تاڭجارىق ءتۇسىپ ۇلى
ءبىر ۇلتتىڭ مادەنيەتى سول ۇلتتىڭ تاريحي دامۋ بارىسىندا قالىپتاسىپ، ورتاق يگىلىككە دەگەن ۇمتىلىسىمەن ارلەنىپ تولىسادى. ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا ارقىلى ايشىقتالىپ، ايقىن ۇلتتىق ءتۇس الىپ ءبىر بىرىنەن پارىقتالادى. مادەنيەتىمىزدىڭ مايەگى سانالاتىن ناۋرىز مەرەكەسى جايىندا ەتنوگراف-عالىمدار جاعىنان ءتۇرلى عىلىمي كوزقاراستار ورتاعا سالىنىپ كەلەدى. ايتسە دە مازمۇنى باي بۇل قۇندىلىقتى ءار قىرىنان تولىقتىرا ءتۇسۋ ارتىق ەتپەيدى.
«ناۋرىز» پارسىشا جاڭا كۇن، ياعني جىلدىڭ باسىن بىلدىرەدى. قازاڭتىڭ بايىرلى جىل ساناۋىمەن ناۋرىز «ءبىردىڭ ايى»، ال قازىرگى جىل ساناۋمەن 3ء-شى ايدىڭ 22 كۇنىنە تۋرا كەلەدى. كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن وسى كۇندى ەجەلگى جۇرتىمىز ايرىقشا قادىرلەپ، «قادىر ءتۇنى» ەتىپ تە تويلاپ كەلگەن. قۋانىش داستارحانىن جايىپ، ۇلكەن-كىشى باس قوسىپ «ۇلىس وڭ بولسىن، اق مول بولسىن» دەپ تىلەك تىلەسكەن. بۇل كۇننىڭ حالىق اراسىندا ءقادىرلى بولعانى سونشا، بارلىق ادام تازا، رەتتى كيىنىپ، كوڭىلدى جۇرۋگە تىرىسقان. ءتىپتى ءوزارا ارازدىعىن ۇمىتىپ، ءبىر بىرىنەن كەشىرىم-عافۋ سۇراپ، قول الىسىپ ءتوس قاعىسىپ كورىسكەن. ۇلتىستىڭ ۇلى كۇنىندە ەسكى وكپە-ارازدىعىن ۇمىتپاي، رەنىشىن ساقتاعان ادامعا اۋىر كىنا تاعىپ، توپتى جيىنعا قوسپاي جالعىز قالدىرعان. مۇنداي ادامدى الەۋمەتتىك ورتادان وقشاۋلاپ، قايىرىلىپ قاراسپاعان. وسىنىڭ ءوزى ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ جۇرت جۇرەگىنەن ورىن الىپ، ايرىقشا قۇرمەتكە، قادىرگە يە بولۋىنا اسەر ەتسە كەرەك.
ناۋرىز – جىل باسى
ناۋرىز شىن مانىندە جاڭا جىل تويى، «تابيعاتتىڭ مەيرامى». ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەگەن اتىمەن تۇتاس كوشپەلى قازاق دالاسىنا كەڭىنەن تاراپ، ورنىققان ەجەلى مەرەكە. ونىڭ سان مىڭ جىلدىق ۋاقىت سىنىنان وتۋىنە ىزگىلىك، جاقسىلىق، مەيىرىمدىلىكتى، ءوزارا جاناشىرلىقتى ءناسيحاتتاۋىندا.
بۇل مەرەكەگە قاتىستى كوپتەگەن ۇلتتىق داستۇرلەر قالىپتاسقان. ولاردىڭ قاتارىنا "ناۋرىز توي"، "ناۋرىز كوجە"، "ناۋرىز جۇمباق"، "ناۋرىز باتا"، "ناۋرىز تىلەك"، "ناۋرىز جىرى" سىندى عۇرىپتىق سالتتار، فولكلورلىق جانرلار، سونداي-اق، "ءاز-ناۋرىز"، "قىدىر اتا"، "سامارقاننىڭ كوك تاسى" سىندى ميفتىك، ساكرالدى ۇعىمدار دا قالىپتاسقان.
حالقىمىز ناۋرىز ايىن ەرەكشە قۇرمەتتەگەن. ناۋرىز ايىندا دۇنيەگە كەلگەن بالالاردى باقىتتى ساناپ، ولارعا ناۋرىزباي، ناۋرىزحان، ناۋرىزگۇل سياقتى ەسىمدەر بەرگەن. سونداي-اق، ناۋرىز كۇنى تۋعان مالدى "ءتول باسى" دەپ ەرەكشە باعالاپ، مالىنىڭ «سەتەرى» دەپ قاراعان.
ناۋرىز كوجە
ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ەڭ باستى بەلگىسى – ناۋرىز كوجە. ول جەتى ءتۇرلى ءدام قوسىلىپ جاسالادى. بۇل كوجەنى ادامدار تىلەك ايتىپ، بىرگە ىشەدى. ناۋرىز كوجە بيداي، تارى، كۇرىش، ەت، تۇز، ءسۇت جانە سۋدان دايىندالادى. كوجەنىڭ جانىندا قازى-قارتا، جال-جايا، باس-سيراق سەكىلدى ءداستۇرلى ەت تاعامدارى دا ۇسىنىلادى. ونىڭ قۇرامىنداعى ازىق-تۇلىكتىڭ سانى جەتى بولۋى شارت. بۇل – كەڭ پەيىلدىلىكتىڭ، قوناقجايلىقتىڭ بەلگىسى. بۇل تاعى قازاقتىڭ «جەتى» سانىنا ايرىقشا ءمان بەرۋىمەن دە قاتىستى. ناۋرىز كوجەنىڭ جەتى دامىنەن تىس، "جەتى جوق"، "جەتى جۇت"، "جەتى داريا"، "جەتىسۋ"، "جەتى رۋ"، "جەتى امال"، "جەتى قابات جەر"، "جەتى اتا"، "جەتى كۇن"، "جەتى قازىنا"، "جەتى جارعى"، "جەتى عاشىق" دەگەن ۇعىمدار بار.
ناۋرىزعا قاتىستى داستۇرلەر
ناۋرىز باتا – اقساقالدار مەن ەل اعالارى مەرەكە كۇنىندە ەلگە، ونەر كورسەتكەندەرگە جانە جالپى حالىققا ارناپ باتا بەرەدى.
ناۋرىز تىلەك – مەرەكە كۇنى دوس-جاران، تۋىس-تۋعان، كورشىلەر ءبىر-بىرىنىڭ ۇيىنە كىرىپ، جاقسى تىلەكتەر ايتىپ، ءدام تاتادى.
ناۋرىز جىرى – بۇل مەرەكەگە ارنالعان باتا-تىلەك، ءازىل-قالجىڭ، ماداقتاۋ جىرلارى. بۇل – اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى.
ناۋرىز جۇمباق – مەرەكەلىك جيىنداردا ولەڭدەتىپ ايتىلاتىن جۇمباقتار. ولار كوبىنە تابيعاتقا، اۋا رايىنا، كۇن مەن تۇنگە قاتىستى بولىپ كەلەدى.
ناۋرىز ءتول – بۇل ايدا مال تولدەيدى. وسى كەزەڭدە تۋعان ءتول "ءتول باسى" دەپ اتالىپ، ەرەكشە كۇتىمگە الىنادى.
ناۋرىز كوك – ناۋرىز ايىندا ۇشىپ كەلەتىن كىشىلەۋ قارا كوك قۇستى "كيەلى" ساناپ، قورعاعان.
ناۋرىز شەشەك – ناۋرىزدا گۇلدەيتىن ەرەكشە اسەم وسىمدىك. ونى ۇيدە وسىرگەن.
ناۋرىزشا – ناۋرىز ايىندا جاۋاتىن ەرەكشە ۇلپىلدەك قار. بۇل – كوكتەمنىڭ جاقىنداعانىنىڭ بەلگىسى.
ساۋمالىق – كۇن جىلىنعاندا، العاشقى كۇن كۇركىرەگەندە ەل ۇيلەرىن اينالىپ، اق شاشىپ، "اق مول بولسىن" دەپ تىلەك تىلەگەن.
ناۋرىز – حالىقتىق مەرەكە
ناۋرىز – عىلىمي جۇيەگە تۇسكەن بۇقارالىق مەرەكە. ونىڭ بويىندا قۇقىقتىق نورمالار، مورالدىق ادەت-عۇرىپتار كورىنىس تابادى. بۇل كۇنى ادامدار ءساندى، تازا كيىنىپ، ۇيدە وتىرماي، دالاعا شىعىپ، كوشە ارالايدى. كورشى-قولاڭ، تۋىس-تۋعان، دوس-جارانداردىڭ ۇيىنە كىرىپ، ناۋرىز كوجە ءىشىپ، باتا الادى.
بۇل كۇنى ادامدار رەنىشتەرىن ۇمىتىپ، بىر-بىرىنەن كەشىرىم سۇرايدى. جامان سوزدەر ايتىلمايدى، ۇرىس-كەرىس بولمايدى. ءتىپتى، تەمەكى شەكپەيدى، ىشىمدىك ىشپەيدى.
مەرەكە الدىندا ءار ءۇي تازالانادى، ءۇي جانۋارلارىنا قامقورلىق جاسالادى. اعاش وتىرعىزىلىپ، گۇل ەگىلەدى. اتا-بابا رۋحىنا قۇران باعىشتالادى. ۇلكەندەرگە قۇرمەت كورسەتىلىپ، جاستار ۇلكەندەرگە مەرەكەلىك سالەم بەرەدى.
قازاق حالقى ءۇشىن ناۋرىز – بىرلىك پەن تاتۋلىقتىڭ، جاڭا ءومىردىڭ باستاۋى. بۇل مەيرام حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىن جاڭعىرتىپ، سالت-داستۇرلەرىمىزدى دارىپتەيتىن ەرەكشە كۇن.