قازاق تاريحىنىڭ زەرتتەلمەي كەلە جاتقان تۇسى كوپ. ءالى دە تەرەڭدەي بارىپ، ءتۇبىن زەردەلەيتىن شەجىرە جەتەرلىك. سونىڭ ىشىندەگى كومەسكىلەنگەن تۇسىنىڭ ءبىرى، ول – حان كەنە ءداۋىرى. وسىنى تۇبەگەيلى عىلىمي تۇردە جۇيەلەپ، تالداپ، ساراپتاۋ – پارىزىمىز.
قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسى تەرىس ءتۇسىندىرىلدى
كەنەسارى باستاعان كوتەرىلىس رەسەيدىڭ توڭكەرىسكە دەيىنگى تاريحشىلارىنىڭ مۇقيات نازارىنا ىلىككەن بولاتىن. ءحىح عاسىردىڭ 40-جىلدارىنىڭ اياعىنان باستاپ بۇل وقيعانىڭ جەكەلەگەن ماسەلەلەرىن سيپاتتاعان م.ي.ۆەنيۋكوۆ، ۆ.پوتتو، ا.گ.سەرەبرەننيكوۆ، بارون ۋسلار، پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكيي، ش.ش.ءۋاليحانوۆ، ي.ف.بابكوۆ، ي.زاۆاليشين، ل.مەيەر، م.كراسوۆسكيي، ن.كونشين، ن.سەرەدا، ا.ك.گەينس، ا.يانۋشكيەۆيچ سياقتى بۋرجۋازيالىق-ليبەرالدى باعىتتاعى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپتى. ولار وزدەرىنىڭ قوعامدىق-ساياسي كوزقاراستارىنا وراي بۇل ماسەلەنى ءارتۇرلى دەڭگەيدە قاراستىردى. ورىستىڭ دۆورياندىق-بۋرجۋازيالىق تاريحناماسىنىڭ مونارحيالىق-وتارلاۋشىلىق باعىتىنىڭ كەيبىر وكىلدەرى بۇل كوتەرىلىستى «بۇلىك»، «قاراقشىلاردىڭ ءىسى» دەپ باعالادى جانە قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىن تەرىس، سۋبەكتيۆتى ءتۇسىندىردى.
حح عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى الاش قايراتكەرلەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ ماسەلەسىمەن اينالىسىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆ قىرعىز قالىعۇل الىبەكوۆكە جولىعىپ، كەنەسارىنىڭ قىرعىزدار قولىنان مەرت بولۋى تۋرالى مالىمەتتەر جيناسا، حالەل دوسمۇحامەدوۆ 1923 جىلى تاشكەنتتە ارنايى ەڭبەك جازىپ جاريالايدى.
ءحىح عاسىرداعى قازاق قوعامىنداعى تاريحي تۇلعالاردىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن باعالاۋ بەلگىلى دارەجەدە پاتشالىق رەسەي، كەڭەستىك كەزەڭدە دە قولعا الىنىپ، تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپتى. ءبىراق قاي زاماندا دا ۇستەمدىك ەتكەن بيلىك تاريحي تۇلعالار مەن ۇلت-ازاتتىق كۇرەس باسشىلارىن ءوز يدەولوگياسىنا قاراي زەرتتەۋدى ۇيىمداستىرىپ وتىردى. پاتشالىق رەسەي ءۇشىن قازاق ەلىنىڭ حان، سۇلتاندارى، بي-باتىرلارى ورىس ۇكىمەتى جاقتاستارى مەن ەكىنشى توپ «قاراقشى»، «بارىمتاشى»، «بۇلىكشىل» اتاۋلارىمەن انىقتالدى. بۇل ءداستۇر كەيىننەن كەڭەستىك تاريحنامادا دا جالعاسىن تاپتى. سونىڭ ىشىندە حان، سۇلتانداردىڭ قوعامدىق- ساياسي قىزمەتتەرى، ولاردىڭ كوزقاراستارى اشىق بۇرمالاۋشىلىققا ۇشىرادى. كەنەسارى تاريحىن زەرتتەگەن كورنەكتى تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەر ە.بەكماحانوۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ، ە.ديلمۋحامەدوۆ، ە.ىسمايىلوۆ قۋدالاۋعا ۇشىراپ، عىلىمي شىعارماشىلىعىنا تىيىم سالىندى. وسىدان سوڭ قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ قىزمەتتەرىنە وڭ باعا بەرىلمەي، ولاردىڭ تاريحىن تولىققاندى تانىپ ءبىلۋ مۇمكىن بولمادى.
XVIII عاسىردىڭ 30–40-جىلدارىنان باستاپ پاتشالىق رەسەي قازاقستاننىڭ ءبىراز بولىگىن وزىنە قاراتىپ، بيلىك جۇرگىزىپ، قازاق ءداستۇرلى قوعامىنىڭ ىشكى ىستەرىنە كۇش كورسەتۋ ارقىلى ارالاسىپ، ونداعى سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءتۇرلى قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك تەپە-تەڭدىكتى بۇزدى. دەگەنمەن، ءحىح عاسىردا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ پروسەسىنىڭ قازاق دالاسىندا ورىن العان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر عاسىرعا جۋىق سوزىلۋىنا اسەر ەتكەنى اقيقات. قازاق دالاسىن وتارلاپ العاننان كەيىن، ياعني 1865–1876 جىلدار ارالىعىندا قوقان، بۇقار جانە حيۋا حاندىقتارىن تولىقتاي وتارىنا اينالدىردى.
كەڭەس بيلىگى رەسەي يمپەرياسىنا قارسى كۇرەستى مويىندامادى
ە.بەكماحانوۆتان كەيىن بۇل تاقىرىپتى زەرتتەگەن تاريحشىلار قاتارىندا ەلتوق ديلمۋحامەدوۆ، جانۇزاق قاسىمبايەۆ، ەدىگە جانسۇلتان ۇلى ءۋاليحانوۆتاردى اتاپ وتكەن ورىندى. ەلتوق ديلمۋحامەدوۆ «1837–1847 ج.ج. كەنەسارى قاسىموۆتىڭ باسقارۋىمەن بولعان كوتەرىلىس» اتتى ديسسەرتاسيا جازدى. ە.ديلمۋحامەدوۆ كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن تاشكەنتتەگى ورتاازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە 1946 جىلى 17 جەلتوقساندا قورعادى.
الايدا، كەنەسارى تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاسيا قورعاعان ە.بەكماحانوۆ ءىسى قوزعالىپ، ءوزى قۋعىندالعان كەزدە ەلتوق ديلمۋحامەدوۆتىڭ دا عىلىمي اتاعى الىندى، امالسىز ەكىنشى رەت 1954 جىلى «حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقستانداعى تاۋ-كەن جۇمىسشىلارىنىڭ ريەۆوليۋسيالىق قوزعالىسى (1900– 1917 ج.ج.)» اتتى تاقىرىپتا قايتا كانديداتتىق ديسسەرتاسياسىن قورعادى. ال ونىڭ العاشقى ديسسەرتاسياسى كىتاپحانالار مەن عىلىمي ورتادان الاستاتىلىپ، كوزى جويىلدى.
2002 جىلى جانۇزاق قاسىمبايەۆتىڭ «كەنەسارى حاننىڭ سوڭعى جورىعى جانە ونىڭ كۇيرەۋى» اتتى مونوگرافياسى تاريحشى عالىمدار تاراپىنان جازىلعان ءۇشىنشى ەڭبەك. بۇل ەڭبەكتىڭ باسقا زەرتتەۋلەردەن ەرەكشەلىگى مۇندا كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ باستاپقى كەزەڭى ەمەس، بىردەن اقىرعى كەزەڭى سيپاتتالادى. اۆتوردىڭ ءوزى ەڭبەگىنىڭ حرونولوگيالىق مەرزىمىن 1846 ج. جەلتوقسان، 1847 ج. ءساۋىر دەپ ناقتى كورسەتكەن. دەمەك، ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان كوتەرىلىستىڭ سوڭعى بىرنەشە ايى عانا سۋرەتتەلگەن. ەڭبەك ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ جازىلعان، ونداعى وقيعالار كەنەسارىنىڭ جەتىسۋعا قونىس اۋدارۋىنان، ونىڭ سەبەپتەرىنەن باستالادى. حاننىڭ ولىمىنە بايلانىستى زەرتتەۋشى وزىنە دەيىنگى دەرەكتەردى، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ، ب.ءابىلدا ۇلىنىڭ، ن.مايەۆتىڭ، ا.دوبروسمىسلوۆتىڭ، يا.پولفەروۆتىڭ، ە.بەكماحانوۆتىڭ كىتابىندا ايتىلاتىن حالىق اڭىزىن كەلتىرەدى. زەرتتەۋشى كەنەسارى حاننىڭ سوڭعى جورىعىنىڭ سەبەبىن حاننىڭ «ماكياۆەلليلىك ۇستانىمدا» بولعانىنان، ال حان كەنە قولىنىڭ جەڭىلۋى ساربازدارىنىڭ ءبىر بولىگىنىڭ قورقىپ قاشىپ كەتۋىنەن دەپ ءبىرجاقتى تۇسىندىرەدى.
كەنەسارى جونىندە جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ قاتارىندا ەدىگە جانسۇلتان ۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ 2004 جىلى ماسكەۋ قالاسىنداعى «مولودايا گۆارديا» باسپاسىنان جارىق كورگەن «كەنەسارى» اتتى مونوگرافياسى بار. كەڭەس بيلىگى كەزىندە كەنەسارىنىڭ پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنا قارسى كۇرەسىن مويىنداماعاندىعى بەلگىلى. مىنە، وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن ەدىگە ءۋاليحانوۆ كەنەسارى كىتابىندا تولتىردى. ماسكەۋ قالاسىنان شىعارا وتىرىپ، كەنەسارى كۇرەسىن قالىڭ كوپشىلىك وقىرمانعا تانىتتى. اۆتور زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى كەنەسارى قىرعىزدار قولىنان مەرت بولسا، ەكىنشى رەت ونى زەرتتەگەن ە.بەكماحانوۆتىڭ ايىپتالىپ، قۋعىنعا ۇشىراۋى ارقىلى كەنەسارى ەكىنشى رەت قازاعا ۇشىرادى دەي وتىرىپ، ول جونىندە ارنايى تاراۋ ارنادى. سونىمەن قاتار، كەنەسارىدان تاراعان كەيبىر ۇرپاقتارىنا توقتالعان.
كەنەسارى حان 1847 جىلى كوكتەمدە قىرعىزدارمەن بولعان سوعىستا سولاردىڭ قولىنان مەرت بولدى. بۇل جونىندە ءسىبىر كورپۋسى كومانديرىنىڭ اسكەري مينيسترگە 1847 جىلى 18 مامىردا جولداعان №130 مالىمەتىندە «كەنەسارى قىرعىزدارمەن بولعان سوعىستا ىنىسىمەن، ەكى بالاسىمەن جانە 15-تەي سۇلتانمەن قولعا ءتۇسىپ، بارلىعى دەرلىك قازا بولدى، كەنەسارىنىڭ باسىن كەسكەن چىجىم بي بولدى»، – دەپ مالىمدەگەن.
قىرعىزدار شۋدىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى كەكىلىكتەن ون-ون بەس شاقىرىمداي جەردەگى المالى ساي دەگەن جەردە اتى تۇرىپ قالعان كەنەسارىنى ۇستاپ العان. ناۋرىزباي دا سول شامادا كەنەسارىدان بولەك ۇستالعان. ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنسەك، تورەلەردى اتقا مىنگىزىپ، قىرعىزدار تاۋ ىشىندەگى ەلىنە اپارادى. وزدەرىنە بولەك ءۇي تىگىپ بەرىپ، قۇرمەتپەن سىيلايدى. كەنەسارى، ناۋرىزبايدىڭ جاتقان ءۇيى جولبا دەگەن قىرعىزدىڭ ءۇيى ەكەن. وسى ۇيدە تورەلەر جەتى كۇن جاتقان. كەنەسارىنى سارباعىش تاستانبەك بالالارى، ناۋرىزبايدى سارباعىش تىلەۋقابىل بالالارى جابىلىپ ولتىرگەن. ەكەۋى ەكى بولەك قويىلعان. كەنەسارى بوردى دەگەن سايعا كومىلگەن. بوردى توقماقتان جيىرما بەس شاقىرىمداي بۋامعا جۇرەتىن قارا جولدىڭ وڭ جاعىندا بولادى. ناۋرىزبايدىڭ باسىن تولەباي دەگەن جىگىت قىلىشپەن شاۋىپ، ولتىرگەن، سۇيەگى شامشىنىڭ (سامسىنىڭ) كۇن شىعىس جاعىنا قويىلعان. كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدان باسقا 19 سۇلتان، سونداي-اق كوپتەگەن بيلەر مەن قاراپايىم ادامدار قازا تاپتى.
ولاردىڭ اراسىندا كەنەسارىنىڭ جاقىن تۋىستارى قۇدايمەندە تورە، ەرجان تورە بار ەدى. قازاق حانىنىڭ باسىن قىرعىز ماناپتارى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى ا. گورچاكوۆقا 1847 جىلى سىيعا تارتقان. باس سۇيەكتى جەتكىزىپ بەرگەنى ءۇشىن حوجابەك تاشتامبايەۆ پەن قالىعۇل الىبەكوۆتەر التىن جانە كۇمىس مەدالدارمەن ماراپاتتالادى. تىكەلەي باس سۇيەككە قاتىسى بار ورىس اسكەري شەندىلەرى – گەنەرال-مايور ن.ف.ۆيشنيەۆسكيي، ەساۋل ت.ۆ.نيۋحالوۆ، سوتنيك س.م.اباكۋموۆ. 1847 جىلى 26 تامىزدا باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گورچاكوۆ جەكەلەگەن ۇلى ءجۇز قازاقتارىن كەنەسارى كوتەرىلىسىنە قوسپاعانى ءۇشىن ەساۋل ت.ۆ.نيۋحالوۆتىڭ اسكەري شەنىن ۆويسكوۆوي ستارشيناعا، ال سوتنيك س.م.اباكۋموۆتىڭ اسكەري شەنىن ەساۋلعا كوتەرەدى. ومبىدان ارى قاراي باس سۇيەكتەرگە قاتىستى دەرەكتەر جوق. باس سۇيەك ومبىدا قالدى ما، الدە سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنا جونەلتىلدى مە، ول دا انىق بولماي تۇر.
ارحيۆ قورلارىندا ساقتالعان قۇجاتتارعا زەر سالار بولساق، كەنەسارىنىڭ باس سۇيەگىنەن دە بولەك، قازاق دالاسىنان كونە زيراتتاردان قازىپ الىنعان باس سۇيەكتەر جۇيەلى تۇردە ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربۋرگ قالالارىنا جونەلتىلىپ وتىرعانىن كورەمىز. ونداعى ماقسات قازاقتاردىڭ انتروپولوگياسىن زەرتتەۋ ءۇشىن دەپ كورسەتىلگەن. كەنەسارى حاننىڭ باس سۇيەگى تابىلىپ جاتقان كۇننىڭ وزىندە ونى ەلىمىزگە الىپ كەلۋ ءۇشىن انتروپولوگيالىق جانە گەنەتيكالىق ساراپتامالار جاساپ بارىپ، سۇيەك ناقتى كەنەسارى بابامىزدىكى مە – انىقتاۋدى قاجەت ەتەتىنى انىق. وسى ماسەلەلەر شەشىلسە، باس سۇيەك ەلگە كەلۋى مۇمكىن.
كوتەرىلىسكە قاتىسقان ۇستەم تاپ وكىلدەرى اراسىندا اۋىزبىرشىلىك بولمادى
ءحىح عاسىردا وركەنيەت كوشىنەن ارتتا قالىپ قويدىق. مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك. ۇلى گەوگرافيالىق اشىلۋلارعا دەيىن ات قۇلاعىندا ويناعان كوشپەندىلەر تاريح ساحناسىنان ىعىستىرىلىپ، ساحناعا عىلىم مەن تەحنيكانى يگەرگەن وتىرىقشى مەملەكەتتەر كوتەرىلدى. ءحىح عاسىردا قازاق مەملەكەتى تەحنولوگيادان ارتتا قالعاندىقتان، كورشىلەس رەسەي ەلىنىڭ وتارىنا اينالدى. ابىلاي اۋلەتىنەن تاراعان ۇرپاقتىڭ ءوزى ەكىگە جارىلدى. ءۋالي باستاعان توپ بوداندىقتى مويىنداي وتىرىپ، سولارعا قىزمەت ەتۋ ارقىلى وزىنەن تاراعان ۇرپاعىن ءبىلىم الۋعا جەتەلەسە، ال قاسىمنان تاراعان ۇرپاق قولىنا قارۋ الىپ رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ساياساتىنا ورە قارسى تۇردى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق ساياساتىن قاسىمنان تاراعان ۇرپاق بىرنەشە ونداعان جىلدارعا تەجەدى. دەگەنمەن دە، بۇرىنعى ساداق، نايزانىڭ زامانى وتكەندىگى، ەندىگى ۋاقىتتا وتتى قارۋ مەن مىلتىقتاردىڭ سوعىس تاعدىرىن شەشەتىنىنە كوز جەتكىزدى.
سول تاريحي كەزەڭدە قازاقستاندا قالىپتاسقان قوعامدىق- ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلار ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ تۇپكىلىكتى جەڭىسكە جەتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى. جەرىمىزدىڭ بايتاقتىعى دا اسەر ەتتى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۋاتتى، تۇراقتى اسكەري كۇشى بار ەكەنىن بىلاي قويعاندا، جەڭىلۋدىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بولدى. كوتەرىلىسكە قاتىسقان ۇستەم تاپ وكىلدەرى اراسىندا اۋىزبىرشىلىك بولمادى. جىككە بولىنگەن قازاق رۋلارى كوتەرىلىستى كوبىنە ءوز ايماقتارىندا قولداپ، باسقا ايماقتارعا اۋىسقاندا، اسىرەسە، قوقان جانە قىرعىز جەرىنە باسىپ كىرگەندە، وعان قوسىلمادى. ءوزىن قولداماعان اۋىلداردى قاتاڭ جازالاۋى دا كوتەرىلىستى السىرەتتى.
ءحىح عاسىردا ورتا ازيانىڭ وزىندە بىرنەشە حاندىقتار ءومىر ءسۇردى. سول كەزدە وڭتۇستىك ولكە، سىر بويى مەن قىرعىزدىڭ ءبىراز جەرلەرىنە قوقان حاندىعىنىڭ ۇستەمدىگى ءجۇرىپ تۇرعان. كەنەسارىنىڭ باۋىرلارى مەن اكەسىنىڭ قوقان بيلەۋشىلەرى قولىنان قازا تابۋى جانە سىر بويىنداعى قازاقتاردىڭ قوقاندىقتاردىڭ ءجيى شابۋىلىنا ۇشىراۋى قازاق حانى مەن قوقان حاندارى اراسىنداعى بايلانىسقا جىك تۇسىرمەي قويمادى. سوندىقتان دا سول تاريحي ۋاقىتتا باۋىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ باسى قوسىلۋى دا مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل ءۇردىستى ساۋدا كەرۋەندەرىمەن جىبەرگەن تىڭشىلارى ارقىلى رەسەي يمپەرياسى جاقسى ءبىلىپ وتىردى. كەنەسارىنىڭ قىرعىزعا جاساعان جورىعىنىڭ ماقساتى دا تىزە قوسا وتىرىپ، سىرتقى جاۋلارعا قارسى كۇرەسۋ بولاتىن. ءبىراق بۇل ءۇمىت اقتالمادى.
ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن عانا كەنەسارى حاندى ۇلىقتاۋ قولعا الىندى. وعان دەيىن بۇنداي مۇمكىندىك بولعان جوق. 1992 جىلى كوكشەتاۋ قالاسىندا كەنەسارى قاسىموۆ حاننىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولۋى جانە ونىڭ باسشىلىعىمەن بولعان كوتەرىلىستىڭ 150 جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنسيالار وتكىزىلسە، 2002 جىلى كەنەسارى قاسىم ۇلىنىڭ تۋعانىنا 200 تولۋىنا وراي الماتى قالاسىندا ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىندا حالىقارالىق عىلىمي تاجىربيەلىك كونفەرەنسيا وتكىزىلىپ، كەنەسارى حاننىڭ قولباسشىلىق تۇلعاسى جان-جاقتى تالداندى. كونفەرەنسيا جۇمىسىنا تاريحشىلارمەن قاتار، ادەبيەتتانۋشىلار دا قاتىسىپ، كەنەسارى حاننىڭ ءومىرى مەن كۇرەسىنە قاتىستى تاريحي دەرەكتەر مەن فولكلورلىق دەرەكتەردى ءار قىرىنان تالداۋعا الدى. استانا قالاسىندا كەنەسارى حانعا ەسكەرتكىش قويىلعان جانە ونىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن كوشە بار.