جوشى – شىڭعىسحاننىڭ ۇلكەن ۇلى، التىن وردانى نەگىزىن قالاعان ۇلى قولباسشى جانە قازاق حاندارىنىڭ ارعى اتاسى.
حالىق اراسىندا «ۇلى ادامداردى انالارى تاربيەلەيدى» دەگەن ءسوز بار. جوشى حاننىڭ جاعدايىندا دا سولاي بولدى، دەگەنمەن جازۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ونى ءۇش ايەل تاربيەلەپ وسىرگەن. Kazinform اگەنتتىگى وقىرمان نازارىنا ۇلى قولباسشى جوشى حاننىڭ اناسى، ونىڭ بالالىق شاعى مەن تاربيەسى تۋرالى اڭگىمەنى ۇسىنادى.
تاريحي دەرەكتەرگە سايكەس، كيات رۋىنىڭ بورجىعىن تايپاسىنان شىققان باتىر ەسۋگەي 9 جاسار ۇلى تەمىرشىنى (بولاشاق شىڭعىسحان) ەرتىپ، قوڭىرات رۋىنىڭ جەرىنە بارادى دا، كونە تۇركى سالتى بويىنشا ۇلىنا قالىڭدىق رەتىندە بورتە ەسىمدى قىزدى ايتتىرادى. كوپ ۇزاماي ەسۋگەي قايتىس بولىپ، تەمىرشى جەتىم قالادى جانە ءومىرىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە كوپتەگەن قيىندىقتاردى باستان كەشىرەدى. تەك كامەلەتكە تولعاننان كەيىن، شامامەن 1178 جىلى، ول دالا زاڭى مەن كوشپەندىلەر داستۇرىنە ساي، بورتەگە بارىپ، ونى ءوز ۇيىنە اكەلەدى. كوپ ۇزاماي ولاردىڭ ۇيىنە مەركىتتەر شابۋىل جاساپ، بورتەنى تۇتقىنعا الادى. كەيىن تەمىرشى كەرەيىت حانى تۇعرىلدىڭ كومەگىمەن بورتەنى تۇتقىننان بوساتىپ الادى. وسىعان بايلانىستى حالىق اراسىندا جوشى شىڭعىسحاننىڭ تۋعان ۇلى ەمەس دەگەن قاۋەسەت تارايدى. الايدا، شىڭعىسحان ءومىر بويى بورتەگە قۇرمەت كورسەتىپ، جوشىنى جاقسى كورىپ وتكەن.
تاريحي روماننىڭ اۆتورى ۋلاربەك دالەي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، بورتە – قوڭىرات رۋىنىڭ كوسەمى داي-شەشەننىڭ قىزى بولعان. ول موڭعول يمپەراتورىنىڭ ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارعان. ونىڭ تولىق ەسىمى – بورتە-فۋجين نەمەسە بورتە-ۋجين. موڭعول تىلىندە «فۋجين» ءسوزى «حانىم» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. شىڭعىسحان قيىن-قىستاۋ ساتتەردە بورتەنىڭ اقىل-كەڭەسىنە قۇلاق اسقان.
تەمىرشى العاش رەت موڭعول تايپالارىن بىرىكتىرۋگە تىرىسقاندا، بورتە وعان جامۇحا اتتى موڭعول قولباسشىسىنان الشاقتاۋدى ۇسىنعان. تەمىرشى ايەلىنىڭ اقىلىن تىڭداپ، ولىمنەن امان قالعان. تاريحشىلاردىڭ مالىمدەۋىنشە، بورتەنىڭ اقىلى مەن پاراساتتىلىعى تەمىرشىنىڭ ۇلى موڭعول يمپەراتورى شىڭعىسحانعا اينالۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتكەن.
بورتەنىڭ ءتورت ۇلى – جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي جانە تولەي – ۇلى قاعاننىڭ جاۋلاپ العان بارلىق جەرلەرىن مۇرا ەتىپ الىپ، ءارقايسىسى ءوز ۇلىسىن باسقاردى. شىڭعىسحاننىڭ سۇيىكتى ايەلى ءارى ءتورت ۇلىنىڭ اناسى بولعان بورتە ەرەكشە قۇرمەتكە يە بولدى. ونىڭ ەسىمى تاريحتا التىن ارىپتەرمەن جازىلدى.
تاريحي روماننىڭ اۆتورى ۋلاربەك دالەي ۇلى «حانىم بورتە» جاقسى ءبىلىم العان، وتە اقىلدى ايەل بولعانىن جانە شىڭعىسحاننىڭ ادال سەرىگى ءارى قۇندى كەڭەسشىسى بولا بىلگەنىن اتاپ وتەدى.
– جوشىنىڭ بالالىق شاعى وتە قيىن كەزەڭگە تاپ بولدى. اناسىمەن تاربيەلەنگەن ول اقىلدى ءارى كەمەڭگەر ادام بولىپ ءوستى. سول ۋاقىتتا قوڭىرات تايپاسى سالىستىرمالى تۇردە تىنىش ءومىر ءسۇردى، ءجيى شابۋىلدارعا ۇشىرامادى. بورتەنىڭ اكەسى داي-شەشەننىڭ ورداسىندا كوپتەگەن دانا ادامدار جينالعان. وردادا تان اۋلەتىنە باعىنعان قىتايدىڭ تانگۋت جانە شۇرشىت وقىمىستىلارى دا قىزمەت ەتكەن. بورتە وسى ادامداردان ءبىلىم الىپ، ساۋاتتى ايەل بولعان. وسىنداي ءبىلىمدى جانە اقىلدى انانىڭ قولىندا جوشى تاربيەلەنىپ ءوستى، – دەپ جازادى ۋلاربەك دالەي ۇلى.
جازۋشىنىڭ ايتۋىنشا، جوشى اناسىنان بولەك اجەسى وەلۇن جانە شىڭعىسحاننىڭ كىشى قارىنداسى تەمۇلۇننىڭ تاربيەسىن دە العان.
– جالپى، جوشىنى ءۇش ايەل تاربيەلەدى دەۋگە بولادى. مۇمكىن، ونىڭ مەيىرىمدىلىگى مەن جۇمساقتىعى سول ايەلدەردەن بەرىلگەن شىعار. اجەسى، شىڭعىسحاننىڭ اناسى، سۇلۋ جانە اقىلدى ايەل بولعان، تاجىريبەلى ءارى باتىل، كۇشتى جان رەتىندە تانىمال ەدى. ونىڭ «مەرگەن» دەگەن لاقاپ اتى بەكەر ەمەس. سونداي-اق تەمىرشىنىڭ قارىنداسى تەمۇلۇن دە مىقتى جاۋىنگەر ءارى مەرگەن بولعان. تەمۇلۇن جوشىنى جاس كەزىنەن باستاپ اسكەري ونەرگە باۋلىعان. ءۇش ايەلدەن جوشى ەرجۇرەكتىلىك، اقىل مەن پاراساتتىلىقتى بويىنا سىڭىرگەن. مۇمكىن، وسى تاربيەنىڭ ارقاسىندا ول شىڭعىسحاننىڭ باسقا ۇلدارىمەن سالىستىرعاندا مەيىرىمدى ءارى كەشىرىمدى بولعان شىعار. ول جاۋلاپ الىنعان قالالاردىڭ تۇرعىندارىن قىرۋعا قارسى بولعان. مۇمكىندىگىنشە جوشى ەلشىلەردى جىبەرىپ، جاۋلارىن قان توكپەي بەرىلۋگە شاقىرعان، – دەپ جازىلعان «حان جوشى» كىتابىندا.
ۋلاربەك دالەي ۇلىنىڭ جازۋىنشا، جوشىنىڭ مەيىرىمدىلىگى قانقۇيلى شايقاستار كەزىندە دە كورىنىس تاپقان.
– جوشى ەر جەتكەندە، 1202 جىلى شىڭعىسحان تاتار تايپاسىمەن سوعىستى باستادى. شاعاتاي مەن ۇگەدەي باسقارعان اسكەرلەر تاتارلاردى قىرىپ، قالعاندارىن تۇتقىنعا الدى. جوشىنىڭ ساربازدارى باسىپ العان اۋىلداردا تۇرعىنداردى جانە جارالانعان جاۋىنگەرلەردى ولتىرمەي، ولاردى بوساتقان. سونداي-اق، ولار بۇل اۋىلداردا كوپ ولجا جيناۋعا دا تىرىسپاعان. وسىدان كەيىن شىڭعىسحان ءتورت جىل بويى جوشىنى جورىقتاردان شەتتەتىپ، شايقاستارعا قاتىستىرماي قويعان. 1207 جىلى شىڭعىسحان جوشىنى بايكال كولىنىڭ باتىسىنداعى جەرلەردى جاۋلاپ الۋعا جىبەردى. مۇندا دا جوشى قاتالدىق تانىتپادى. ول جەردە ءومىر سۇرگەن ورمان حالىقتارى – تەلەۋىت، ءۋرسۇت – موڭعول قولباسشىسىنا سوعىسسىز بەرىلدى. تايپا اقساقالدارى كەلىسىمگە كەلىپ، اق اتتار، قۇندىزدار جانە دالا سۇڭقارلارى سەكىلدى سىيلىقتار اكەلدى. پەرزەنتىنىڭ جاۋىنگەرلىك دارىنىن باعالاعان شىڭعىسحان جوشىعا جاۋلاپ الىنعان جەرلەردى باسقارۋعا بەردى. وسى جەرلەردە جوشى ۇلىسىنىڭ، كەيىننەن التىن وردانىڭ نەگىزى قالاندى، – دەيدى جازۋشى ۋلاربەك دالەي ۇلى.
جوشى جاس كەزىندە-اق كورنەكتى قولباسشى رەتىندە كوزگە تۇسكەن. 1211-1215 جىلدارى ول قىتايعا جورىققا قاتىستى. ءۇش جىل وتكەن سوڭ جوشى قىپشاق دالاسىن باسىپ ءوتىپ، ىرعىز دالاسىنا جەتىپ، سول جەردە حورەزمشاح مۇحاممەدتىڭ 60 مىڭدىق اسكەرىنە قارسى شايقاسقا كىردى. اسكەرىنىڭ سانى از بولعانىنا قاراماستان، قولباسشىلىق قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا جوشى حورەزمشاحتىڭ اسكەرىن جەڭىپ، ماقساتىنا جەتتى. وسى جورىقتان كەيىن جوشى جەتىسۋدىڭ بارلىق قالالارىن باعىندىردى.
1220-1222 جىلدارى جوشى سىرداريا جاعالاۋىنداعى وتىرار، سىعاناق، ۇزكەنت، بارشىنكەنت، جانكەنت سەكىلدى قالالاردى باسىپ الدى. وسىلايشا حورەزم مەملەكەتى تولىعىمەن جاۋلاندى.
1223 جىلى شىڭعىسحان كۇلەنباسى جازىعىندا ۇلكەن قۇرىلتاي ۇيىمداستىردى. سول قۇرىلتايدا ول جاۋلاپ العان بارلىق جەرلەردى ءوزىنىڭ بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەردى. جوشىعا ەرتىستەن باتىسقا قارايعى جەرلەر، ونىڭ ىشىندە سولتۇستىك جەتىسۋدىڭ ءبىر بولىگى جانە ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىنا دەيىنگى اۋماق، ياعني بۇكىل دەشتى قىپشاق اۋماعى بەرىلدى. ونىڭ ورداسى ەرتىس وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاستى.
– جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزىن بۇرىن دەشتى قىپشاقتى مەكەندەگەن تۇركىتىلدەس تايپالار قۇرادى. جوشى ۇلىسى – ول ءبىز. ءبىز حان جوشى قۇرعان جانە حان باتۋدىڭ كۇشەيتكەن مەملەكەتتىڭ 65-70 پايىز جەرىن الىپ جاتىرمىز. جوشى ۇلىسىن قۇرۋعا قاتىسقان تايپالار مەن رۋلار كەيىن بىرىگىپ، قازاق ۇلتىنا اينالدى، – دەيدى جازۋشى ۋلاربەك دالەي ۇلى.
جوشىنىڭ اناسى قوڭىرات رۋىنان شىققاندىقتان، ول وزىنە باعىنىشتى حالىقتارمەن وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعان دەسەدى. شىعىستىق تاريحشىلاردىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، جوشى قايراتتى، باتىل، قاتال مىنەزدى ادام بولعان. ونىڭ اقىل-پاراساتى مەن ەرەكشە ەرجۇرەكتىگى شىڭعىسحاننىڭ وزىنە دە قورقىنىش ۇيالاتقان. 1260 جىلى جازىلعان «تاباقات-ي-ناسيري» ەڭبەگىندە شەجىرەشى ءابۋ-ومار ءال-دجۋزجاني: «جوشى قىپشاقتاردى سونشالىقتى جاقسى كورگەندىكتەن، موڭعولداردىڭ حورەزمدە ولارعا قارسى ارەكەت ەتۋىنە جول بەرمەدى» دەپ جازادى.