ەۋروپا مەن اقش اراسىندا قالىپتاسقان تاريحي بايلانىسقا سىزات ءتۇستءى
ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كونفەرەنسياسى العاش رەت 1963 جىلى، قىرعي-قاباق سوعىس بارىسىندا ۇيىمداستىرىلعان ەدى. نەگىزى باستاماشىل نەمىس باسپاگەرى جانە فاشيستىك رەجيمگە قارسى كۇرەسكەر ەۆالد-گەنريح فون كلەيست شمەنسينگ «قورعانىس كونفەرەنسياسى» دەگەن اتاۋمەن ناتو ەلدەرى اراسىندا قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك ساياساتىن تالقىلاۋعا ارنالعان الاڭ رەتىندە اشقان بولاتىن. بۇگىندە اتالمىش ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كونفەرەنسياسى 61-رەت ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. قاۋىپسىزدىك كونفەرەنسياسى اياسىندا 200-دەن اسا پىكىر الماسۋ شارالارى، باسقوسۋلار ءوتتى. بيىلعى بۇل جيىننىڭ نەگىزگى رەسمي تاقىرىبى – جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى، دەموكراتيالىق تۇراقتىلىق جانە كليماتتىق قاۋىپسىزدىك دەپ مالىمدەلگەنىمەن، ەكى كۇندىك قاۋىپسىزدىك كونفەرەنسياسى اياسىندا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى بەيبىت كەلىسسوزدەر بولاشاعى، ەۋروپانىڭ قورعانىس دەربەستىگى، ۋكرايناعا قاۋىپسىزدىك كەپىلدىگى، جانە ت.ب. جاھاندىق تۇراقتىلىققا تونەتىن قاتەر نەگىزدەرى تالقىلاندى. ارينە، اتالمىش حالىقارالىق كونفەرەنسيا اياسىندا تالقىلانىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارعان ماسەلەلەردىڭ اسەرى ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ىقپال ەتەرى ءسوزسىز. سوندىقتان بۇل ماقالامىزدا جاھان جۇرتىنىڭ نازارىن اۋدارعان ءداستۇرلى ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كونفەرەنسياسىندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەردى تالداپ كورەلىك.
• 2025 جىلعى 61ء-شى ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كونفەرەنسياسىنا 50-دەن استام مەملەكەت جانە ۇكىمەت باسشىلارى، سونداي-اق 150 مينيستر قاتىستى. اقش ۆيسە-پرەزيدەنتى دجەي دي ۆەنس، ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيي، گەرمانيا كانسلەرى ولاف شولس، فرانسيا پرەزيدەنتى ەممانيۋەل ماكرون جانە ناتو باس حاتشىسى مارك ريۋتتە مالىمدەمەلەر جاسادى.
• ۆ.زەلەنسكيي «ەۋروپا وداعى ەلدەرىنىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن كەز كەلگەن كەلىسىم، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا ۇزاق مەرزىمدى بەيبىتشىلىك ورناتا المايدى» دەپ مالىمدەدى.
• اپتا باسىندا اق ءۇي باسشىسى د.ترامپ ۋكرايناداعى بەيبىتشىلىك ماسەلەسى بويىنشا ساۋد ارابياسىندا كەزدەسۋىمىز مۇمكىن دەپ مالىمدەگەن. اتالمىش كەزدەسۋگە ەۋروپالىق وداق مۇشە ەلدەرىنىڭ قاتىسۋى مۇمكىندىگى ازىرگە بەلگىسىز.
• اقش پەن ەو ەلدەرىنىڭ ۋكرايناداعى سوعىستى توقتاتۋ بويىنشا ۇستانىمدارى ءارتۇرلى بولىپ وتىر.
ستراتەگيالىق قاراما-قايشىلىق
قاڭتار ايىندا رەسمي تۇردە قىزمەتكە كىرىسكەن د.ترامپتىڭ كومانداسى وتكەن جىلى سايلاۋالدى باعدارلاماسىندا بەرگەن ۋادەسىن ورىنداۋ ماقساتىندا رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى بەيبىتشىلىك كەلىسىمگە قول قويۋدى تەزدەتۋگە تىرىسۋدا. اقش-تىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتىنىڭ ميۋنحەن كونفەرەنسياسىنداعى مالىمدەمەسىن ءۇش باعىتقا ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، ول ەۋروپا ەلدەرىندەگى راديكالدى سولشىلداردى سىنعا الىپ، ءسوز بوستاندىعى مەن ميگراسيالىق ساياسات تۋرالى وتكىر پىكىر ايتتى. ەكىنشىدەن، اقش تاراپى رەسەيمەن بەيبىت كەلىسىم مۇمكىن بولماعان جاعدايدا ەكونوميكالىق جانە اسكەري قاتاڭ شارالار قابىلداۋعا دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. كەلەسى اپتادا گەرمانيادا پارلامەنت سايلاۋى وتەتىندىكتەن، دجەي دي ۆەنستىڭ كەيبىر مالىمدەمەلەرى ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسۋ دەپ باعالانىپ، گەرمانيالىق شەنەۋنىكتەر تاراپىنان سىنعا ۇشىرادى. سونىمەن قاتار، ميۋنحەندە د.ترامپتىڭ ۋكرايناداعى سوعىسقا بايلانىستى ارنايى وكىلى كيت كەللوگگ رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى بەيبىتشىلىك كەلىسىمگە ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ قاتىسپايتىنىن مالىمدەدى. بۇل مالىمدەمە تەك ۋكراينا بيلىگى ءۇشىن عانا ەمەس، بۇكىل ەۋروپالىق وداق ەلدەرى ءۇشىن دە ديپلوماتيالىق سوققى بولدى. اقش پەن ەو ەلدەرىنىڭ ۋكراينا بويىنشا ۇستانىمى ستراتەگيالىق تۇرعىدا ايتارلىقتاي قاراما-قايشىلىقتا قالىپ وتىر.
ءبىرتۇتاس ەۋروپالىق ارميانىڭ قۇرىلۋى مۇمكىن بە؟
ۋكراينا ءۇشىن ورتاق كەلىسىمگە كەلمەۋ كەز كەلگەن بۇرىس كەلىسىمگە قاراعاندا ءتيىمدى. د.ترامپتىڭ ءوزى باستاماشىل بولىپ، ۋكراينانىڭ تۋ سىرتىنان رەسمي ماسكەۋمەن تالقىلاۋ جۇرگىزۋى ەۋروپالىق وداق ەلدەرىن ەكىۇشتى ويدا قالدىردى. سوعىس باستالعالى بەرى ۆ.زەلەنسكيي ءوز مالىمدەمەلەرىندە، ەگەر ۋكراينا بۇل سوعىستا جەڭىلسە، ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنە تىكەلەي ءقاۋىپ تونەتىنىن بىرنەشە رەت ايتتى. سوندىقتان ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ قاتىسۋىنسىز جاسالعان كەز كەلگەن كەلىسىمنىڭ ۇزاق مەرزىمدى ءمانى بولمايتىنى انىق. ۆ.زەلەنسكيي ميۋنحەندەگى قاۋىپسىزدىك كونفەرەنسياسىندا «ءبىرتۇتاس ەۋروپالىق ارميانىڭ» قۇرىلۋى تۋرالى مالىمدەمە جاسادى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەۋروپا ەلدەرى، ۋكراينانى قوسا العاندا، بولاشاقتا كەز كەلگەن اسكەري شابۋىلعا دايىن بولۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ كونتينەنتالدىق اسكەرىن قالىپتاستىرۋى قاجەت. 61ء-شى ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كونفەرەنسياسى بارىسىندا جاھاندىق قاۋىپسىزدىك، دەموكراتيالىق تۇراقتىلىق جانە كليمات ماسەلەلەرى تالقىلانعانىمەن، نەگىزگى نازار رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قاقتىعىس پەن ەۋروپانىڭ قورعانىس ستراتەگياسىنا اۋدارىلدى. اقش پەن ەۋروپا ەلدەرى اراسىندا بۇل ماسەلەگە بايلانىستى ستراتەگيالىق ايىرماشىلىقتار انىق بايقالدى. اقش ۋكراينا جەرىندەگى سوعىستى رەسەيمەن كەلىسسوز ارقىلى تەزىرەك شەشۋگە تىرىسسا، ەۋروپالىق وداق ەلدەرى ايماقتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان ماسەلەنى قىسقا مەرزىمدى شەشىمدەر ارقىلى ەمەس، تەرەڭىرەك قاراستىرۋعا مۇددەلى. ۋكراينا ءۇشىن سوعىستىڭ ۇزاققا سوزىلۋى قانداي دا ءبىر بۇرىس كەلىسىمگە قاراعاندا ءتيىمدى بولىپ كورىنگەنىمەن، بۇل جاعداي ەۋروپا ەلدەرىن ورتاق شەشىم تابۋعا، جالپى ەۋروپالىق ءبىرتۇتاستىق رۋحىن قايتا وياتۋعا يتەرمەلەگەندەي. ميۋنحەن كونفەرەنسياسى تەك ەۋروپا مەن اقش اراسىنداعى ساياسي ايىرماشىلىقتاردى ايقىنداپ قانا قويماي، ايماقتىق جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ جولىندا جاڭا قادامدار جاساۋعا سەرپىن بەرىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى سوعىس باستالعالى بەرى تەك ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر ارقىلى كەلىسىمگە كەلۋدى قولدايتىنىن بىرنەشە رەت مالىمدەگەن. مەملەكەت باسشىسى د.ترامپ پەن ۆ.پۋتين اراسىنداعى تەلەفون ارقىلى باستالعان ساياسي ديالوگتىڭ ورناعانىن وڭ باعالاپ: «ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز جۇزەگە اسۋدا. ەكى ءىرى دەرجاۆا ساياسي ديالوگتى باستادى. بۇل وڭ ءۇردىس، ول قازاقستان ءۇشىن دە پايدالى بولادى. سوندىقتان ءبىز بۇل ءۇردىستى قولداۋىمىزدى جالعاستىرامىز»، – دەپ پىكىر بىلدىرگەن ەدى. قالاي دەسەك تە، كەز كەلگەن سوعىستىڭ شەشىمى – ديپلوماتيا مەن كەلىسسوزدەر. سەبەبى، ەرتەدەگى تامسىلدەگىدەي، سوعىس جەر قوزعالعانداي اۋىر سىناق: جەڭىمپاز دا، جەڭىلگەن دە بولمايدى، ەكى تاراپ ءۇشىن دە شىعىنعا تولى بولادى. سوندىقتان ديپلوماتيالىق باتىل شەشىمدەر قابىلدايتىن ۋاقىت كەلدى دەپ سانايمىز.