تۇلعاتانۋ
بىردە ءازىلحان نۇرشايىقوۆ قابدەش ءجۇمادىلوۆ جايىندا بايانداما جاساپ جاتىپ، وعان: «قابدەش ەگەر كيىز ءۇيدىڭ تۇگەل سىرتقى كەرەگەسى بولسا، مەن سول كەرەگەنىڭ ءبىر-اق كوزىمىن» دەپ باعا بەرەدى. قانداي تاماشا تەڭەۋ! مىنە، سول كەرەگە بۇگىندە ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ تامىرىنا اينالىپ، ونى تىرەپ تۇر دەسەك، اسىرا ايتقانىمىز ەمەس.
قابدەش ءجۇمادىلوۆ – ادەبيەتتى ارداقتاعان، اقىن-جازۋشىنى قاستەرلەپ، كوككە كوتەرگەن زاماننىڭ پەرزەنتى. ءبىز، جاڭا زاماننىڭ جاستارى، جازۋشى بويلاعان تەرەڭدىككە بىرگە بويلاي الدىق پا؟ ونىڭ ومىرىمەن، شىعارماشىلىعىمەن قانشالىقتى تانىسپىز؟ كوكەيدە جۇرگەن سان ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋ بارىسىندا جازۋشىنى العا جەتەلەگەن ونىڭ ادىلدىككە ۇمتىلىسى، ومىرلىك پرينسيپتەرى مەن مىنەزى ەكەنىن ۇعىندىم.
تالابى – ادىلدىك
ارمان ءجۇمادىل – قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ۇلى. قازىرگى ۋاقىتتا «قازاقستان تاريحى» كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى. سونىمەن قاتار، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى. وسى ماقالا – ارمان قابدەشۇلىنان العان سۇحباتتىڭ جەمىسى.
«كەز كەلگەن شىعارماسىن، پۋبليسيستيكاسىن الىپ قاراساڭ دا بايقالاتىن ۇلكەن ءبىر ماسەلە، ول – ادىلدىك. ادىلدىكتى ايتۋ، شىندىقتى ايتۋ. ويتكەنى، جازۋشى – بۇل قوعامنىڭ ايناسى. قازاقتىڭ: «ەت ساسىسا، تۇز سەبەر» دەگەن ءسوزى بار. جازۋشىلار – سول قوعامنىڭ تۇزى. قوعام، ادام، اتقامىنەرلەر، بيلىك باسىنداعىلار قايدا كەتىپ بارادى؟ سولاردىڭ ءبارىن بايقاعان سوڭ تۇزەتۋگە تىرىسادى. نەگىزگى مورالدىق، ار-وجداندىق پرينسيپتەر بار. سودان اۋىتقىماۋعا تىرىسادى. جازۋشىنىڭ قوعامدىق ومىرگە قاتىستى ءاربىر ماقالاسىندا اششى شىندىق كورسەتىلگەن»، – دەيدى ارمان قابدەش ۇلى.
جازۋشى اسىرەسە تاريحي تاقىرىپقا كەلگەندە قاتالدىق تانىتادى. ول ءۇشىن تاريحقا قيانات جاساۋ – كەشىرىلمەس كۇنا ىسپەتتى. «تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن سوڭ، ۇستىمىزدەن قارايتىن ەشكىم بولماعاننان كەيىن كوپتەگەن جازۋشىلار، زەرتتەۋشىلەر تاريحقا قيانات جاسادى. وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىن دارىپتەگىسى كەلدى. بولماعان نارسەنى بولدى دەدى. سونداي كەزدە اكەمىز وتە قاتالدىق تانىتاتىن. تاريحقا قيانات جۇرمەۋى كەرەك. ەگەر ول جۇرەتىن بولسا قالعان نارسەنىڭ ءبارى بەكەر. الدامشى دۇنيەگە اينالادى»، – دەيدى ول.
قابدەش ءجۇمادىلوۆ بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ «تاريحتى تالاپايعا سالمايىق» اتتى ماقالاسىندا: «تاريحتى زەرتتەپ، تەرەڭىنە بويلاۋ، تاريحي تۇلعالار جايىندا قالام تارتۋ – ينەمەن قۇدىق قازعانمەن بىردەي»، – دەگەن ەكەن.
جازۋشىنىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى – ەشقاشان ءوزىن قيناپ شىعارما جازعان ەمەس. وزگەلەر سەكىلدى «بۇگىن قالايدا ەكى بەت جازام» دەپ، اق تەر، كوك تەر بولماعان. بۇل تۋرالى ارمان اعا بىلاي دەيدى: «اكەمىزدىڭ ءپرينسيپى – شىعارما جازىلماۋى كەرەك، تۋۋى كەرەك. اۋەلى، كىتاپ جازۋدىڭ مىندەتتى تۇردە ءبىر كەزەڭدەرى بار. ءبىر تاقىرىپتى زەرتتەۋ ءۇشىن الدىمەن وقۋلىقتى قارايسىڭ، دەرەكتەردى قارايسىڭ. ءارتۇرلى ادامدارمەن اڭگىمەلەسەسىڭ، سولاردىڭ پىكىرىن بىلەسىڭ دەگەن سياقتى. سونداي نارسەلەردەن تۇرادى دايىندىق. ال سونداي ماتەريال جينالعاننان كەيىن باسىڭدا ويىڭ، جوسپارىڭ، شىعارماڭ پىسكەن كەزدە ول كەدەرگىسىز تۋۋى كەرەك. ال ول تۋاتىن كەزدە اكەمىز شەگەلەپ قويعانداي وتىرادى. وڭعا، سولعا، قىدىرۋعا، دەمالۋعا شەتەلگە بارىپ قايتۋعا «ەشقانداي زاۋقىم جوق» دەيدى. ال ەندى شىعارماسىن ءبىتىرىپ، سوڭعى نۇكتەسىن قويعان كەزدەگى جان ءلاززاتى قانداي، ونى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ول دا جازۋشىنىڭ ءوزىنىڭ ءتول بالاسى سياقتى».
ارمان قابدەش ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ولار اكەسىن جۇمىس ۇستىندە عانا كورەتىن. اراسىندا بوي جازۋعا تۇرماسا، تاڭنىڭ اتىسىنان كۇننىڭ باتىسىنا دەيىن كىتاپ وقۋمەن، بولماسا جازۋمەن اينالىسقان. ول كەزدە كومپيۋتەر جوق. ءبارى ماشينكاعا قولمەن باسىلاتىن. «ماشينكاعا باسىلعانعا دەيىننىڭ وزىندە ءۇش قايتارا تەكسەرىلەدى، كوشىرىلەدى. 20-30 باسپا تاباق بەتتى قايتا جازىپ شىعۋ، قايتا وقۋ، قايتا وڭدەۋ وڭاي ەمەس. ءبارى دەنساۋلىقتىڭ ەسەبىنەن كەتەدى. كوزدىڭ مايى تاۋسىلاتىن نارسە. بۇعان ەندى تاباندىلىق كەرەك». مىنە، بۇگىندە قالامگەردىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە قانشاما كەرەمەت تۋىندىلار كەلدى.
كوشپەندىلەردىڭ سوڭعى تۇياعى
جازۋشىنىڭ اتىن شىعارىپ، وتە جوعارى باعالانعان شىعارماسىنىڭ ءبىرى – «سوڭعى كوش» ديلوگياسى. ول وڭاي جازىلعان جوق. باسىلىپ شىعۋىنىڭ ءوزى ءبىرتالاي ۋاقىتتى تالاپ ەتكەن. ونىڭ العاشقى اپروباسياسى «قازدار قايتىپ بارادى» اڭگىمەسى بولعان. العاشقىدا جۇڭگو قازاقتارى تۋرالى شىعارمانىڭ سەنزۋرادان وتۋ-وتپەۋىن، حالىق قالاي قابىلدايتىنىن تەكسەرگەن ەكەن. قۇداي وڭداپ، جىلى قابىلدانعان.
«قىزىق. كەيىنگى جازۋشىلاردىڭ ءبىرازىندا وسى سيۋجەت بايقالادى. ول نە؟ قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ مەكتەبى دەگەن ءسوز، اسەرى دەگەن ءسوز»، – دەپ تۇجىرىمدادى ارمان قابدەش ۇلى.
ءيا، ءار شىعارمانىڭ ءوزىنىڭ قىزىق تاعدىرى، بولەك جولى بار. كىتاپتى جازۋ ءۇشىن جازۋشى مىندەتتى تۇردە سول جەردى كورۋى كەرەك. بۇل دا قالامگەردىڭ ءبىر ۇستانىمى بولسا كەرەك. جەر-سۋ اتتارىن، گەوگرافيالىق ايماقتى كوز الدىنا ەلەستەتۋى كەرەك. ويتكەنى، كەيبىر جازۋشىلار وزدەرى جازىپ جاتقان ءوڭىردى مۇلدەم كوزىمەن كورمەگەن.
«اكەمىزدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ول – كوشپەلىلەردىڭ سوڭعى تۇياعى، كوشپەلى ءومىردىڭ رومانتيكاسىن كورگەن كىسى. قازىرگى شىعارماشىلىق ادامدار كوشپەلى ءومىردى كوز الدىنا ەلەستەتە المايدى. ونىڭ قىزىعىن، راحاتىن، ستيحياسىن تانىماي جاتادى. كەيدە بىرەۋلەر شىعارمالارىندا تاڭ اتپاي، كۇن شىقپاي اۋىل تۇرۋى كەرەك، ءۇيدى جيناۋى كەرەك، جولعا قامدانۋ كەرەك، كوشۋ كەرەك دەيدى. سونىڭ ءبارى ازاپ سياقتى كورىنەدى. قۇداي-اۋ، وسى كوشۋدى قاشان توقتاتار ەكەنبىز دەگەن سياقتى ءبىر قينالىپ قالعان ساتتەر كوز الدىنا ەلەستەيدى. ءبىراق كوشپەلىلەر ءۇشىن ءبىر ورىننان ءبىر ورىنعا جىلجۋ، ءجۇرىپ وتىرۋ – ءومىردىڭ سيمۆولى. بىلەسىزدەر مە، كوشپەلىلەر كوشكە شىققان كەزدە ءبىر كيەرىن كيىپ شىعادى. ولار ءۇشىن بۇل – ۇلكەن مەرەكە دەگەن ءسوز. الداعى باسقا اۋىلدارمەن ارالاسۋ، قۇداندالىق قاتىناستار ورناتۋ دەگەن سياقتى ومىرلىك سالتتارمەن بايلانىستى نارسەلەر. كوشە سالۋ دەگەن جاي پروسەسس ەمەس. ول – ۇلكەن استارلى دۇنيە، ومىرشەڭدىكتى قامتاماسىز ەتەتىن نارسەلەر، قۇبىلىستار».
ونىڭ شىعارمالارى ومىرشەڭ
تاعى ءبىر قۋانتارلىعى، جازۋشىنىڭ كوزى تىرىسىندە بارلىق شىعارمالارى وزىنە ساي، لايىقتى باعاسىن العان ەكەن. ارينە، مۇنىڭ باستى سەبەبى – ول قوزعاعان تاقىرىپتار مەن كوتەرگەن ماسەلەلەردە جاتىر.
«قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارماشىلىعى ەشقاشان بانكروتتىققا تۇسپەيدى. ول ۇنەمى وقىلادى. ويتكەنى، ونىڭ باستى تاقىرىبى – ۇلت تاعدىرى، جەر ماسەلەسى. بىلايشا ايتقاندا، بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبارى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارمالارىندا جازىلعان. قازاقستاندا كىتابى ورتەنگەن جالعىز جازۋشى – قابدەش ءجۇمادىلوۆ. «ءارىپ پەن سارا» دەگەن جيناق بار. سول جيناقتىڭ ىشىندە العاشقى رەت «ديكتاتوردىڭ اجالى» دەگەن اڭگىمە كەتكەن. جۇرت وقىسىن، مەكتەپكە تاراسىن، بالالاردىڭ قولىنا ءتيسىن دەپ، قازىرگى اباي وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنا 150 كىتاپ جىبەرگەن. ەكى اپتادان كەيىن وسى كىتاپتى كگب-نىڭ ادامدارى جيناپ الىپ، ورتەگەن كورىنەدى. سوندا وسى «ديكتاتوردىڭ اجالى» دەگەن اڭگىمەسى ءۇشىن. سول جەردە قىراعى بىرەۋلەر سول ديكتاتورلاردىڭ ىشىنەن ەلباسىنى تانىپ قويدى ما، بىلمەيمىن، ايتەۋىر قىراعىلىق تانىتقان كورىنەدى»، – دەپ بۇرىن ەل ەستىمەگەن جاڭالىقتى ايتىپ بەردى.
«جازۋشى دەگەن بويجەتكەن ەمەس، بارىنە ۇناعىسى كەلەتىن» دەپ قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ءوزى جازىپ قالدىرعان ەكەن. ونىڭ ءوزىنىڭ ومىرلىك پرينسيپتەرى بار. سول پرينسيپتەرىنەن اۋىتقىماعانى، ۇستامدىلىعى، بيلىكتىڭ ساراي بۇلب ۇلى بولماعانى ءۇشىن ول ءبىر كەزدەرى حالىق جازۋشىلارىنا بەرىلەتىن ستيپەنديانى 7 جىل الماي، قاعىلعان. «ءبىراق ءوزىنىڭ پوزيسياسىنان قايتپاعان. «ەگەر ۇلكەن كىسىدەن كەشىرىم سۇراپ، الدىنان وتسەڭ، مانساپ تا، اتاق تا بولادى» دەگەن ۇسىنىس بولعان. سوعان دا باس يمەگەن. مىنە، جازۋشىنىڭ ءپرينسيپى. ءقازىر سول ۇلكەن كىسىمىز قايدا، قابدەش ءجۇمادىلوۆ قايدا؟!»، – دەيدى ارمان ءجۇمادىل.
ونىڭ ءار شىعارماسى – دايىن تۇرعان سەناريي. تەاتر قويىلىمىنا، كينوعا لايىق دۇنيەلەر. سول سەبەپتى، قابدەش ءجۇمادىلوۆ شىعارمالارى ءارقاشان سۇرانىسقا يە.
«اكەم بيلياردتىڭ تەرميندەرىن قازاقشا ايتاتىن...»
ءسوز ورايى كەلگەندە ارمان قابدەشۇلىنان قالامگەردىڭ وزگە دە قىزىعۋشىلىقتارى جايلى سۇرادىق. جازۋدان بولەك نەمەن ماشىقتاندى، سۇيىكتى ءىسى قانداي بولدى دەگەن ساۋالداردىڭ جاۋابى سىزدەردى دە تاڭ قالدىرماي قويماس.
«ارينە، سەرۋەندەۋدى جاقسى كورەتىن. اكەمىز باردا تالاي تاۋلارعا شىعاتىنبىز. تاۋ بوكتەرىنە بارىپ دەمالعاندى ۇناتاتىن. ءوزى تاۋ بالاسى عوي. تارباعاتايدىڭ ازاماتى. سول تاۋلارعا بارعاندا مالدىباي، جاندىباي قىستاۋلارى كوز الدىنا ەلەستەيدى مە ەكەن؟»، – دەيدى ارمان سول ءبىر ساۋلەلى ساتتەردى ەسىنە الىپ.
«بيلياردتى ۇناتاتىن. اكەمىزبەن بيليارد ويناپ جاتقاندا سول بيلياردتىڭ تەرميندەرىن قازاقشا اتايتىن. «قاپ، سونى كەزىندە جازىپ الماپپىز» دەپ وكىنەمىن. ايتپەسە، ءقازىر بيلياردتىڭ اتاۋلارىن قازاقشالاۋ – ۇلكەن ءىس. مىسالى، بيليارد ويناپ جاتقاندا لۋزاعا ءتۇسىپ كەتكەن شاردى «مايشەلپەك» دەپ اتايتىن. شاحمات ويناۋدى دا ۇناتاتىن».
دەگەنمەن كوپ جاعدايدا قولى بوساي قالسا، وتىرا قاپ كىتاپ وقيتىنىن ايتا كەتتى. جازۋشى بولعان سوڭ ۇنەمى ءبىلىمىن تولىقتىرىپ، جەتىلدىرىپ وتىرۋ شارت بولاتىن. «ءبارىن وقيتىن. اسىرەسە شەتەلدىك جازۋشىلاردى كوپ وقىدى. «تاعدىر» دەگەن روماندى جازاردان بۇرىن جۇڭگو تاقىرىبىنداعى كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىپ شىقتى. بۇرىنعى سوۆەت كەزەڭىندە شىققان ساياسي كىتاپتاردى، ادەبي كىتاپتاردى دا وقىدى. اسىرەسە، جۇڭگو جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن وقىدى. ويتكەنى، سول ەلدىڭ فيلوسوفياسىن، كوزقاراسىن، دۇنيەتانىمىن، دۇنيەتانىمدىق قۇندىلىقتارىن، ۇستانىمدارىن ءبىلۋى كەرەك. ونى قايدان الاسىڭ؟ وقىپ، تابيعي جولمەن ءتۇيسىنىپ بارىپ قانا ۇقپاساڭ، قيىن نارسە».
«ەندى ءبىر قىزىق نارسە، اكەمىزگە تالاي ادامدار اقىل-كەڭەس سۇراپ كەلگەن. مىسالى، قۋانىش سۇلتانوۆ دەگەن اعامىز بار. ءبىر كەزدەرى قىتايعا ەلشى بوپ تاعايىندالعان. سوندا قىتايدان، جۇڭگو قازاقتارىنان حابارى جوق. «نە ىستەيمىن، كىمنەن ماعلۇمات السام» دەپ جۇرگەن كەزدە بىرەۋ اقىل بەرگەن عوي. «اعا، ءسىز وسى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارمالارىن وقىڭىزشى» دەپ. «سوڭعى كوش» دەگەن تاعى باسقا كىتاپتارى بار. سونى قولىنا الىپ، ءبارىن اقتارىپ شىققان عوي. «پايداسى ءتيدى» دەيدى. سول جەردەگى ماسەلەلەردى ۇقتى. سودان اكەمىزبەن كەزدەسكەن كەزىندە ءوزى قولىن قىسىپ، راحمەتىن ايتقان. «ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىز ەلشىلىك قىزمەتتە جۇرگەن كەزدە ماعان كوپ سەپتىگىن تيگىزدى دەپ»، – دەيدى ارمان ءجۇمادىل.
«ولار باسىندا جەتەۋ بولاتىن»
قابدەش ءجۇمادىلوۆ تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىربايانى جايلى كوپتەگەن سونى شىعارمالار جازعان. ماسەلەن، قابانباي باتىر («دارابوز»)، اقجان اتاحانوۆ («اتامەكەن»)، قانىش ساتبايەۆ («اكادەمتيكتىڭ كوز جاسى»)، اسەت نايمانبايەۆ («تاعدىر») ت.ب. ءتىپتى ماقالالارىنىڭ وزىنەن سول ءستيلدىڭ، وزىندىك قولتاڭبانىڭ لەبى ەسىپ تۇرادى. زامانداستارى اكىم تارازي، رامازان توقتاروۆ، زامانبەك جاكەنوۆتەر، تاعىسىن تاعى اقىن-جازۋشىلار تالاي ماقالاعا ارقاۋ بولعان. مىنە، سونىڭ ارقاسىندا قالىڭ وقىرمان ۇلت ارداقتىلارىن ەتەنە تانىپ جاتىر.
«ولار باسىندا جەتەۋ بولاتىن. رامازان توقتاروۆ، قاليحان ىسقاقوۆ، اكىم تارازي، سايىن مۇراتبەكوۆ، ءوزى جانە دۇيسەنبەك قاناتبايەۆ قوي دەيمىن. باسىندا «جەتى قاراقشى» بوپ جۇرگەن. اراسىندا بىر-ەكەۋى كۇيبەڭ تىرلىكپەن شىعىپ قالعاننان كەيىن، بۇلاردى جۇرت قالجىڭداپ: «بەس تاپال» دەپ اتاپ كەتتى. سول كىسىلەردىڭ بارلىعى مەنىڭ كوز الدىمدا ءوتتى. ەس بىلگەنىمنەن ۇنەمى ۇيدە قوناقتار جۇرەتىن. قۇداي بىلەدى، اپتا سايىن كەلە مە، اپتاسىنا بىرنەشە رەت كەلە مە نەمەسە بىر-بىرىنە كەزەك-كەزەك بارا ما، ايتەۋىر ارا قاتىناستارى وتە جاقىن بولدى»، – دەيدى ارمان ءجۇمادىل.
ارمان قابدەش ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، جازۋشىلار وداعى قالامگەرلەرگە ارناپ ەكى ءۇي سالىپ بەرگەن ەكەن. ولار ءقازىر جامبىل كوشەسىنىڭ بويىندا. «بىرەۋى – جامبىل، 163، ەكىنشىسى – جامبىل كوشەسى، 165. اق ءۇي مەن سارى ءۇي. ادەتتە «ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايدى» دەپ جاتادى. مىنا جەردە ۇكىمەت 40 جازۋشىنى بىر-بىرىنە جاقىن ورنالاستىرىپ قويعان. ول دا ءبىر داۋرەن ەكەن»، – دەيدى ارمان ءجۇمادىل ەسىك الدىنداعى ايتىس-تارتىس، داۋ-داماي، ءازىل-قالجىڭدى ەسىنە ءتۇسىرىپ.
«ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ ۇيدە كەنجەمىز، ەركە دەگەن قىزىمىز بار. ەركەنىڭ اتىن قوياردا ۇلكەن كونسيليۋم بولعان. «قابدەشتىڭ ۇيىنە قىز كەلدى. ءتورت ۇلدان كەيىن ءبىر قىز عوي. نەبىر اتتار كەتتى. جىر-اڭىزداردان، تاريحتان نەبىر سۇلۋلار، نەبىر دانا قىزدار. سوندا ەركەنىڭ اتىن قويعان – وسپانحان اۋباكىروۆ. سونداعى ايتقانى: «ءتورت اعاسى بار كىشكەنتاي عانا قىزدىڭ اتى ءتورت ارىپتەن تۇراتىن «ەركە» بولۋى كەرەك»، – دەپتى. سودان «ەركە» اتاندى. مىنەكي، سونداي زاماندار ەدى. قاسىمىزدا حيزمات ابدۋللين – ۇيعىردىڭ جازۋشىسى، تومەندە – وسپانحان اۋباكىروۆ، ءبىر جاعىمىزدا – تاكەن ءالىمقۇلوۆ. ونىڭ ار جاعىندا – مۇحامەدجانوۆتار، دومبايەۆتار، تاعى-تاعىلار... مىنە، سوندا دالاعا ۋلاپ-شۋلاپ شىعامىز، بارلىعى – جازۋشىلاردىڭ بالالارى. قىزىق...».
ول دا ءبىر داۋرەن ەدى.
ءسوز ءقادىرىن كوتەرگەن
قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارمالارى كەڭىنەن تالدانىپ ءجۇر. ول تۋرالى دوكتورلىق تا، كانديداتتىق تا ديسسەرتاسيالار قورعالۋدا. ءبىراق ءبىر كەنجە قالعان دۇنيەسى – قالامگەردىڭ پۋبليسيستيكاسى.
پروزانىڭ اۋىر جۇگىن قايىسپاي كوتەرگەن قابىرعالى قالامگەر 50-دەن استام ماقالا جازدى. ماقالالارى كەسەك، كولەمدى. قازاق ادەبيەتىنەن بولەك، قازاق پۋبليسيستيكاسىندا دا قولتاڭباسىن قالدىرىپ كەتتى. ونىڭ ماقالالارىنىڭ ەرەكشەلىگى، تىڭ جاڭالىعى قانداي دەگەن سۇراقتى ارمان اعاعا قويدىق. «ءقازىر ءسوز ءقادىرىن بىلەتىندەر ازايىپ كەتتى. ءوزى وقىعان ءماتىندى ۇقپايتىن ۇرپاق كەلە جاتىر. قازاقتىڭ قازاق بولۋىنىڭ ءبىر شارتى – سوزگە توقتالۋ. ءسوز ءقادىرى جالپى قازاقتىڭ بويىندا بار قاسيەت قوي. باسقا حالىقتار قازاقتى سيپاتتاعان كەزدە سوزگە توقتايتىنىن ايتىپ وتەتىن. ورىستىڭ ساۋداگەرلەرى قازاقتىڭ ءبىر مىنەزىن بايقاعان. قازاقتار تاعدىرلى ماسەلەلەردى قول الىسىپ شەشەتىن. نەگە؟ ۋادە بەردىڭ بە – ورىندا. قول الىستىڭ با – ورىندا. ول – امانات. ويتكەنى، ۋادە – قۇدايدىڭ ءبىر اتى. الاقان – قۇدايدىڭ ءمورى. سولاي تۇسىنەتىن»، – دەي كەلە، ارمان قابدەش ۇلى جازۋشىنىڭ ەكى سويلەمەيتىن، ءپرينسيپشىل ادام بولعانىن ايتا كەتتى.
«ءبىز بۇگىن باتىسشىلدىققا ۇرىنىپ جاتىرمىز. ول سونداي ءبىر كەرەمەت دۇنيە ەمەس. ءوز تامىرىڭدى، ءوز اتا جولىڭدى ويلانۋىڭ كەرەك. قايتسەك ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالامىز؟ ارينە، ءسالت-داستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار. وزىق سالت قايسىسى؟ ول – قازاقتى ايرانداي ۇيىتاتىن ءسالت-داستۇر. سولاردى ساقتاۋ كەرەك. اكەمىز وسى ماسەلەلەردى ۇستانعان. ول – قارا قىلدى قاق جارىپ ادىلدىكتى ايتۋ، پوزيسياڭنان تايماۋ، ءبۇلىنىپ بارا جاتقان بىرەۋ بولسا سونى ۋاقىتىندا تۇزەتۋ، اسىرەسە جۇرتتىڭ نازارىن ءبىر ماسەلەلەرگە اۋدارۋ. سوڭعى جىلداردا پۋبليسيست بولۋ، شىندىقتى ايتۋ، دالەلدى سويلەۋ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، مۇددەسىن قورعاۋ وڭاي بولمادى»، – دەيدى ارمان ءجۇمادىل.
ازات ەلدىڭ ادەبيەتى
«ادەبيەت – حالىقتىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ شەجىرەسى، ءارى وزىنە ءوزى زەر سالىپ، بوي تۇزەيتىن ايناسى ىسپەتتى. ءبىراق اينانىڭ دا ءار ءتۇرى بولادى: بەت-جۇزىڭدى زورعا كورسەتەتىن بولىمسىز قول اينا بار دا، تۇلا بويىڭدى تۇگەل قامتيتىن شاراينا تاعى بار»، – دەپ جازۋشىنىڭ ءوزى ماقالاسىندا جازىپ كەتكەندەي، ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ باسىنان نەبىر اۋىر كۇندەر ءوتتى. قازاق ەليتاسى قاق جارىلىپ، اۋىر كەزەڭدەردى باستان كەشىپ جاتتى. مىنە، سونداي ارانداتۋشىلىق ساياساتتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ جاتقاندا «ازات ەلدىڭ ادەبيەتى» اتتى ماقالا ومىرگە كەلدى.
قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ 70-تەن اسا اڭگىمەسى بار. سولار دا قوعامداعى ءارتۇرلى شەشىمىن تاپپاي جۇرگەن ماسەلەلەردى قاۋزاعان. «وتباسىنداعى جاعداي قالاي وزگەرىپ جاتىر، باسشى مەن قوسشىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس، اۋىلدىڭ، قارتتاردىڭ ماسەلەسى، قازاقتىڭ گەنوفوندى ماسەلەسى. ۇلت تاعدىرىمەن بايلانىستى وسىنداي دۇنيەلەر قىسقا-قىسقا اڭگىمەلەردە كوتەرىلدى. «تاۋەلسىزدىك قالاي كەلدى، قالاي الدىق، قانداي اتتەگەن-ايلار بار» دەگەندى قابدەش جۇمادىلوۆتەي اشىپ كورسەتكەن جازۋشى جوق». ونىڭ «ماڭگىلىك مايدان»، «قىلكوپىر» دەگەن سياقتى شىعارمالارىندا سول وتپەلى كەزەڭدەگى قازاقستان قوعامىنىڭ اششى شىندىعى ايعايلاپ تۇر.
ماقساتىمىز – جاستاردى وقىتۋ
«باستى ماقسات – جاستاردى وقىتۋ. اكەمىزدىڭ: «رۋحاني جاڭعىرۋ كىتاپ وقۋدان باستالادى» دەگەن ءسوزى بار. سول شىندىق. ەرتەڭ كىتاپ وقىعاندار تەلەفونعا تەلمىرىپ وتىرعانداردى بيلەيتىن زامان كەلەدى. كەدەي حالىقتار نەگە تەلەفونعا تەلمىرىپ وتىرادى؟ ويتكەنى، سول جەردەن باقىتتى ءومىر ىزدەيدى. ءبىراق بۇل – جالعان. ءبىر كۇن تەلەفوندا وتىراسىڭ دا، ەرتەڭىنە ەسىڭە ءتۇسىرشى، «نە كوردىم» دەپ. ەسىڭە تۇسپەيدى. ەسىڭە تۇسپەگەن نارسە، ول – جالعان. ۋاقىتىڭ زايا كەتتى. ال ۋاقىتتى زايا كەتىرۋ – كۇنانىڭ ءبىر ءتۇرى. ال، ءبىر اڭگىمە وقىپ شىقشى. قانداي اسەر الدىڭ؟ ءومىر باقي ۇمىتپايسىڭ. قۇربى–قۇرداستارىڭا، جولداستارىڭ ايتاسىڭ»، – دەي كەلە، ارمان ءجۇمادىل كىتاپتى اسىرەسە قىزدار كوبىرەك وقىسا دەيدى.
قىزدار قاۋىمىنىڭ قاشان دا ىقپالى ەرەكشە. كىتاپ وقيتىن قىزدىڭ ساناسى بيىك بار، ۇلتتىق بولمىسپەن تاربيەلەنگەن، بويىندا قازاقي ادەبى بار. جانە وزىمەن تانىسقىسى كەلەتىن جاستاردىڭ بارىنە سول تالاپتى قويا الادى، – دەپ ءسوزىن ءتامامدادى ارمان قابدەش ۇلى.
وقىرمانىن تاپقان قابدەش
قابدەج ءجۇمادىل شىعارمالارى بۇگىندە قالاي وقىلادى، جاستار اراسىنداعى تانىمالدىلىعى قانداي دەگەن ساۋالدى «FARAB» وقىرماندار كلۋبىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى ارايلىم زەبەرحانعا قويعان ەدىك.
«قازاق ادەبيەتىنىڭ قارا نارى قابدەش ءجۇمادىلوۆ شىعارماشىلىعى –كوركەم ورالىمعا تولى ءتىل. بۇل تۋىندىلار قازىرگى ۋاقىتتا جۇتاڭدىق تانىتىپ جۇرگەن ءتىل بايلىعىمىزدىڭ ورنىن تولتىرادى، ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. سوندىقتان قابدەش ءجۇمادىلوۆ تۋىندىلارىن، اسىرەسە، ءقاراسوزدىڭ قاسيەتىنە اڭسارى اۋىپ جۇرگەن جاس ۇرپاق كوبىرەك وقىعانى ءجون. بۇل رەتتە، ءبىزدىڭ بۋىن اراسىندا كوبىرەك وقىلىپ جۇرگەن «سوڭعى كوش»، «قازدار قايتىپ بارادى»، «تاعدىر» روماندارىن وتە تاعىلىمدى دەسەك، جاڭىلماعان بولار ەدىك»، – دەيدى ول.
ارايلىم زەبەرحاننىڭ ايتۋىنشا، قابدەش ءجۇمادىلوۆ تۋىندىلارى تاقىرىبىنىڭ توسىن دا، كۇردەلىلىگىنە، وقيعالاردىڭ كوپ جاعدايدا العاش كوتەرىلىپ وتىرعان تىڭدىعىنا، ادام مىنەزدەرىنىڭ سالدارلىلىعىنا، يدەياسىنىڭ تەرەڭ شىنشىلدىعىنا دا قاراي ەرەكشەلەنەدى.
«ناعىز جازۋشى ادەبيەتكە ءوز تۋىندىلارىمەن قوسا، ءوز تاقىرىبىن دا الا كەلەدى»، – دەگەندەي، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ قازاق ادەبيەتىنە قوسقان ەڭ ەلەۋلى ۇلەسى – ونىڭ تىڭ ءھام باتىل تاقىرىپتار الىپ كەلگەندىگى. بۇل قازاق ادەبيەتىندە ۋاقىتىندا ءالى قوزعالا قويماعان بولەك سۇرلەۋ، – دەي كەلە، ارايلىم ءوز ويىن اياقتاپ، جازۋشىنىڭ شىعارمالارى قاشان دا ماڭگىلىك جاساي بەرەتىن ايتتى.
«مەن – قازاقتىڭ جازۋشىسىمىن. بىرەۋلەر ءوزىن ادامزاتتىڭ جازۋشىسى سانايدى. جوق، مەن وعان ۇمتىلمايمىن. ادامزاتقا اقىل ايتاتىن ءار ۇلتتىڭ ءوز جازۋشىسى بولۋى كەرەك». قازاقتىڭ جازۋشىسى قالدىرىپ كەتكەن مول مۇرا – اماناتىمىز. تۇڭعيىق تۇلعانىڭ تەلەگەي تاعدىرىن ءبىر ماقالاعا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. قابدەش ءجۇمادىلوۆ ۇستانعان پوزيسيا، پرينسيپتەر بارشا ادامزاتقا ۇلگى ەكەنى ءسوزسىز.