2015 جىلى بۇۇ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىن بەكىتكەن ەدى. ۇزىن سانى 17 ماقسات پەن وعان جەتۋدى كوزدەيتىن 169 مىندەتتەردى 2030 جىلعا دەيىن جۇزەگە اسىرۋعا الەم ەلدەرى ۋاعدالاسقان. ول وعان دەيىن قابىلدانعان مىڭجىلدىق دامۋ ماقساتتارىنىڭ ورنىن باستى. مۇنداي ماقساتتار نە ءۇشىن قاجەت، جالپى قاجەت پە؟ ەكى دامۋ ماقساتىنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟ مىنەكي، وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ كورسەك.
باستى ماقسات – كەدەيلىكپەن كۇرەس
2000 جىلى الەم ەلدەرى بۇۇ شتاب پاتەرى نيۋ-يوركتە جينالدى. مىڭجىلدىق سامميتىندە ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر الداعى دامۋ ماقساتتارىن بەلگىلەگەن. جاڭا مىڭجىلدىقتا شەشىلۋى ءتيىس ماسەلەلەر بار-تۇعىن. جاھاندىق ەكونوميكالىق تەڭسىزدىك، الەۋمەتتىك دامۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، ادام قۇقىعىن قورعاۋ جانە گەندەرلىك تەڭدىك سياقتى ماسەلەلەر قوردالانىپ قالعان ەدى. بۇلاردى شەشۋ ءۇشىن ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋ قاجەت ەكەنى بەلگىلى بولدى. وسى ورايدا 1998 جىلى مىڭجىلدىق ءسامميتىن وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
2000 جىلى 6–8 قىركۇيەكتە سامميت «XXI عاسىرداعى بۇۇ-نىڭ ءرولى» اتتى تاقىرىپتا ءوتتى. شارا سوڭىندا «مىڭجىلدىق دەكلاراسياسى» قابىلدانىپ، 8 دامۋ ماقساتى بەكىتىلدى. بۇل ماقساتتارعا 2015 جىلعا دەيىن جەتۋگە قول قويعان مەملەكەتتەر ۋاعدالاستى. ونداعى باستى ماقسات – شەكتەن شىققان كەدەيلىكپەن كۇرەس. ۇزىن سانى 189 مەملەكەت كەلەسى دامۋ ماقساتتارىن ايقىندادى:
- شەكتەن شىققان كەدەيلىك پەن اشتىقتى جويۋ؛
- جالپىعا بىردەي باستاۋىش ءبىلىم بەرۋمەن قامتاماسىز ەتۋ؛
- گەندەرلىك تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن كەڭەيتۋ.
- بالا ءولىمىن ازايتۋ؛
- انالاردى قورعاۋ؛
- ايۆ/جيتس، تۋبەركۋلەز جانە وزگە دە اۋرۋلارمەن كۇرەس؛
- ەكولوگيالىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ؛
- دامۋ ماقساتىندا جاھاندىق ارىپتەستىكتى قالىپتاستىرۋ.
شەكتەن شىققان كەدەيلىك دەسە تۇسىنبەۋىمىز مۇمكىن. بىزدىڭشە ايتقاندا، تاقىر كەدەيلىكپەن كۇرەس. بۇۇ-نىڭ ەسەبى بويىنشا كۇنىنە ءار ادام 1،25 اقش دوللارىنا دەيىن جۇمساسا، ول تاقىر كەدەي بولىپ سانالادى. 2015 جىلى الەمدە تاقىر كەدەيلەردىڭ سانى ازايدى. 1990 جىلى دامۋشى ەلدەردە 47% بولسا، 2015 جىلى 14%-عا تومەندەگەن.
جالپىعا بىردەي باستاۋىش بىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا دا وڭ وزگەرىس بايقالعان. 2000 جىلى باستاۋىش سىنىپقا بارمايتىن بالالاردىڭ سانى 100 ملن بولسا، 2015 جىلى 57 ملن-عا تومەندەگەن. گەندەرلىك ماسەلەدە دە العا جىلجۋ بايقالعان. قىز بالالاردىڭ مەكتەپكە بارۋ كورسەتكىشى مەن ايەلدەردىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرگە ارالاسۋ كورسەتكىشتەرى جاقسارعان.
انا مەن بالا دەنساۋلىعىن قامتاماسىز ەتۋ سياقتى كۇردەلى ماسەلە دە وڭ شەشىمىن تاپقان. 1990 جىلى 5 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ ءولىمى 12،7 ملن بولسا، 2015 جىلى 6 ملن-عا تۇسكەن. انانىڭ ءولىمى 45%-عا تۇسكەن.
ايۆ/جيتس ينفەكسياسىمەن اۋىراتىنداردىڭ سانى 40%-عا ازايعان. ەكولوگيالىق ماسەلە ۋشىعىپ تۇرعانىنا قاراماستان از دا بولسا وزگەرىس بار. بۇل ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن قاراجات قاجەت. اسىرەسە، دامۋشى جانە ارتتا قالعان مەملەكەتتەرگە قاراجات اۋاداي قاجەت. وسى ورايدا بۇۇ دامۋ ماقساتتارىن بەكىتكەن كەزدە ءار ەل ءجىو-نىڭ 0،7%-ىن وزگە ەلدەرگە كومەك رەتىندە بەرۋ مۇمكىندىگىن ەنگىزگەن ەدى. دانيا، ليۋكسەمبۋرگ، نورۆەگيا، بىرىككەن كورولدىك جانە شۆەسيا بۇدان دا كوپ قاراجات بولگەن.
ءالى دە اتقارار جۇمىس كوپ
قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرگە قاراماستان الەم ءالى دە كەدەيلىكتەن، گەندەرلىك تەڭسىزدىكتەن، ەكولوگيانىڭ ناشارلاۋىنان ارىلعان جوق. سوعان سايكەس 2015 جىلى بۇۇ 17 ورنىقتى دامۋ ماقساتتارىن بەكىتتى. ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن 169 مىندەت قابىلداندى. 2030 جىلعا دەيىن بارلىق ماقسات پەن مىندەتتەر جۇزەگە اسۋى كەرەك. وسى ورايدا مىناداي زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. الدىڭعى ماقساتپەن مۇنىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟
2000 جىلى جالپى دامۋ ماقساتتارى قابىلدانعان. ال 2015 جىلى «ورنىقتى دامۋ ماقساتتارى» بەكىتىلدى. مۇنداعى نەگىزگى ءسوز «ورنىقتى» دامۋ. ونىڭ كونسەپسياسى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە ەكولوگيالىق سالالاردىڭ بىرىگۋى ارقىلى قۇراستىرىلعان. ياعني ەكولوگياعا زيان كەلتىرمەي، وسكەلەڭ ۇرپاق جايلى ويلاي وتىرىپ دامۋ ءۇردىسى. قازاقشا ايتقاندا، تابيعات-انانى ايالاي وتىرىپ، ۇرپاقتىڭ نەسىبەسىنە قيانات جاساماي دامۋ.
- ورنىقتى دامۋدىڭ 17 ماقساتى: كەدەيلىكتى جويۋ؛ اشتىقتى جويۋ؛ دەنساۋلىق پەن اماندىق؛ ساپالى ءبىلىم بەرۋ؛ گەندەرلىك تەڭدىك؛ تازا سۋ مەن سانيتاريا؛ قولجەتىمدى ءارى تازا ەنەرگيا؛ لايىقتى جۇمىس پەن ەكونوميكالىق ءوسۋ؛ يندۋسترياليزاسيا، يننوۆاسيا مەن ينفراقۇرىلىم؛ تەڭسىزدىكتى تومەندەتۋ؛ تۇراقتى قالالار مەن ەلدىمەكەندەر؛ جاۋاپتى تۇتىنۋ مەن ءوندىرۋ؛ كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەس؛ مۇحيت ەكوجۇيەلەرىن قورعاۋ؛ قۇرلىق ەكوجۇيەلەرىن قورعاۋ؛ بەيبىتشىلىك، سوت ادىلدىگى مەن مىقتى ينستيتۋتتار؛ تۇراقتى دامۋ مۇددەلەرىندەگى ارىپتەستىكتەر.
كورىپ تۇرعانىمىزداي، بۇل ماقساتتار «مىڭجىلدىق ماقساتتارعا» قاراعاندا ەرەكشە. باستاپقىدا تاقىر كەدەيلىكپەن كۇرەس بولسا، ءقازىر كەدەيلىك پەن اشتىقپەن كۇرەس جۇرۋدە. ەندى ءبارىن جالپىعا بىردەي باستاۋىش بىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ ەمەس، ساپالى ءبىلىم بەرۋ ماسەلەسى الدىڭعى ورىنعا شىقتى.
ورنىقتى دامۋدىڭ باسىم بولىگى ەكولوگيالىق ماسەلەلەرگە ارنالعان. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ بيىلعى جولداۋىندا ۇسىنعان ۇنەمشىلىك «جاۋاپتى تۇتىنۋ مەن وندىرۋگە» ساي كەلەدى. ودان باسقا مۇحيت پەن قۇرلىق ەكوجۇيەلەرىن قورعاۋ دا ەكولوگيالىق باستامالارعا جاتادى. سول سياقتى قولجەتىمدى ءارى تازا ەنەرگيا، ياعني جاسىل ەكونوميكا جايلى دا جولداۋدا ايتىلعان ەدى. بۇل تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ورنىقتى دامۋ ماقساتتارى مەن ءبىزدىڭ ىشكى ساياسي باعدارىمىز ءبىر جەردە توعىسقان. سوندىقتان ورنىقتى دامۋ ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءوزىمىز ءۇشىن دە قاجەت.
«اlmaty-akshamy»، №137، 16 قاراشا، 2023 جىل