· جوشى ۇلىسى – 800
قاي كەزدە دە ەل تاريحى تۋرالى ويلانىپ، تەبىرەنىپ، نازارىمىزدى وتكەن جولىمىزعا قاراي بۇرساق، ويىمىزعا ەڭ الدىمەن، بىرنەشە مىڭجىلدىقتار بويى ەل اۋماعىندا ۇزدىكسىز جانە ساباقتاستىق پرينسيپتەر بويىنشا توقتاۋسىز جۇرگەن تاريحي ۇدەرىستەر، ونداعان جىلداردان بىرنەشە عاسىرعا دەيىن ءومىر ءسۇرىپ، ۇمىتىلماستاي تەرەڭ ءىز قالدىرعان ۇلكەندى-كىشىلى مەملەكەتتەر، اسا ماڭىزدى، ءارى اۋقىمدى ءىرى وقيعالار، ماڭىزى زور شايقاستار، وركەنيەت وشاعى مەن مادەنيەتتەردىڭ بەلگىسى بولعان كونە قالالار مەن قونىس-تۇراقتار، قۇپيالارى ءالى اشىلا قويماعان قورعاندار مەن وبالار، ەرەكشە ساۋلەتتى كەسەنەلەر مەن مازارلار جانە دە ەڭ ماڭىزدىلاردىڭ الدىڭعى قاتارىنان ورىن الاتىن، ارتىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعان، اسا كورنەكتى، ۇلى تاريحي تۇلعالار تۇسەدى.
ءتىپتى، كەيدە تاريحتىڭ ءوزى ءىرى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىرى مەن ىس-ارەكەتتەرىنەن تۇراتىن سياقتى بوپ كورىنەدى. ۇستىمىزدەگى 2024 جىل – جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىق تاريحي داتاسىمەن سايكەس كەلۋىن جانە بۇل داتانىڭ ەلىمىزدە اتالىپ ءوتىپ جاتقانىن ەسكەرە وتىرا، گازەت وقىرماندارىن جوشى حاننىڭ ومىرىمەن، ول نەگىزىن قالاعان جوشى ۇلىسىنىڭ قازاق ەلىنىڭ تاريحىمەن بايلانىستىعىن ءسوز ەتۋدى ءجون كوردىك.
شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ الەم تاريحىندا قالدىرعان ىزدەرى كوپ...
قاي ەلدىڭ تاريحىندا بولماسىن ءىرى تاريحي تۇلعالار جەتىپ-ارتىلادى. سولاردىڭ اراسىندا ەسىمدەرى ىس-ارەكەتتەرى ارقىلى ونداعان حالىقتاردىڭ تاريحىندا ساقتالىپ قالعان، ۇرپاقتارى دا سونداي ەلدەردىڭ تاريحىندا ءىز قالدىرعان تۇلعالار بولادى. سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى – اتاقتى شىڭعىس حاننىڭ ۇلى جوشى حان. شىڭعىس حاننىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ الەم حالىقتارىنىڭ تاريحىندا قالدىرعان ىزدەرى كوپ. ال بورتە بايبىشەدەن تۋىلعان شاعاتاي مەن جوشى ۇلدارىنىڭ دەشتى قىپشاق پەن ماۋەرەنناحر تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە.
اتالعان ۇلداردىڭ ەسىمدەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ تاريحىندا – شاعاتايلىقتار مەملەكەتى، شاعاتاي ءتىلى، شاعاتاي جۇرتى، جوشى ۇلىسى، جوشىلىق ۇرپاقتار، جوشى حاننىڭ ماۆزولەيى دەگەن اتاۋلار تۇراقتى تۇردە ورىن العان. بۇل دەگەنىمىز، شىڭعىس حاننىڭ وسى ۇلدارىنىڭ اتالعان اۋماقتىڭ تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرىپ، ماڭىزدى ورىن العانىن كورسەتسە كەرەك.
جوشى حاننىڭ ءومىرى تۋرالى ەڭ العاشقى مالىمەتتەر 1240 جىلى جازىلعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» (سوكروۆەننوە سكازانيە. مونگولسكايا حرونيكا 1240 گ.)، فازلاللاح راشيد ءاد-ديننىڭ (1247-1318) 1310/1311 جىلى جازىلعان «جىلنامالار جيناعى» (جاميع ات-تاۋاريح) جانە جۇڭگو تىلىندەگى يۋان شي (يۋان اۋلەتىنىڭ تاريحى) اتتى شىعارمالاردا باياندالادى. ال كەيىنگى اۆتورلار جوشى حان تۋرالى مالىمەتتەردى وسى ءۇش تاريحي ەڭبەكتەن الادى.
جوشى حان – اتاقتى شىڭعىس حاننىڭ ەڭ قۇرمەتتى، ەڭ سىيلى، العاشقى ايەلى بورتەدەن تۋىلعان ءتورت ۇلىنىڭ ۇلكەنى. شىڭعىس حاننىڭ بورتەدەن 4 ۇلى، 5 قىزى بولعانى بەلگىلى. شىڭعىس حاننىڭ تۇڭعىشى قىز، ەسىمى – فۋدجين-بەگى، ەكىنشىسى ۇل – جوشى. جازبا دەرەكتەردە، سولارعا سۇيەنگەن عىلىمي زەرتتەۋلەردە جوشىنىڭ تۋعان جىلى 1182 جىل، ال كەيبىر اۆتورلاردا 1184 جىل دەپ كورسەتىلەدى. راشيد اد-دين شىعارماسىندا جوشىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى بىلايشا باياندالادى. وقيعانىڭ قىسقاشا بايانى مىناداي:
شىڭعىس حان ءالى بيلىككە كەلمەي، موڭعول ۇستىرتىندە اۋمالى-توكپەلى زامان ورناپ، تايپالاردىڭ بىر-بىرىمەن الىسىپ-جۇلىسىپ جاتقان كەزىندە بولادى. مەركىت تايپاسى ىڭعايلى جاعدايدى پايدالانىپ، تەمۋچين جوق كەزدە ورداسىنا شابۋىل جاسايدى دا، مول ولجامەن بىرگە ەكى قابات بورتەنى تۇتقىنداپ كەتەدى. مەركىتتەر مەن كەرەيتتەر اراسىندا سول تۇستا بەيبىت قاتىناس بولعاندىقتان، اياعى اۋىر بورتەنى مەركىت بيلەۋشىسى كەرەيت حانىنا سىيلاپ جىبەرەدى.
ال ءوز كەزەگىندە كەرەيت حانى شىڭعىس حاننىڭ اكەسىمەن كەزىندەگى دوستىعىن ەسكەرىپ، بورتەگە قۇرمەت كورسەتەدى جانە «ايەلىڭدى الىپ كەت» دەپ تەمۋچينگە حابارلايدى. تەمۋچين ايەلىن الىپ كەلۋدى ەڭ سەنىمدى سەرىگى جالايىر سابا نويانعا تاپسىرادى. سابا نويان كەلىنشەكتى الىپ كەلە جاتقان كەزدە، ورتا جولدا كەنەتتەن بورتە بوسانادى. جولدىڭ قاۋىپتىلىگىن ەسكەرگەن سابا نويان دورباداعى ۇننان قامىر جاساپ، سول قامىرعا بالانى وراپ، تەمۋچينگە امان-ساۋ جەتكىزەدى. بالاعا جوشى دەپ ەسىم بەرىلەدى، ول «كۇتپەگەن قوناق» دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن. جالايىر سابا نويان جوشىعا اتالىق بولىپ بەكىتىلەدى دە، كەيىننەن سابا نوياننىڭ ۇرپاقتارى دەشتى قىپشاقتىڭ بيلىگىنە كەلگەن جوشى ۇرپاقتارىنا اتالىق بولادى. XVI-XVII عاسىرلار شەنىندە قازاق قوعامىندا وسى ءداستۇر جالعاسىن تاۋىپ، تاريحشى قادىرعالي جالايىر شىعاي حاننىڭ نەمەرەسى ورازمۇحاممەد سۇلتانعا اتالىق، كەڭەسشى قىزمەتىن اتقارادى.
ەرەكتەر جوشىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىن وسىلاي باياندايدى دا، ونىڭ 25 جاسقا دەيىنگى ءومىرى تۋرالى ەش مالىمەت بەرمەيدى. ونىڭ ەسىمى تەك 1206-1207 جىلداردان باستاپ جازبا دەرەكتەردە ۇشىراسا باستايدى.
1206 جىل – تەمۋچيننىڭ موڭعول ۇستىرتىندە بارلىق قارسىلاستارىن جەڭىپ، جەكە-دارا بيلىككە كەلىپ، بۇكىلموڭعولدىق قۇرىلتايدا شىڭعىس حان اتانىپ، موڭعول مەملەكەتىن قۇرعان جىلى.
كورشى ەلدەر مەن حالىقتاردى باعىندىرۋ ساياساتى
كەلەسى جىلدان باستاپ شىڭعىس حاننىڭ كورشى ەلدەر مەن حالىقتاردى باعىندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلە باستايدى. سول ساياساتتى ىسكە اسىرۋدا شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى وتە بەلسەندىلىك تانىتادى. سابا نويان باستاعان تاربيەشىلەرى وتە جاقسى تاربيە بەرىپ، جوشى 25-كە دەيىن ناعىز جاۋىنگەر، باتىل، ەرجۇرەك قولباسى، اقىلدى، الىستان ويلايتىن تۇلعا بولىپ قالىپتاسادى.
ول بۇرىن تالاي شايقاستارعا كوپتىڭ ءبىرى رەتىندە قاتىسسا، ەندى العاش رەت 1207 جىلى موڭعوليانىڭ سولتۇستىگىندەگى «ورمان حالىقتارىن» باعىندىرۋ ءۇشىن اسكەرگە قولباسشىلىق جاساپ جىبەرىلەدى. جوشىنىڭ ەرەكشە اسكەري تالانتى ارقاسىندا «ورمان تايپالارى»، ەنيسەيلىك قىرعىزدار، تەلەنگۋتتەر وتە از شىعىنمەن باعىندىرىلادى. جوشى وتە از شىعىنمەن، وتە مول ولجامەن ورالىپ، اكەسى شىڭعىس حاندى قۋانتادى.
كەلەسى جورىق 1213-1214 جىلدارى سزين پاتشالىعىنا باعىتتالىپ، ءۇش بولىككە بولىنگەن موڭعول اسكەرىنىڭ ءبىرىن شىڭعىس حان مەن كىشى ۇل – تولەي، ەكىنشى بولىگىن – شىڭعىس حاننىڭ كىشى ءىنىسى حاسار، ال ءۇشىنشى بولىگىن – جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي باسقارادى. بۇل جورىق تا موڭعولدار ءۇشىن وتە ءساتتى اياقتالادى. جوشى باستاعان موڭعول اسكەرىنىڭ كەلەسى ءساتتى ىس-ارەكەتى 1216 جىلى دەشتى قىپشاق اۋماعىندا، ىرعىز دالاسىندا مەركىتتەردى تالقانداۋى جانە كەزدەيسوق، اسكەرى وزىنەن بىرنەشە ەسە كوپ مۇحاممەد حورەزم شاحپەنەن ۇرىسقا ءتۇسۋى بولدى. وسى شايقاسىندا مۇحاممەد حورەزمشاح موڭعول اسكەرىنىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلىپ، ولارمەن اشىق مايداندا ۇرىسقا ءتۇسۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنەدى. بۇل اسكەري جورىقتا دا جوشى موڭعول اسكەرىنە باسشىلىق جاساپ، بارلىق شەشىمدى ءوزى قابىلدايدى.
شىڭعىس حاننىڭ 1219–1221 جىلدارى حورەزم شاحتارىنىڭ مەملەكەتى مەن دەشتى قىپشاق اۋماعىنا جاساعان جورىعىندا 150 مىڭدىق موڭعول اسكەرىنىڭ ءۇش بولىككە بولىنگەنى بەلگىلى. تاعى دا اسكەردىڭ ءبىر بولىگىنە شىڭعىس حان مەن كىشى ۇلى تولەي باسشىلىق جاساسا، ەكىنشى ءبىر بولىگىنە – ۇلدارى شاعاتاي مەن ۇگەدەي جانە ءۇشىنشى ءبىر بولىگىنە جەكە دارا جوشى باسشىلىق جۇرگىزەدى. ءار باعىتتاعى اسكەرلەرگە ناقتى مىندەتتەر جۇكتەلەدى. جوشى باسقارعان اسكەر توبىنا سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى قالالار مەن ەلدى-مەكەندەردى باعىندىرۋ جۇكتەلەدى.
جوشى بۇل تاپسىرمانى دا ءوزىنىڭ اسكەري تالانتى مەن قابىلەتى ارقاسىندا بۇلجىتپاي ورىنداپ شىعادى. وسىلايشا جوشىنىڭ وسىنشاما جەڭىستەرى ونىڭ اتاق-ابىرويىن وسىرەدى. دەگەنمەن دە، جوشىنىڭ نەعۇرلىم اتاعى مەن ابىرويى وسكەن سايىن ونى كورەالماۋشىلىق تا بەلەڭ الا تۇسەدى. جازبا دەرەكتەردە جانە سولارعا نەگىزدەلىپ جازىلعان ەڭبەكتەردە جوشىنى كورەالماۋشىلاردىڭ الدىڭعى ساپىندا تۋعان ءىنىسى شاعاتايدىڭ تۇرعانى ايتىلادى.
1223 جىلى شىڭعىس حان دەشتى قىپشاق پەن ماۋەرەنناحر اۋماقتارىنا جاساعان جاۋلاپ الۋ سوعىستارىن تولىعىمەن جەڭىستى اياقتاپ، مەملەكەتىنىڭ اۋماعىن ۇلعايتىپ، يمپەريا دەڭگەيىنە كوتەرەدى. كەلەسى جىلى، ياعني 1224 جىلى شىڭعىس حان قۇرىلتاي ۇيىمداستىرادى دا، جاڭادان قوسىلعان اۋماقتاردى باسقارۋ ءۇشىن بورتە بايبىشەسىنەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەرەدى. ۇلدارىنىڭ ۇلكەنى جوشىعا ەرتىس وزەنىنەن باتىسقا قارايعى قىپشاق دالاسىن باسقارۋعا بەرەدى. بالقاش كولىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى، سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى اعىسى بويى، ارال ماڭى، حورەزم ءوڭىرى جوشىعا بەرىلەدى.
سونداي-اق، بولاشاقتا «موڭعول جىلقىسىنىڭ تۇياعى جەتكەن جەرگە» دەيىنگى اۋماقتاردى باعىندىرۋ تاپسىرىلادى. ول جەرلەر – يران مەن يراك، سيريا جەرلەرى دەپ كوزدەلەدى. بۇل جەرلەردى 1256–1260 جىلدارى تولەيدىڭ ۇلى حۇلاعۋ جاۋلاپ الىپ، جەكە ەلحان اۋلەتىن قالىپتاستىرعان كەزدە، جوشى اۋلەتىنىڭ وكىلى بەركە حان مەن حۇلاعۋ جانە ونىڭ مۇراگەرلەرى اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان سوعىستار باستالىپ كەتەدى.
شىڭعىس حان ەكىنشى ۇلى شاعاتايعا ماۋەرەنناحر اۋماعىن، شىعىس تۇركىستاندى بەرەدى. بۇل جەرلەر شاعاتاي ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، كەيىنگى دەرەكتەردە ول جەردىڭ تۇرعىندارىن جالپى اتاۋمەن شاعاتايلىقتار دەپ اتاي باستايدى. ءۇشىنشى ۇلى – ۇگەدەيگە شىعىس قازاقستان مەن باتىس موڭعوليا جەرلەرى ءتيدى. ال موڭعوليانىڭ قالعان بارلىق بولىگى كىشى ۇل – تولەيدىڭ باسقارۋىنا بەرىلەدى.
· ۇستىمىزدەگى 2024 جىل – جوشى ۇلىسىنىڭ 800 جىلدىق تاريحي داتاسىمەن سايكەس كەلۋىن جانە بۇل داتانىڭ ەلىمىزدە اتالىپ ءوتىپ جاتقانىن ەسكەرە وتىرا، گازەت وقىرماندارىن جوشى حاننىڭ ومىرىمەن، ول نەگىزىن قالاعان جوشى ۇلىسىنىڭ قازاق ەلىنىڭ تاريحىمەن بايلانىستىعىن ءسوز ەتۋدى ءجون كوردىك.
التىن وردا – جوشى ۇلىسى
جوشىعا بەرىلگەن جەردىڭ ءبارى تاريحتا جوشى ۇلىسى دەگەن اتاۋعا يە بولادى. ال ونى باسقارۋشى حان لاۋازىمىمەن ايتىلا باستايدى. شامامەن 1224 جىلدان باستاپ جوشى ەسىمىنىڭ جانىنا «حان» تيتۋلى قوسىلىپ ايتىلادى. جوشى ۇلىسىنىڭ العاشقى اۋماعىنا قازىرگى قازاقستان جەرىنىڭ دالالىق بولىگى، حورەزم ەندى. كەيىننەن 1236-1242 جىلدارى جوشىنىڭ ەكىنشى ۇلى باتۋدىڭ (باتىي) «باتىسقا جەتى جىلدىق جورىعى» ناتيجەسىندە ۇلىس اۋماعى باتىستا دۋناي وزەنىنە دەيىن كەڭەيەدى. وسى اۋماقتاعى مەملەكەت كەيىننەن كەيبىر دەرەكتەردە جانە عىلىمي ادەبيەتتەردە التىن وردا دەگەن اتاۋعا يە بولادى. بۇگىنگى كۇندەرى كەيبىر اۆتورلار تاراپىنان التىن وردا اتاۋى مەن جوشى ۇلىسى اتاۋى سينونيم رەتىندە قولدانىلادى.
جوشى حان 1227 جىلى ورتالىق قازاقستانداعى ۇلىتاۋ وڭىرىندە اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، اكەسى شىڭعىس حاننان 5-6 اي بۇرىن قايتىس بولادى. شىڭعىس حاننىڭ 1227 جىلى تامىز ايىندا قايتىس بولعانى ناقتى دالەلدەنگەن، ولاي بولسا جوشى 1227 جىلى ءناۋرىز-ساۋىر ايلارىنىڭ بىرىندە قايتىس بولعان دەۋگە بولادى. جالپى، تاريح عىلىمىندا جوشى حاننىڭ قالاي قايتىس بولعانى جونىندە ءبىراۋىزدى پىكىر جوق. وسى جونىندەگى مالىمەتتەرگە كوز جۇگىرتسەك، بىرنەشە نۇسقانى كورەمىز. ولار مىنالار: 1) جوشى حان اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، اتتان قۇلاپ ولەدى؛ 2) جوشى حان اڭ اۋلاپ جۇرگەندە اكەسى شىڭعىس حان جىبەرگەن جاسىرىن ارنايى ادامدار مايىپ ەتىپ ولتىرەدى؛ 3) شىڭعىس حاننىڭ تاپسىرماسىمەن جاسىرىن تۇردە تاماعىنا ۋ قوسىپ بەرىلەدى.
جوشى حاننىڭ ماۆزولەيى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇلىتاۋ وڭىرىندە ۇلىتاۋ وبلىسى، ۇلىتاۋ اۋدانى اۋماعىندا، جەزقازعان قالاسىنان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي 50 شاقىرىمداي جەردە، مالشىباي اۋىلىنىڭ ماڭىندا تۇر. قازىرگى كەزدە جوشى حاننىڭ ماۆزولەيى سول وڭىردەگى الاشا حان ماۆزولەيى، دومباۋىل كەسەنەسى سەكىلدى تاريحي ەسكەرتكىشتەرمەن بىرگە تاريحي تۋريستىك ورىنداردى قالىپتاستىرىپ وتىر. جىل سايىن بۇل ماڭعا كەلەتىن تۋريستەر سانى ارتۋدا. تەك قانا سول تاريحي ورىندارعا باراتىن جولدار جوندەلىپ، تالاپتارعا ساي بولسا، تۋريستەر سانى ەسەلەپ ارتار ەدى.
تالاس قۇرىلتايى: ەكى ساياسات، ەكى قاعيدات
جوشى حان 40-تىڭ ورتاسىندا قازىرگى ولشەم بويىنشا ەرتە قايتىس بولسا دا ونىڭ ۇلىستا از ۋاقىت بولسا دا جۇرگىزگەن ساياساتى زەرتتەۋشى مامانداردىڭ نازارىنان تىس قالمادى. ونىڭ ۇستانعان ءپرينسيپى مەن جۇرگىزگەن ساياساتى بۇكىل موڭعول يمپەرياسىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە جۇرگىزىلگەن ساياسات پەن ونىڭ ىشكى اعىمدارىنا نەگىز بولىپ قالاندى. زەرتتەۋشى ماماندار XIII عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنەن XIV عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ارالىقتا موڭعول يمپەرياسىنىڭ، جوشى ۇلىسى مەن التىن وردانىڭ، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ جانە يرانداعى ەلحاندار اۋلەتى بيلەۋشىلەرىنىڭ جاۋلاپ الىنعان ەلدەر مەن باعىندىرىلعان حالىقتارعا قاتىستى جۇرگىزگەن ساياساتىندا بىر-بىرىنە قاراما-قارسى ەكى اعىمنىڭ بولعاندىعى جونىندە ويلارىن ايتادى. ءبىرىنشى اعىم بويىنشا – باعىندىرىلعان حالىق وكىلدەرىن بيلىككە جاقىنداتپاۋ، بيلىككە ارالاستىرماۋ، حالىقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن ەلەمەۋ، موڭعولدىڭ كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن كۇشتەپ ەنگىزۋ، باعىندىرىلعان حالىقتاردى ۇنەمى تالان-تاراجعا سالىپ، توناپ وتىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلەدى. بۇل ساياساتتاعى اعىمدى شىڭعىس قاعاننىڭ ءوزى باستاپ، ۇلى شاعاتاي حان، نەمەرەسى – گۇيىك قاعان ودان ءارى قولدايدى.
بۇل اعىمعا قارسى ەكىنشى اعىم ساياساتى تۇرادى. ول بويىنشا مۇلدە كەرى ساياسات جۇرگىزىلەدى. باعىندىرىلعان حالىقتىڭ وكىلدەرى بيلىككە ارالاستىرىلا باستايدى، جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتارىن قۇرمەتتەۋ جانە تالان-تاراجدار مەن توناۋلاردى توقتاتىپ، ونىڭ ورنىنا تۇراقتى سالىقتاردى ەنگىزۋ ساياساتى جۇرگىزىلە باستايدى. ەكىنشى اعىمنىڭ باسىندا جوشى ۇلىسىندا جۇرگىزگەن ساياساتىمەن جوشى حان تۇردى. جوشىنىڭ ۇستانىمى مەن ساياساتىن كەيىننەن ۇگەدەي قاعان، موڭكە قاعاندار جالعاستىرادى. ەكى اعىم اراسىندا كۇرەستەر ءوربيدى دە، 1269 جىلعى تالاس قۇرىلتايىندا ەكىنشى اعىم تولىعىمەن جەڭىسكە جەتىپ، زاڭدى قۇجات رەتىندە قابىلدانادى. وسىلايشا، جوشى حاننىڭ جۇرگىزگەن ساياساتى مەن ۇستانعان ءپرينسيپى ومىرشەڭ بولىپ، ءوزى قايتىس بولعاننان كەيىن قولداۋ تابادى دا، اقىرى جەڭىپ شىعادى. وسى جەردە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، بيىلعى جىلى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ وتىرىلعان بەلگىلى جازۋشى، دراماتۋرگ دۋمان رامازاننىڭ «جوشى حان» اتتى پەسالار جيناعىنداعى «جوشى حان» اتتى تۋىندىسىندا باستى كەيىپكەر – جوشى حاننىڭ ىشكى ساياساتتاعى باسقا اعىم وكىلى – ءىنىسى شاعاتايمەن قاقتىعىسى، جوشى حاننىڭ گۋمانيستىك ۇستانىمى، جەرگىلىكتى حالىق وكىلدەرىمەن تىعىز بايلانىسى تۋرالى باياندالادى.
اشيد اد-دين ەڭبەگىندە جانە تاعى باسقا تاريحي شىعارمالاردا جوشى حاننىڭ سەگىز ايەلى جانە ولاردان تۋعان 18 ۇلى بولعان دەلىنەدى. جوشى حاننىڭ ۇلدارى ىشىندە وزىندىك تاريحي بولمىسىمەن، جۇرگىزگەن ساياساتىمەن تاريحتا قالعاندارى – وردا ەجەن، باتىي حان، بەركە حان، بەركەجار، شيبان، تۇقاي تەمىر اتتى ۇلدارى. باتىي حان اكەسىنەن سوڭ ۇلىس بيلەۋشىسى بولىپ، ۇلىس اۋماعىن باتىسقا قاراي ەكى ەسەدەي ۇلعايتادى. ونىڭ بەدەلى وتە زور بولىپ، يمپەريانىڭ قاراقورىمداعى تاعىنا كىمدەردى وتىرعىزۋ كەرەك ەكەنىن شەشە الادى. ونىڭ ۇرپاقتارى التىن وردادا «نار مويىنى بەردىبەكتە كەسىلدى» دەگەن كەزەڭ –1359 جىلعا دەيىن 135 جىل بيلىك قۇرادى.
جوشى ۇلىسىنان – قازاق حاندىعىنا دەيىن
جوشى حاننىڭ ۇلكەن ۇلدارىنىڭ ءبىرى بەركە حان اعاسى باتىي حاننان سوڭ 10 جىلداي التىن وردا تاعىن يەلەنىپ، وسى ۋاقىت ىشىندە التىن وردانى موڭعول يمپەرياسىنان وقشاۋلاۋعا كۇش سالادى. ال التىن وردادا يسلام ءدىنىنىڭ كەڭ تارالۋى، وسى بەركە حاننىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن بارلىق زەرتتەۋشى ماماندار مويىندايدى. بەركەجار اتتى جوشىنىڭ تاعى ءبىر ۇلى تاريحىمىزدا تالاس قۇرىلتايىن دايىنداۋ جانە وتكىزۋمەن جازبا دەرەك مالىمەتتەرىندە قالادى.
جوشى حاننىڭ ۇلكەن ۇلى - ورداەجەن، بەسىنشى ۇلى - شيبان جانە كىشى ۇلى – تۇقايتەمىردىڭ وزدەرى دە جانە ۇرپاقتارى دا التىن وردا تاريحىندا تەرەڭ ءىز قالدىرادى. جوشى حاننىڭ بۇل ۇلدارىنىڭ ۇرپاقتارى جونىندە كولەمدى زەرتتەۋلەر بار، جەكە-جەكە مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر دە بار.
جوشى حاننىڭ تۇقايتەمىر اتتى كىشى ۇلىنىڭ ۇرپاقتارى التىن وردادا باتىي اۋلەتىنىڭ بيلىگى توقتاتىلعاننان كەيىن كۇشەيەدى دە، سول اۋماقتاعى تاق ءۇشىن جۇرگىزىلگەن ساياسي كۇرەستەرگە بەلسەنە ارالاسادى. تۇقايتەمىردىڭ ۇرپاقتارى التىن وردانىڭ ىدىراۋى كەزىندە قۇرىلعان قىرىم، قازان، قاجىتارحان (استراحان)، ۇلكەن وردا حاندىقتارىندا بيلىك ەتەدى. قىرىم حاندىعىنداعى - مەڭلىگەرەي حان، التىن ورداداعى – توقتامىس حان، ۇلكەن ورداداعى – كىشى مۇحاممەد حان، ۇلى مۇحاممەد حان، سەيىتاحمەت حان، سونداي-اق قازانداعى قاسىم حاندار، ءبارى جوشى حاننىڭ ۇلى تۇقايتەمىردىڭ ۇرپاقتارى بولىپ كەلەدى.
جوشى حاننىڭ بەسىنشى ۇلى شيبان كوزى تىرىسىندە اتاق ابىروي مەن بەدەلگە يە بولىپ، ۇلىس باسقارعان تۇلعا بولدى. ول باتىيدىڭ جەتى جىلدىق جورىعىنا قاتىسىپ، ەرلىكتەر جاسايدى، اعاسىنان سىي-سياپاتتار الادى.شيبان سەكلدى ۇرپاقتارى دا اتا جولىن ودان ءارى اسقاقتاتادى. التىن ورداداعى «دۇربەلەڭ كەزەڭدە» جانە ودان كەيىنگى ىدىراۋ كەزەڭدە شيبان ۇرپاقتارى تاققا تالاسىپ، ساياسي كۇرەستىڭ وتىن مازداتادى. سىبىردە شيباندىقتار بيلىككە كەلەدى، ءسىبىر حاندىعىن قۇرادى. اتاقتى كوشىم حان – شيبان ۇرپاعىنا جاتادى. كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ دەشتى قىپشاق اۋماعىنداعى ساياسي قارسىلاسى ءابىلقايىر حان – شيبان ۇرپاعىنىڭ وكىلى. ءابىلقايىر حاننىڭ نەمەرەسى اتاقتى مۇحاممەد شايباني حان قازاق حاندارى – بۇرىندىق پەن قاسىمنان جەڭىلىس تاۋىپ، 1500 جىلى ورتا ازياداعى سامارقان تاعىن يەلەنەدى دە، ول جاقتا ءبىر عاسىرعا سوزىلعان شيبانيلار اۋلەتىنىڭ بيلىگىن قۇرادى. دەشتى قىپشاقتان «وزبەك» اتاۋىن ماۋەرەنناحرعا الىپ بارىپ، سول جاققا ءسىڭىرىپ جىبەردى.
جوشىنىڭ تۇڭعىشى ورداەجەن ءىنىسى باتىيدىڭ 1236-1242 جىلدارداعى باتىس ەۆروپا اۋماعىنا جاساعان جورىعىنا قاتىسىپ، ۇلكەن ەرلىكتەر جاساپ، جورىقتىڭ تابىسپەن اياقتالۋىنا ۇلەس قوسىپ، باۋىرىنان سىي الادى. ورداەجەن دە، شيبان دا باتىيمەن بىرگە جوشى ۇلىسىندا ۇلىس باسقارادى. ورداەجەن ۇرپاقتارىنىڭ ۇلىسى كەيىننەن اق وردا دەگەن اتاۋعا يە بولادى. اق وردادا ولار بيلىك ەتەدى. اتاقتى ورىس حان، باراق حان – وسى ورداەجەن ۇرپاقتارى. كوپ ۇزاماي ورىس حاننىڭ شوبەرەلەرى – كەرەي مەن جانىبەك حاندار XV عاسىر ورتاسىندا دەشتى قىپشاق اۋماعىندا، بۇرىنعى جوشى ۇلىسىنىڭ جەرىندە قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالايدى.
XV-XIX عاسىرلارداعى قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى - جوشى حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى بولىپ كەلەدى. كەرەي مەن جانىبەك حانداردان باستاپ كەنەسارى حانعا دەيىنگى ۇلى دالا اۋماعىنداعى ساياسي تۇلعالاردىڭ ءبارى جوشى حاننىڭ ۇرپاقتارى بولىپ كەلەدى. سونداي-اق قازىرگى تاڭدا قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى تورە دەپ اتالاتىن ەتنيكالىق توپ – جوشى حاننىڭ ۇرپاقتارى بولىپ سانالادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جوشى ۇرپاقتارى اراسىندا بۇگىنگى كۇندەرگە دەيىن وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن ۇمىتپاي، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان تورەلەر اۋلەتى – تەك قازاق حالقىندا عانا ساقتالعان. بۇل دا قازاق حالقىندا تاريحقا دەگەن قۇرمەتتى كورسەتسە كەرەك.
جوعارىدا ايتىلعان ويلارىمىزدى اياقتاپ، تۇجىرىمىمىزدى تۇيىندەي كەلە، شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى حاننىڭ قازاق تاريحىندا الار ورنى ەرەكشە دەۋگە بولادى. جەكە بولمىسىنان ونىڭ ەرجۇرەك، باتىل جاۋىنگەر ەكەنىن، اسكەري ونەردى جەتىك مەڭگەرىپ، جەڭىلىس كورمەگەن قولباسشى بولعانىن كورەمىز. مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە ادامگەرشىلىك پرينسيپتەردى ۇستانىپ، ونى ەل باسقارۋدا قولدانادى. ال ونىڭ ۇرپاقتارى اتا جولىن ۇستانىپ، XIII-XVIII عاسىرلاردا ەۆرازيا اۋماعىنىڭ ساياسي كارتاسىندا بەلسەندى ويىنشىلار بولادى.
ۇلتتىق سيپاتتاعى قازاق مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋ مەن ونى ءتورت عاسىر بويى ساياسي باسقارۋ جوشى حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. ولار ونى XIX عاسىرعا دەيىن ورىنداپ كەلدى. سول سەبەپتى دە قازاق تاريحىندا جوشى حان جانە ۇرپاقتارىنىڭ الار ورنى ەرەكشە دەپ سانايمىز.