«كونە تۇركىلەر» نەمەسە كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ بەيمالىم قىرلارى

الەم تاريحىن كوشپەلىلەر تاريحىنسىز قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەگەن ليەۆ نيكولايەۆيچ گۋميليەۆ تۋرالى ءبىز نە بىلەمىز؟

ليەۆ نيكولايەۆيچ گۋميليەۆ – حح عاسىردىڭ كورنەكتى عالىمى.  ول ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى حالىقتاردىڭ تاريحىن جان-جاقتى جۇيەلى تۇردە زەرتتەگەن. ونىڭ مۇرالارى تاريحي، فيلوسوفيالىق، ەتنوستىق جانە ساياسي ويدىڭ پەرسپەكتيۆالىق باعىتى رەتىندەگى ەۋرازياتانۋدىڭ تەرەڭ نەگىزدەمەسىنە اينالعان. 

• ليەۆ نيكولايەۆيچ گۋميليەۆ - تۇركى حالقى تاريحى سىڭارجاقتى باعالانعان كەڭەستىك زامانىندا ۇلى دالا تاريحى تۋرالى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، وي تەرەڭدىگىمەن، سونى پايىم-تۇجىرىمدارىمەن، ەرەكشە دارىندىلىعىمەن، عىلىمعا دەگەن شىنايى ادالدىعىمەن وزا بىلگەن دارا تۇلعا، عالىم. 

ول ءومىر سۇرگەن كەزەندەگى قوعامدا بولىپ جاتقان ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلار مەن  جۇيەلىك الماسۋلار ونىڭ جاستىق شاقتاعى تاعدىرىنا اۋىر ءتيدى. ول ومىرىندە بىرنەشە رەت جاۋاپقا تارتىلىپ، تەمىر تورعا توعىتىلسا دا، ومىردە قانشا ءسۇرىنىپ قۇلاسا دا، ءومىردىڭ سىناعىنان سىنباي ءوتىپ،  الدىنا قويعان اسقاق ارماندارىنا جەتۋگە تىرىستى. ونىڭ جۇرگەن جولى ىلعي دا كەدەرگىلەرگە تاپ بولىپ، توسقاۋىلعا تىرەلسە دە،  ومىردەن كورگەن قيىنشىلىققا مويىنسىنباي،  الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتۋ جولىندا ءوزىنىڭ ايتقانىنان قايتپايتىن قايسار ادام بولدى.

• ءومىربايان جولدارىنان

عالىمنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا توقتالىپ وتەتىن بولساق، ول 1912 جىلى 1 قازاندا سارسكوە سەلو دەگەن اۋماقتا، ادەبيەتشىلەر اۋلەتىندە دۇنيەگە كەلدى.  ونىڭ  اتا-اناسى ورىستىڭ ايگىلى اقىندارى نيكولاي گۋميليەۆ پەن اننا احماتوۆا. بۇل ادامداردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى XX عاسىر باسىنداعى جاڭا ورىس مادەنيەتىندەگى ايتۋلى قۇبىلىسقا اينالعان. نيكولاي گۋميليەۆ 1921 جىلى كونترريەۆوليۋسيالىق ارەكەتتەرى ءۇشىن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى.  ال اناسى اننا احماتوۆانىڭ شىعارماشىلىعىنا 1946 جىلدان باستاپ رەسمي تۇردە تىيىم سالىنادى. اتا-اناسى  ءۇشىن ليەۆ نيكولايەۆيچ ەكى رەت تۇرمەدە وتىردى.

ليەۆ نيكولايەۆيچ باسىنان اۋىر جىلداردى وتكەرە ءجۇرىپ، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامدايدى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەندە  بىرنەشە تىلدەردى (فرانسۋز، نەمىس، ەسكى تۇركى، لاتىن) ۇيرەنىپ، قاتارداعى ءبىتىرۋشى ستۋدەنتتىڭ ءبىرى ەمەس عۇندار وركەنيەتى جانە بايىرعى موڭعول تاريحى بويىنشا مامان بولىپ قالىپتاسادى. ول 1948 جىلى  تۇركى قاعاناتىنىڭ (546-659) ساياسي تاريحىنا ارنالعان تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاسيا  قورعايدى. الايدا، 1948 جىلى 6 قاراشادا، التايداعى عىلىمي ەكسپەديسيا جۇمىستارىن قورىتىندىلاۋ كەزىندە، عىلىم كانديداتى ديپلومىن الۋ قارساڭىندا ول تاعى دا تۇتقىندالادى. بۇل جولى ءوزى ايتقانداي، «اناسى ءۇشىن» قاماۋعا الىنادى (العاشىندا، 1935 جىلى، ءوزى ءۇشىن؛ 1938 جىلى «اكەسى ءۇشىن» قامالىپ ەدى). لەنينگرادتىڭ ەرەكشە كەڭەسۋىنەن كەيىن «كونترريەۆوليۋسيالىق ارەكەتى» ءۇشىن ول 10 جىلعا سوتتالادى. لاگەر قاراعاندىدان ونشا قاشىق ەمەس، شەرۋباي-نۇرا جايلاۋىندا، كوپتەگەن سوۆەت عالىمدارى جازاسىن وتەپ جاتقان ورىندا بولاتىن. ودان سوڭ ل.گۋميليەۆ مەجدۋرەچەنسك دەگەن جەرگە اۋىستىرىلىپ، جازاسىن وتەۋ مەرزىمىن ومبى اباقتاسىندا اياقتايدى. 1956 جىلى ۇزاق سۇراۋ سالىپ، ءوتىنىش ەتۋدەن سوڭ بوستاندىققا جىبەرىلىپ، قىلمىسىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى اقتالىپ شىعادى. 1956 جىلى  ەرميتاجعا كىتاپحاناشى بولىپ جۇمىسقا تۇرادى. قاراپايىم كىتاپحاناشى بولا ءجۇرىپ، تۇركىلەر تاقىرىبى بويىنشا 1967 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعايدى. سول جىلى قورعاعان  دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىنىڭ تولىقتىرىل­عان نۇسقاسى نەگىزىندە «كونە  تۇركىلەر» اتتى ەڭبەگى جارىققا شىعادى. الايدا، جوعارعى اتتەستاسيالىق كەڭەس ليەۆ نيكولايەۆيچتىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىن بەكىتپەيدى، ول قايتىس بولاردان ءسال-اق  بۇرىن ونىڭ جۇمىسى رەسمي بەكىتىلدى.  

• ءبىزدىڭ دايەكتەمە

 ليەۆ گۋميليەۆ بەجەسك ورتا مەكتەبىندە وقىپ، 1930 جىلى لەنينگرادتا سوۆەت مەكتەبىن ءتامامدايدى. ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكىسى كەلەدى، ءبىراق اتا-اناسىنىڭ دۆوريان تەگىنەن شىققانىنا بايلانىستى جاڭا قوعامدىق قۇرىلىس ادامىنىڭ الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە «لايىقتى» بولماعاندىقتان وقۋعا قابىلداۋ كەزىندە قارسىلىققا تاپ بولادى. 1934 جىلدان باستاپ لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىندە وقىدى. 1935 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعارىلىپ، تۇتقىنعا ءتۇستى، ءبىراق از ۋاقىتتان كەيىن بوساتىلدى.  1937 جىلى ل.گۋميليەۆتى ۋنيۆەرسيتەتكە قايتا قابىلدايدى: ول بىرنەشە رەت عىلىمي باياندامالار جاسايدى، ب.گرەكوۆ جانە س.مالوۆ سياقتى پروفەسسورلارمەن، ەجەلگى رەسەي تاريحى مەن ءسىبىر، موڭعول تۇرىكتەرىنىڭ كونە تاريحىن زەرتتەۋشى ماماندارمەن شىعارماشىلىق بايلانىستا بولادى.

عالىمنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاسيا  تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى  جانە كوشپەندىلەر  مادەنيەتىنىڭ بەيمالىم قىرلارىنىڭ اشىلۋى، ونىڭ  تەرەڭ ءبىلىمدى ەكەندىگىن عىلىمي ورتادا دالەلدەسە، ال ونىڭ  جازۋ ءستيلى، ءتىلىنىڭ قاراپايىمدىلىعى كوپشىلىك وقىرمان قاۋىمىنىڭ دا نازارىن وزىنە  اۋدارادى. عالىم  الەم تاريحىن تۇتاستاي  كوشپەلىلەر  تاريحىنسىز قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەستىگىن عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەدى.

لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتى نەگىزىندە 1967 جىلى اشىلعان  گەوگرافيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستي­تۋتىنا، رەكتور ا.الەكساندروۆ­تىڭ شاقىرۋىمەن ل.ن.گۋميليەۆ عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسقا قابىلدانادى. وسى جۇمىس ورىندا عالىم 1986 جىلى ەڭبەك دەمالىسىنا شىققانعا دەيىن كىشى، اعا، جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەر دەگەن ساتىلاردان ءوتىپ ەڭبەك ەتەدى.

• دەرەك

عالىم 1938 جىلى  نەگىزسىز جازانىڭ كەسىرىنەن تۇتقىندالىپ،  جازاسىن وتەۋگە اۋەلى بەلوموركانال جەرى بەلگىلەنەدى. الايدا، زاڭ ورىندارى «جۇمساق جازانى قاتايتۋ كەرەك» دەپ ونىڭ قۇجاتتارىن قايتا تەكسەرۋگە جىبەرەدى، ءسويتىپ اتۋ جازاسىنا ۇكىم شىعارادى، ول جازانى كەيىننەن نوريلسكىدەگى تۇرمە تۇتقىنى ەتۋمەن الماستىرادى. قاماۋداعى ۋاقىت ارالىعىندا ول جەر قازۋشى، تاۋ-كەنىش شاحتاسىندا، رۋدنيكتەگى كىتاپحانادا كىتاپ ساقتاۋشى، تەحنيك، گەولوگ (گەوتەحنيكالىق، كەيىن تاۋ باسقارۋىندا گەوفيزيكالىق توپتا) بولىپ ءتۇرلى جۇمىس ىستەدى، ال ۋاقىتىنىڭ سوڭىندا ءتىپتى لابورانت-حيميك بولىپ ورنالاستى. 1943 جىلى قاماۋ مەرزىمى اياقتالعان بويدا  مايدانعا سۇرانىپ، 1944 جىلى ءبىرىنشى بەلارۋس مايدانىنداعى ەرەكشە ەكپىندى اسكەردىڭ ايىپ باتالونىنا ەرىكتى سولدات رەتىندە جىبەرىلەدى.

      كوشپەلىلەر تاريحىنا ەرەكشە قايتالانباس، الەم تاريحىنا وڭ ىقپالىن تيگىزگەن وركەنيەت دەپ قاراۋ، كوپتەگەن باتىس عالىمدارى ءۇشىن شىندىققا ساي كەلمەدى. كوشپەلىلەر، نەمەسە نومادتار دەپ اتالعان ەرەكشە شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىسى بار حالىقتاردىڭ تاريحىنا دەگەن كوزقاراس ەجەلدەن ءبىرجاقتى بولىپ كەلدى. سوندىقتان ل.ن.گۋميليەۆ كوشپەندىلەردىڭ الەم تاريحىنا قوسقان ۇلەسىن بۇرمالاپ كورسەتۋگە تىرىسقان ەۋروسەنتريستىك ءبىرجاقتى پىكىرلەرگە ۇنەمى قارسى شىعىپ، عىلىمي دالەلدى تۇرعىدا سوققى بەردى.

• ليەۆ نيكولايەۆيچتىڭ حح عاسىردىڭ 60–80-جىلدارى جارىق كورگەن عىلىمي مۇرالارى  «عۇندار»، «ەجەلگى تۇركىلەر» «قيال پاتشالىعىن ىزدەۋ»، «حازاريانىڭ اشىلۋى»، «ەتنوگەنەز جانە جەر بيوسفەراسى»، «ەجەلگى رۋس جانە ۇلى دالا»، سونداي-اق  ەۋرازيا حالقى تاريحى تۋرالى تاعى باسقا دا  زەرتتەۋلەرى قۇرايدى.  عالىم ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە كوشپەندىلەردىڭ دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتىنىڭ دامىپ، وركەندەنۋىنە باعا جەتپەس جاعىمدى ىقپالىن تيگىزگەنىن دالەلدەپ بەردى.

 ەۋرازيانىڭ كوشپەلى حالىقتارىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدەن باستاي وتىرىپ، ليەۆ گۋميليەۆ  اۋەل باستان ۇلى دالانى جانە وعان ىرگەلەس جاتقان ايماقتاردى ءبىر كەڭىستىك شەڭبەرىندە قاراستىردى. ال كوشپەلى تۇرمىستىڭ پايدا بولۋى مەن كوشپەلى مەملەكەت بيلىگىنىڭ قۇلاۋىنا دەيىنگى ارالىقتى ءبىر ۋاقىت شەڭبەرىندە الىپ قارادى. ءوزىنىڭ الدىنداعى عالىمدار ءاربىر حالىقتى جانە ولاردىڭ دامۋ تاريحىن دا جەكە-جەكە، دەربەس زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەلگەن ەدى. ال ليەۆ نيكولايەۆيچتىڭ زەرتتەۋ جۇمىسىنداعى وي-تۇجىرىمدارى سول كەزدەگى كەڭەستىك يدەولوگيانى جاقتاۋشى قوعامتانۋ­شى عالىمدار­لاردىڭ وي-تۇجىرىمدارىنا مۇلدە قارسى بولدى. كەڭەستىك كەزەڭدە  پارتيا  يدەولوگياسىن جاقتاعاندارعا قارسى پىكىر بىلدىرگەنى ءۇشىن  ليەۆ نيكولا­ەۆيچ­كە «انتيماركسيست»، «گەوگرافيالىق دەتەر­مەن­يست»، «شولاق ويلى انارحيست»، «ءناسىلشىل» جانە ت.ب.  ايىپتار تاعىلدى.

1976–1989 جىلدار ارالىعىندا ونىڭ ەڭبەكتەرى جاريالانۋ قۇقىنان ايىرىلدى. ليەۆ نيكولايەۆيچ گۋميليەۆ 1992 جىلى 80 جاسىندا دۇنيە سالدى. نيكولسك قورىمىنداعى الەكساندر-نيەۆسكيي لاۆراسىنان توپىراق بۇيىردى.  

ءوزى ومىردەن وتكەنىمەن، عالىمنىڭ قالدىرعان  مۇراسىنان 15 تومدىق ەڭبەكتەر جاريالاندى. ونىڭ قالدىرعان مۇراسى بۇگىندە تالاي عىلىمي ىزدەنىستەرگە نەگىز بولارى انىق.

ءتۇيىن:

ليەۆ گۋميليەۆ ەڭبەكتەرىندە وزەكتى ماسەلەلەردى قامتىعان تىڭ ويلار، وتكىر دە، تاپقىر تۇجىرىمدار، توسىن يدەيالار وتە كوپ. ولاردىڭ اراسىندا   باعا جەتپەس قۇندىسى – ەۋرازيالىق تەوريا. بۇل يدەيا ءبىزدىڭ ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ يدەولوگيالىق جانە ساياسي ىلىمدەرىنىڭ (دوكترينا) نەگىزىنە اينالىپ وتىر. ەۋرازيالىق يدەيانىڭ ءعىلىمي-بىلىم كەڭىستىگىندە جۇزەگە اسۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى – بۇل كۇندە اتاقتى  عالىمنىڭ  مۇرالارىن وقىپ-زەرتتەۋدىڭ جانە ەۋرازيالىق يدەيانى ورىستەتۋدىڭ قازاقستاندىق ورتالىعىنا اينالىپ وتىرعان ءارى ليەۆ نيكولايەۆيچ گۋميليەۆ اتىن يەلەنگەن ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرىلۋى دەپ بىلەمىز.