سۋ ماسەلەسى – ورتا ازياداعى ەڭ كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. اسىرەسە، ەلىمىز ءۇشىن بۇل تۇيتكىلدى شەشۋدە كورشىلەس ەلدەرمەن تىعىز ىنتىماق ورناتۋ ايرىقشا ماڭىزدى. ايماق ەلدەرى جۇمىلا ىسكە كىرىسىپ، ماسەلەنى ەرتەرەك قولعا الۋدىڭ قاجەت ەكەنى جىل وتكەن سايىن ايقىندالىپ كەلەدى. سەبەبى، ەۋرازيا كىندىگىندەگى وسى ءبىر ءوڭىردىڭ بولاشاق كارتيناسىندا سۋ رەسۋرسى قازىرگىدەن دە ماڭىزدى بولا تۇسپەك. ءتىپتى، ايماقتىڭ بولاشاعى تۋرالى ءتۇرلى بولجامداردىڭ اراسىندا سۋ ءۇشىن قاقتىعىستاردىڭ ورىن الۋ ىقتيمالدىعى دا قاراستىرىلىپ جاتادى. ۇدايى ايتىلىپ جاتاتىن بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىق تۇرعىسىنان دا الداعى كۇندە سۋ رەسۋرستارى باستى فاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرىلۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا بۇل تاقىرىپ ءقازىر ايماق ەلدەرى عانا ەمەس، سىرت تاراپتىڭ دا، حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ءىرى ينۆەستورلاردىڭ دا نازارىن وزىنە اۋدارىپ وتىر.
- الماتىدا «ورتالىق ازيانىڭ تۇراقتى دامۋىنا جاردەمدەسۋ» تاقىرىبىندا «دوڭگەلەك ۇستەل» ءوتتى. جيىن اياسىندا ەۋرازيالىق دامۋ بانكى ايماقتاعى سۋدى پايدالانۋ مەن سۋارمالى القاپتاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا قاتىستى ناقتى ۇسىنىستارىن جاريا ەتتى. بۇل ۇسىنىستار اتالعان حالىقارالىق قارجى ۇيىمىنىڭ بىلىكتى ماماندارى جاعىنان جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋدى نەگىز ەتكەنىن اتاي كەتەيىك.
شىن مانىندە، ايماقتىڭ بولاشاقتاعى تۇراقتى دامۋى مەن گۇلدەنۋىندە ءسوز ەتىلگەن تاقىرىپتاردىڭ قاي-قايسى دا ءوز الدىنا ماڭىزدى. دەيتۇرعانمەن، ءبىز ەل ازاماتتارى ءالى دە تولىق ەسكەرمەي جاتقان ايماقتاعى سۋ ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن بولە-جارا ءسوز ەتكىمىز كەلەدى.
سونىمەن، اتالعان وتىرىستا ورتاعا سالىنعان عىلىمي دەرەكتەردى، باعالاۋلار مەن بولجامداردى، سوعان ساي ۇسىنىلعان ناقتى ۇسىنىستاردى زەردەلەپ كورەلىك.
ايماق ماسەلەلەرىن تالقىلاعان الاڭ
ەۋرازيالىق دامۋ بانكى ۇسىنعان الاڭدا وتاندىق جانە الىس شەتەلدەردەن كەلگەن سالا ماماندارى ايماقتاعى سۋ رەسۋرستارى ماسەلەسىن تالقىلادى. قازىرگە دەيىنگى قالىپتاسقان جاعدايعا باعا بەرىپ، سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ جولدارىن قاراستىردى. تاقىرىپتىڭ اياسىندا كليمات وزگەرىسىنىڭ ايماققا تيگىزەتىن اسەرلەرى دە ءسوز ەتىلدى. جاسالعان عىلىمي باياندامالار اراسىندا ەادب ماماندارى ۇسىنعان «ورتالىق ازياداعى ءتيىمدى سۋارۋ جانە سۋدى ۇنەمدەۋ» دەپ اتالاتىن اۋقىمدى ەسەپ كوپشىلىك نازارىن اۋداردى. بۇل بايانداما ارقىلى ايماقتاعى سۋ تاپشىلىعىنىڭ ەڭ كورنەكتى سەبەبى ءتيىمسىز يرريگاسيا جۇيەسىندە ەكەنىن انىق بىلۋگە بولادى.
حالىقارالىق جيىن تەك ايماقتاعى سۋ رەسۋرستارى ماسەلەسىن عانا قاراستىرعان جوق. ورتا ازيانىڭ تۇراقتى دامۋىنا قاتىستى اۋقىمدى تاقىرىپتار ءسوز ەتىلدى. قاتارىندا ينۆەستيسيا اعىمىن قالىپتاستىرۋ، ينۆەستيسيالىق ۇيىمداردىڭ ايماققا بولعان قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ، ايماق ەلدەرىنىڭ ىشكى ينتەگراسياسىنىڭ جاي-كۇيى دە جەكە-جەكە سەسسيالاردا ءسوز بولدى.
سۋ تاپشىلىعى: ەڭ نەگىزگى بەس سەبەپ
- ەلىمىزدى قامتىعان ورتا ازيا ايماعى الەمدەگى سۋارمالى ەگىن شارۋاشىلىعى ەڭ ەرتە دامىعان ايماقتىڭ ءبىرى. الەمدەگى سۋارمالى القاپتار كولەمىنىڭ 2،9 پايىزىن يەلەنەدى. ءارى ايماقتىڭ ەكونوميكالىق تابىسى ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى. ءتيىمسىز سۋارمالى جۇيەسىنە قاراماستان ايماق تۇرعىندارى 66% تابىسىن وسى سالادان الادى. ءبىز تومەندە يرريگاسيانى قامتىعان ورتا ازياداعى سۋ ماسەلەسىن ەڭ نەگىزگى پروبلەمالارىن تاقىرىپشالارعا ءبولىپ ايتىپ وتەلىك (كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى ەادم ۇسىنعان).
ءتيىمسىز سۋارمالى (يرريگاسيا) جۇيە: ەادب ماماندارى ۇسىنعان عىلىمي دەرەكتەرگە ساي، ايماقتاعى سۋ تاپشىلىعىنىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – ءتيىمسىز يرريگاسيا جۇيەسى. 2020 جىلعى ەسەپكە ساي وا-داعى بەس ەلدە سۋارمالى ەگىس القاپتارىنىڭ جالپى كولەمى 10،1 ميلليون گەكتار. وسىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى، ياعني شامامەن 4،3 ملن/گا سۋارمالى القاپ وزبەكستانعا تيەسىلى. سۋارمالى ەگىن شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەن ەكونوميكانىڭ بۇل سەكتورى بارلىق تۇتىناتىن سۋ قورىنىڭ 80 پايىزىن يەلەنەدى (2020 جىلى جالپى 127،3 كم³ سۋ پايدالانىلعان بولسا، وسىنىڭ 100،4 كم³ كولەمى سۋارمالى القاپتارعا كەتكەن). ءارى ايماقتاعى يرريگاسيا جۇيەسى ۇزاق ۋاقىتتان بەرى سۋدى ءتيىمسىز پايدالاناتىن سالا رەتىندە ايتىلىپ كەلە جاتىر. سەبەبى، سۋارىلاتىن القاپتاردىڭ 50 پايىزىندا توپىراق قاباتى سور تارتقان. يرريگاسيالىق جۇيە ينفراقۇرىلىمدارىنىڭ قولدانىستا بولۋى 50 جىلدان اسىپ كەتكەندىكتەن، تۇگەلگە جۋىق جاڭارتۋدى قاجەت ەتەدى. بۇنداي ەسكىرگەن سۋارۋ جۇيەسىنىڭ سەبەبىنەن ەگىس القاپتارىنا باعىتتالعان سۋدىڭ 40%-ى توعان-ارىقتارعا ءسىڭىپ كەتەدى. مىنە، مۇنداي ءتيىمسىز جۇيە، ايماقتاعى سۋ قورىنىڭ وتە كوپ بولىگىن ىسىراپ ەتۋدە. سوندىقتان دا وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمدار وسى سالانى ەرتەرەك رەتكە كەلتىرۋگە كوبىرەك كەڭەس بەرۋدە.
سۋ قورىنىڭ تابيعي تاپشىلىعى: بۇل – ايماقتىڭ ايقىن گەوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. سۋ قورى تاپشىلىعى ايماقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن باستى شەكتەۋشى فاكتور دەۋگە دە بولادى. ءارى ول جىلدان-جىلعا اۋىرلاي تۇسەتىن سالماقتى ماسەلە بولۋى مۇمكىن. الەمدەگى باسقا وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا، وا-دا تەمپەراتۋرا تەز كوتەرىلەدى. ماۋسىمارالىق تەمپەراتۋرالىق پارىق وتە زور. بۇل تابيعي وزەن-كولدەگى سۋ قورىنىڭ بۋلانۋ پروسەسىن تەزدەتەتىن تابيعي فاكتور.
كليمات وزگەرىسىنىڭ اسەرلەرى: وا الەمدە كليمات وزگەرىستەرى ەڭ ايقىن كورىنىپ جاتقان ايماقتار قاتارىنا جاتادى. عالىمداردىڭ پىكىرىنە ساي، ورتا ازيا ايماعى كليمات وزگەرىستەرىنە كوبىرەك زارداپ شەگەتىن ايماق بولۋى مۇمكىن. وڭىردە قۇرعاقشىلىق پەن سۋ تاپشىلىعى كەزەڭدەرى جيىلەپ، مەرزىمى دە بارعان سايىن ۇزارا تۇسۋدە. وعان قوسا وزەن-كولدەردىڭ گيدرولوگيالىق رەجيمدەرى وزگەرىپ جاتىر. بۇل جەراستى سۋ قورلارىنا دا قاتىستى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. ال ايماقتاعى مۇزدىقتار قارقىندى ەرىپ جاتقانى كوپتەن ايتىلىپ كەلەدى. ايتالىق، سوڭعى 30 جىلدا وا تاۋلارىنداعى مۇزدىقتاردىڭ 30 پايىزى ەرىپ جوعالعان.
تۇتىنۋ قاجەتتىلىگى جىل سايىن وسۋدە: ايماعىمىزدا حالىق سانى تىم تىعىز بولماعانىمەن، دەموگرافيالىق ءوسىمى قارقىندى ايماق رەتىندە قاراستىرىلادى. حالىق سانىنىڭ ءوسىمى جانە بىرتىندەپ ۇلعايا تۇسكەن ونەركاسىپتىڭ، اۋىلشارۋاشىلىعى مەن تۇرمىستىق قاجەتسىنۋدىڭ كولەمى دە سۋ قورىنا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. بۇل سالالاردا دا سۋدى ءتيىمسىز پايدالانۋعا قاتىستى ماسەلەلەر كوپ.
اۋعانستان فاكتورى: بۇل ماسەلە ءقازىر ايرىقشا اتالىپ جاتقان جوق. ايتسە دە، ايماقتاعى سۋ ماسەلەسىندە وزىندىك ورنى بار. اۋعانستانداعى ۇزاق جىل جالعاسقان سوعىس ونداعى اۋىلشارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپتىڭ سۋدى پايدالانۋ مولشەرىن تەجەپ كەلدى. ءقازىر سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتىلىققا بەت العان اۋعان جۇرتى ەندى ءوز تەرريتورياسىنداعى سۋ قورلارىن پايدالانۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە وتەتىنىن اڭعارتۋدا. ايتالىق، تالىپتەردىڭ جاڭا كانال قۇرىلىسىن باستاۋى وا ەلدەرىن بەلگىلى دەڭگەيدە الاڭداتا باستادى. بولاشاقتا اۋعانستاننىڭ ءوز تەرريتورياسىنان ءوتىپ ءبىزدىڭ ايماققا كىرەتىن سۋ قورلارىن يگەرۋى ارتا تۇسسە، بۇل وا-داعى سۋ ماسەلەسىن تاعى ءبىر ەسە قيىنداتا ءتۇسۋى مۇمكىن.
ەادب ۇسىنعان 10 ناقتى قادام
- اتالعان حالىقارالىق بانك ماماندارى ايماقتاعى سۋ پايدالانۋ مەن سۋارمالى القاپتاردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدىڭ 10 ناقتى قادامىن ۇسىنعان بولاتىن. بۇل قادامدار 2028 جىلعا بولۋى مۇمكىن سۋ تاپشىلىعىنىڭ ەڭ اۋىر جاعدايلارىنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان ۇسىنىستار سانالادى.
- ورتا-ازيالىق سۋ-ەنەرگەتيكاسىنىڭ حالىقارالىق كونسەرسۋمىن قۇرۋ (وا حسەك): بۇل قۇرىلىم ەنەرگەتيكالىق جوبالارمەن قاتار يرريگاسيالىق جوبانى قولعا الىپ، ۇيلەسىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى؛
- ءىرى ينۆەستيسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىراتىن كونسورسۋمدار قۇرۋ: بۇل يرريگاسيا سىندى ماڭىزدى جۇيەگە ءىرى ينۆەستيسيا تارتۋ ماسەلەسىن شەشە الادى؛
- زاماناۋي يرريگاسيالىق جابدىقتاردىڭ ايماقتىق وندىرىستىك-قىزمەتىن قۇرۋ: وا الەمدە بەسىنشى، ياعني 140–320 ملن دوللار كولەمىندەگى يرريگاسيا جابدىقتارىن قاجەت ەتەتىن ءىرى نارىق؛
- وا اۋعانستانمەن بايلانىس بويىنشا كونسوليداسيا قۇرۋ: ايماقتىڭ سۋ ماسەلەسىندەگى اۋعانستان فاكتورىن رەتتەۋدە ماڭىزدى ءرول اتقارادى؛
- ايماقتاعى يرريگاسيا جۇيەسىن جاڭارتۋعا ينۆەستيسيا تارتۋ: بۇل ايماقتىڭ يرريگاسياسىن ءتيىمدى ەتۋدەگى العىشارت.
- ايماقتا وندىرىستەرارا سۋ پايدالانۋ قاۋىمداستىقتارىن قۇرۋ: ياعني ءبىر سالادا پايدالانعان سۋدى ەكىنشى سالا قايتا پايدالاناتىن جۇيە قۇرۋ؛
- تاريفتەرگە ينۆەستيسيالىق تولەمدەردى بىرتىندەپ قوسۋ: بۇل يرريگاسيالىق جۇيەلەر مەن سۋ قۇرىلىسىنىڭ جاڭارتىلۋىنا ىقپال ەتەدى؛
- تامشىلاتىپ سۋارۋ مەن بۇركىپ سۋارۋ جۇيەلەرىن دامىتۋ: بۇل توپىراق قاباتىنىڭ سورتاڭدانۋىن باياۋلاتاتىن، ءارى سۋ قورىن ەكى ەسەدەن كوبىرەك ۇنەمدەيتىن ءادىس؛
- سۋ شارۋاشىلىقتارىن تولىق سيفرلىق جۇيەگە اۋىستىرۋ: سۋدى راسيونالدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى؛
- سۋارۋدىڭ زامانۋي تەحنولوگيالارىن جەتىلدىرۋ: سۋارىلاتىن القاپ كولەمىن ناقتى بەلگىلەيتىن لازەرلىك جۇيەلەردى ەنگىزۋ سىندى جولداردى قامتيدى.
ءتۇيىن:
- ەگەر ايماقتىڭ سۋ ماسەلەسىن تەرەڭ قاراستىرساق، بۇل ايتىلعان 10 ناقتى ۇسىنىستىڭ قيسىندى نەگىزى بار ەكەنىن بىلۋگە بولادى. ايتسە دە، ەلىمىز بەن ايماقتاعى سۋ ماسەلەسىن شەشۋدىڭ ەڭ باستاپقى جولى بۇل ەمەس. ەڭ ءبىرىنشى قادام ەل ازاماتتارىنىڭ، تۇتاس ايماق تۇرعىندارىنىڭ نازارىن ولاردىڭ ءوز بولاشاعىنا قاتىستى وسى ماسەلەگە اۋدارتۋ بولۋى ءتيىس. ونسىز ەشبىر جوبا جۇزەگە اسپاۋى مۇمكىن.
(دەرەككوز: ortcom.kz).