمە، قىسقاشا ايتقاندا، ءيزرايلدىڭ كوزدەگەنى وسى.
تۇركيا مۇددەسىنە كەلسەك، وتكەندە ەردوعان ايتتى عوي، «سيريانىڭ ءبىرتۇتاستىعىن قالايمىن» دەپ. ونداعىسى، حتش باسقارۋىندا سيريا ءبىرتۇتاس بولىپ تۇرسىن، ونداعى كۇردتەر اۆتونوميا بولماسىن، ورتا-شىعىس گازى سيريا ارقىلى ءوتسىن دەگەنى. ايماقتا تۇركيا ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى ءقاۋىپ – كۇردتەر. يراكتىڭ سولتۇستىگىندە، سيريانىڭ شىعىسىندا، يراننىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى كۇردتەردى قوسقاندا 25 ميلليونداي بولسا، ءبىر عانا تۇركيانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا 25 ميلليونداي كۇردتەر بار. جالپى، ايماقتا 55 ميلليونداي. وسى كۇردتەردىڭ پكك سەكىلدى كۇشتەرىمەن تۇركيا 1984 جىلدان بەرى كۇرەسىپ كەلەدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 2017 جىلى 25 قىركۇيەكتە يراكتاعى كۇرد اۆتونومياسى رەفەرەندۋم وتكىزىپ، باسىم كوپ داۋىس تاۋەلسىزدىكتى جاقتادى. ءبىراق بەلگىلى سەبەپتەرمەن تاۋەلسىزدىگىن جاريالاماي توقتاپ تۇر، ۋاقىتىن كۇتىپ وتىر دەۋگە بولادى. وسىمەن بىرگە سيرياداعى كۇردتەر دە ءوز اۋماعىن ءوزى باقىلاپ كەلەدى. ەندى كەپ جاتقان بيلىككە فەدەراسيا جاساپ، كۇرد اۋماعىن بولەك اۆتونوميا ەتەيىك، باسقالاي ەشقانداي كۇشكە باعىنبايمىز دەگەن تالابىن قويىپ وتىر. ال تۇركيا ءوز ىقپالىنداعى حتش-مەن سيرياداعى كۇردتەرگە سوققى بەرۋگە نيەتتى، الايدا وعان اقش جول بەرمەي وتىرعان سىڭايلى. ويتكەن سەبەبى، ورتا-شىعىستىڭ گاز قۇبىرى ەۋروپاعا قاراي ءوتۋىن اقش تا قالامايدى. ارزان گاز تىكەلەي جەتسە، بۇل ەو سىندى ۇلكەن نارىقتى جوعالتۋمەن بىردەي. اقش تەك قانا ءبىر جاعدايدا عانا سول جەردەن گاز قۇبىرى وتكەنىن قالايدى. ول دا گاز باعاسىن ءوزى رەتتەپ، اقش فيرمالارى ءوندىرىپ، باقىلاۋدى سولار ۇستاسا عانا. سوندا ەۋروپانى، ەنەرگەتيكا قاۋىپسىزدىگىن قولىندا ۇستاپ قالا بەرەدى. سول ءۇشىن ايماقتا كۇرد جانە باسقا ماسەلەلەرمەن تۇراقسىزدىق جالعاسىپ تۇرعانىنا بەلگىلى دەڭگەيدە مۇددەلى دەۋگە كەلەدى.
اقش پەن ەۋروپانىڭ مۇددەسى وسى جەردەن دە انىق كورىنەدى. حتش بيلىككە كەلە سالىسىمەن ەو ەلدەرىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ جەتىپ بارۋى ولاردىڭ سيرياداعى تۇراقتىلىققا مۇددەلىلىگىن كورسەتەدى. تۇراقتىلىق بولسا بولدى، ولاردىڭ كىم ەكەنىنە دە، ونداعى ادام قۇقىعىنا، تاعى باسقا قۇندىلىقتارعا دا كوز جۇما سالادى. ەگەر سيريادان تۇراقتىلىققا يە بولسا ەو تارابى گاز قۇبىرىن 6 اي نەمەسە 1 جىلدا وپ-وڭاي-اق سالىپ شىعا الار ەدى. ءقازىر ەۋروپا بۇكىل ەنەرگيا كوزدەرىن امەريكادان الىپ كەلىپ وتىر، ياعني گازپرومنىڭ 600 ميلليارد ەۋروعا الىپ وتىرعان گازىن، انا جاقتان 1 ترلن شاماداعى قۇنعا الىپ وتىر.
الەمدەگى ەڭ نەگىزگى كۇش ورتالىقتارى
– دەمەك، ايماقتا باياندى تىنىشتىق ورناي قويۋى قيىن دەيسىز بە؟
– اۋەلى مىنادان باستايىق، الەمدە 4 نەگىزگى كۇش ورتالىعى بار. ءبىرىنشىسى – ۆاشينگتون مەن لوندون، ياعني انگلوساكستىق كۇش ورتالىعى. ال ەكىنشىسى – ءوزىنىڭ ەكونوميكاسى، ينتەللەكتۋالدى پوتەنسيالى دا جوعارى ەۋرووداق. بۇل الدىڭعىسىمەن وداقتاس بولعانىمەن، ۇلكەن كونفرونتاسيادا تۇر. ونى ەۋرووداق دەگەنىمىزبەن، نەگىزىندە IV رەيح – ياعني «نەمىس يمپەرياسى» دەسەك بولادى. سەبەبى، «ورتالىق مي» بەرليندە، فرانسيا شىعىپ سويلەيدى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىك ءرولىن اتقارادى، ءبىراق گەرمانيا ىستەيدى دەگەندەي. قالاي دەسەڭىز، فرانسيا قاۋىپسىزدىك كەڭەسكە مۇشە جانە يادرولىق دەرجاۆا. گەرمانيادا بۇل جاعىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەنگىزىپ تاستاعان شەكتەۋلەرى بار.
سوڭعى ۇردىسكە قاراساڭىز، بەرلين مەن ماسكەۋ ءبىر-بىرىن جاقسى تۇسىنگەن جانە بىر-بىرىمەن جاقىنداسىپ كەلە جاتقان. تاريحي-مادەني جاقىندىعى دا تەرەڭ ەدى، بىلەسىزدەر. رومانوۆتار اۋلەتىنە دەيىن ءبارى نەمىستەر بولدى دەگەندەي. بۇل جاعىنان دا، مۇددە تۇرعىسىنان دا بىر-بىرىنە جاقىندادى. ەۋرووداققا ەنەرگەتيكا، وزگە دە شيكىزات كەرەك، بۇنى رەسەي ارقىلى تولىقتاپ وتىرعىسى كەلدى. ال رەسەي وزىنە كەرەك تەحنولوگيانى، مادەني-گۋمانيتارلىق الماسۋدى ەۋروپادان، گەرمانيادان قابىلداپ وتىرعىسى كەلدى. گەرمانيانىڭ رەسەيگە جاقىنداۋىنا ەو ىشىندە پولشادان باسقا ەشكىم قارسى ەمەس. پولشانىڭ جاعدايى تۇسىنىكتى، پاتشالىق رەسەي ىدىراعاندا فينليانديا ەكەۋى شىعىپ كەتكەن، تاۋەلدىلىكتى قايتا قالامايدى. ەندى وسى ارادا وبەكتيۆتى قاراستىرساق، بۇل جاقىنداسۋدى بولدىرماي تاستاعان امەريكا، ەشكىمگە قاجەت بولماي بارا جاتقان ناتو-نى قايتا كۇشەيتىپ، رەسەيدى قۇبىجىق كورسەتە وتىرىپ، ەۋروپانى وزىنە قاراي تارتىپ الدى. ءبىر كەزدەرى، ەستەرىڭىزدە بولسا، ەۋروپانىڭ ءوز اسكەرى بولادى دەگەن سوزدەر بولعان، ءقازىر سونىڭ ءبارى تىندى.
مىنە قاراساڭىز، ءبىرىنشى كۇش ورتالىق – انگلوساكس، ۆاشينگتون مەن لوندون، ەكىنشىسى – بەرلين دەدىك. ال ءۇشىنشىسى – السىرەپ، كۇنى باتىپ بارا جاتقان ماسكەۋ. سونىڭ وزىندە ەۋرازياىق ەكونوميكالىق وداق دەپ ءبىزدى وزىنە قاراي تارتىپ وتىر. ءتورتىنشىسى بولسا – جاڭادان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان، ەكونوميكاسى مىقتى، ءبىراق الەمدىك ىقپال ەتۋدە تاجىريبەسى از بەيجىڭ. ءدال وسى ءتورت نەگىزگى كۇش ورتالىعى الەمدەگى ۇردىسكە ىقپال ەتىپ وتىر. كەز كەلگەن ءىرى وزگەرىستەر ولاردىڭ ماقۇلداۋىنسىز جۇزەگە اسىپ جاتقان جوق. «تۇران وداعى» دەگەن ماسەلە دە سونىڭ ىشىندە. ءتىپتى، وسىنداي اۋقىمدى ۇردىستەردىڭ ارتىندا دا سولاردىڭ ءبىرى تۇرۋى مۇمكىن. اقش پەن تۇركيا تاياۋ-شىعىستاعى كەيبىر ماسەلەدە بىر-بىرىمەن كەلىسپەسە دە، «تۇران» يدەياسى ارقىلى تۇركيانىڭ ورتالىق ازياعا جاقىنداۋىنا كەلگەندە قارسى ەمەس.
– مۇنداي بولعاندا يران جاعدايى قالاي بولۋى مۇمكىن؟
– يزرايل ءوز ءۇيىنىڭ جانىندا يراننىڭ ىقپالىنداعى كۇش بولۋىن قالامايدى. وسىعان دەيىنگى ءبىر سۇحباتىمىزدا يران مەن يزرايل بەتپە-بەت سوعىسۋى ەكىتالاي دەگەن كوزقاراس ايتىپ ەدىم. سوڭعى ۇردىستەن قاراعاندا يرانعا باعىتتالعان اۋقىمدى سوققىنىڭ بولۋى مۇمكىن دەۋگە بولادى. ياعني، اقش يزرايل ارقىلى يراندى تىكەلەي سوعۋى مۇمكىن. يراننىڭ بۇعان قارسى شاماسى جوق، سانكسيادان ابدەن تيتىقتاعان. ەگەر قازىرگى بيلىگى قۇلاسا، يران ۇشكە بولشەكتەنىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. مۇنداعى ماقسات – ايماقتاعى ۇلكەن كەدەرگىنى الىپ تاستاۋ جانە رەسەيدىڭ تاعى ءبىر جولىن جابۋ. بىلەسىزدەر، يران مەن رەسەي ورتاسىندا «وڭتۇستىك-سولتۇستىك ەكونوميكالىق ءدالىزى» دەگەن جوبالار ايتىلىپ كەلەدى. يران بۇلىنسە، تيىسىنشە ەكونوميكالىق ءدالىز دە ىسكە اسپايدى. بۇل رەسەيدىڭ پارسى شىعاناعىنا شىعاتىن جولى جابىلدى جانە وقشاۋلانىپ قالدى دەگەن ءسوز. ودان كەيىنگى باعىتى جۇڭگو بولماق.
الەم ۇلكەن حاۋستىڭ ىشىنە كىرىپ بارادى
– جۇڭگو دا كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇش ورتالىعى دەدىڭىز، بۇل جاعدايعا قارسى نە ىستەپ جاتىر؟
– جۇڭگو قازىرشە ءونىمدى ەشتەڭە ىستەي الىپ وتىرعان جوق. ساۋداسىنىڭ 70 پايىزى مالاككا بۇعازى ارقىلى ءوتىپ، سۋەس كانالىنا بارادى. وڭتۇستىك جۇڭگو تەڭىزى نەمەسە مالاككا بۇعازىنا باراتىن تەڭىزدەن اقش-تىڭ بىر-ەكى اۆيانوسەسى شىقسا ول دا جابىلادى دەگەندەي. بۇل باعىتتاردان ساۋدا جولى جابىلاتىن بولسا، 6 ايدا-اق قىتايدىڭ جاعدايى قيىن بولادى. سوندىقتان قىتايدىڭ ءبىر عانا ءۇمىتى – ورتالىق ازيا مەن رەسەي سەكىلدى ناتو اسكەرى جوق اۋماقتا ەكونوميكالىق دالىزدەردى دامىتۋ. كەيىن تەڭىز جولدارى جابىلعان جاعدايدا بىردەڭە ساتپاعان كۇندە دە وسى باعىت ارقىلى مۇناي تاسۋعا جول قالدىرىپ وتىر. سەبەبى، ءوز ىشىندەگى ەنەرگەتيكا قورى جەتپەيدى.
– ەندى ءوز تۇرعىمىزدان قاراستىرىپ كورسەك، وسى اۋقىمدى وزگەرىستەردىڭ ءبىزدىڭ ەل مەن ايماققا ىقپالى قانداي بولماق؟
– شىنتۋايتىندا، الەم ۇلكەن حاۋستىڭ ىشىنە كىرىپ بارا جاتىر. ترامپ بيلىككە كەلە سالىپ، گرەلانديانى، كانادانى، پاناما كانالدارىن الام دەگەن سوزدەردى بەكەر ايتىپ وتىرعان جوق. بۇل تۇرعىدان قاراعاندا، ۇلكەن كۇش ورتالىقتارى الەمدى قايتا بولىسكە سالعىسى كەلەتىندەي كورىنىس بەرەدى. اقش-تىڭ بۇل ۇستانىمىنا قارسى وزگە كۇش ورتالىقتارى دا ءوز ىقپالىنداعى اۋماقتارعا سۇعىن قاداۋى مۇمكىن عوي، سەن العاندا ءبىز نەگە المايمىز دەگەندەي. ءبىراق بۇنىڭ ەكىنشى جاعى دا بولۋى مۇمكىن. ياعني ترامپ وسى مالىمدەمەلەرى ارقىلى باسقا كۇش ورتالىقتارىنىڭ شاما-شارقىن سىناپ وتىرۋى دا عاجاپ ەمەس. بىلايشا ايتقاندا، گرەلانديادان دا، پاناما كانالىنان دا سوڭىندا باس تارتىپ، وزگە كۇش ورتالىقتارىن دا سونداي جاساۋعا يتەرمەلەگىسى كەلەدى. بۇل ەندى مەنىڭ ءۇمىتىم دەسە دە بولادى، بولۋى دا مۇمكىن. ءبىز جەكە تۇرعىدان بۇل ۇلكەن كۇش وراتالىقتارىمەن بەتپە-بەت كەلە المايمىز، وسى قالپىمىزدى ساقتاۋعا تىرىسامىز.
اڭگىمەڭىزگە راحمەت!