اqshamnews.kz بەلگىلى ءدىنتانۋشى، پسيحولوگ، موتيۆاتور، ەلورداداعى «ىرىسكەلدى قاجى» مەشىتىنىڭ باس يمامى نۇرلان قاجى بايجىگىتۇلىمەن ەل اراسىنداعى تۇيتكىلدى دۇنيەلەرگە قاتىستى سۇحباتتاستى.
– جۇرتشىلىق ءدىن مەن ءداستۇر ۇعىمدارىن ۇنەمى سالىستىرىپ جاتادى. بۇدان قوعامدا ءداستۇرلى جانە ءدىني قۇندىلىقتار اراسىندا تارتىس بولىپ جاتىر دەۋگە بولا ما؟
– ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ءداۋىرى سوناۋ تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا باستالادى، ياعني جۇزدەر مەن رۋلاردىڭ ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ ءجون-جورالعىلارىن العا تارتىپ، تالاس-تارتىس، سالت ساناسۋ، ءار جاققا تارتقىلاۋ باستالعان تۇستا، ءۇش ءجۇزدىڭ باسى ۇلىتاۋدا بىرىگىپ، رۋعا ءبولىنۋ توقتاتىلىپ، ورتاق ءداستۇردى شەگەلەيدى. جۇرەكتەرگە يمان، دالامىزعا ازان، شاڭىراقتارعا ناماز كەلەدى، اتالارىمىز ساقال قويىپ، اجەلەرىمىز كيمەشەك كيەدى. جۇرەكتەرىنە «ۇيات بولادى»، «جامان بولادى»، «وبال بولادى» دەگەن ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش اۋىز سوزىمەن قۇدايدى ەنگىزىپ، ءداستۇردى وسى ءۇش سوزبەن وربىتەدى. ءيا، بۇگىندە سول ءداستۇردىڭ وزىعى مەن توزىعى بار، تەك، زامانىنا قاراي جاڭارتىپ، جاسارتىپ، جاڭعىرتىپ وتىرۋ كەرەك. ال كەيبىر ىرىم-تىيىم، ادەپ-عۇرپىمىزعا، ۇلتتىق اسپابىمىزعا، قازاقى دۇنيەتانىمىمىزعا قارسى شىعىپ، شابۋىل جاساپ جۇرگەندەر ءبىلسىن، بۇل وزدەرىنە وزدەرى قارسى شىققاندارى. ءدىن مەن ءداستۇردىڭ وداعىنا بىرنەشە عاسىرلار ءوتتى، حالىققا پايداسىن تيگىزدى، سوندىقتان ولار بىر-بىرىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن ءبىزدىڭ قوس قاناتىمىز، كەمەنىڭ قوس ەسكەگى.
– جاقىندا ءدىني قايىرىمدىلىق شاراسىندا «ءجانناتقا جولداما ساتىلدى» دەپ قالدى. يسلام تانىمىنداعى ءجانناتتىڭ ۇكىمى ادامداردىڭ «ساتۋى» قازىرگى قوعامدىق ساناعا قانداي مەسسەدج تاراتىپ وتىر؟
– جولدامانى بالكىم سەرپىن رەتىندە ايتقان بولۋى كەرەك. دەسە دە، اللانىڭ مونوپولياسىنداعى ءجاننات پەن توزاق ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى بارىپ-كەلىپ جۇرەتىن كينوتەاترىمىز ەمەس. ولار – ءۇمىتىمىز بەن ۇرەيىمىز. ال ءۇمىتتى اقشامەن، بايلىقپەن، باسقامەن ەشكىم ساتىپ الا المايدى، ءتىپتى، جومارتتىعىمىز دا بيلەتتىككە جاراماۋى مۇمكىن. ويتكەنى ءجانناتتىڭ ەسىگىن امالىمىزدان بۇرىن پەيىلىمىز، سودان كەيىن كوركەم مىنەزىمىز ارمەن امالىمىز اشادى، ونى كەزىندە مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىز باسا ايتىپ كەتكەن: اللا تاعالا سىزدەردىڭ سۇلۋلىقتارىڭىزعا، بايلىقتارىڭىزعا قارامايدى. جاراتقان سىزدەردىڭ جۇرەكتەرىڭىز بەن ىستەگەن ىستەرىڭىزگە قارايدى.
– ءدىن وكىلدەرى، يمامدار جاماعاتىن مەشىت-مەدرەسە قۇرىلىسىنا كومەك بەرۋگە شاقىرىپ جاتادى. ەلىمىزدە مەكتەپتەر جەتىسپەيتىن وڭىرلەر دە بار. مەشىت-مەدرەسە سالۋ مەن مەكتەپ سالۋدىڭ قايسىسىنىڭ ساۋابى كوبىرەك؟
– ساۋابىنان بۇرىن سانىنا كەلەيىك، ياعني قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنا قاراستى ەلىمىزدە 2716 مەشىت، 1 ۋنيۆەرسيتەت، 1 يمامداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتى، 9 مەدرەسە، 2 قاريلار ورتالىعى بار. ال وسى وقۋ ورىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگىن ساۋاپ ىزدەگەن ساليقالى ازاماتتار سالدى ءارى ىشىندە حالىقتىڭ دا قايىرىمدىلىق قاراجاتتارى بار. دەگەنمەن، ءدىن ادامى رەتىندە ايتارىم، تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى كوتەرىلگەلى، «بىزگە مەشىت سالىپ بەرىڭدەر» دەپ ۇكىمەتكە تەلمىرىپ، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرمادىق. حالىقتىڭ يمانى ءۇشىن مەن سياقتى يمامداردىڭ بارلىعى كەزىندە بارىنشا اتسالىستى. قولىمىز قالت ەتسە قۇرانىمىزدى وقيمىز، ۋاقىتىمىز بولىپ قالسا، رۋحانياتتى ناسيحاتتايمىز، كۇن-تۇن دەمەي، دۇنيەدەن وتكەندەردى ارۋلايمىز، قول جايىپ كەلگەندى قۇر قول كەرى قايتارمايمىز، ايتەۋىر، جاقسىلىقتىڭ جارشىسى بولۋعا جانىمىزدى سالىپ كەلەمىز.
– ال ەندى ەلىمىزدە قانشا مەكتەپ بار؟ مىسالى، ساناق بويىنشا ەلىمىزدەگى مەكتەپتەردىڭ سانى – 7724، سونىڭ – 5279 اۋىلدىق، 2445 قالالىق مەكتەپ ەكەن. مۇنىڭ سىرتىندا جەكەمەنشىك مەكتەپتەر بار، ولار دا كوبەيىپ كەلەدى. سوندا قايسىسى كوپ، قايسىسىنان ساۋاپ ىزدەيىك؟
– ءوز باسىم مەكتەپ پەن مەشىت-مەدرەسەنىڭ اراسىنان ەشقانداي ماسەلەنى كورىپ تۇرعان جوقپىن. ءيا، جۇما كۇنىنەن باسقا كۇندەرى مەشىتتەردىڭ بوس تۇرۋ-تۇرماۋى جاماعاتىنا قاراي، الايدا، مەدرەسەنى بوس دەي المايمىن. تەك ساۋاپتى عيماراتتىڭ بوي كوتەرۋىنەن ەمەس، سول عيماراتتاردىڭ ىشىندەگى ءىلىم-بىلىم الاتىن ۇرپاقتىڭ وي كوتەرۋىنەن ىزدەۋىمىز كەرەك. ەگەر ءوزىمىز، ۇرپاعىمىز، حالقىمىز ءىلىمدى نە ءبىلىمدى بولماسا، مىڭ عيمارات سالىپ، ودان ساۋاپ ىزدەۋ بەكەرشىلىك، وندا پايداسىنان گورى كۇناسى كوپ بولادى. كەڭەستىك داۋىردە مەشىت بولماسا دا، ناماز وقىلدى، مەدرەسە بولماسا دا قۇدايدىڭ ءىلىمى جەتەتىنگە جەتتى، مەكتەپ بولماسا دا بالالار وقىدى. سوندىقتان بۇل جەردەگى ماسەلە ءبىزدىڭ نيەت-پەيىلىمىزدە، تالپىنىسىمىزدا، ياعني ىلىمنەن – بىلىمگە، بىلىمنەن – عىلىمعا، عىلىمنان – ەڭبەككە وتۋىمىزدە. مەكتەپتىڭ دە، مەدرەسە ياكي مەشىتتىڭ دە ءوسۋى ۇلتتىڭ ءوسۋى دەگەن ءسوز. سول مەدرەسەلەردە دە زاماناۋي دارىستەر بەرىلەدى. تىپتەن، سول ءدىني وقۋ ورىننان شىققان ناعىز جاستار ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني كەلەشەگىنە، عىلىم مەن بىلىمگە، ۇلتجاندىلىققا باۋلۋدا قىزمەت ەتەدى. سونىڭ بىرىنەن ءسىز سۇحبات الىپ وتىرسىز…
– بايىرعى قازاق قوعامىندا ايەلدەردىڭ قوعامدىق ورنى جوعارى بولعانىنا دالەل كوپ. ساق پاتشايىمدارىنان تارتىپ رۋ-تايپالارعا اتى بەرىلگەن انالارعا دەيىن. ايەلدەردىڭ قوعامدىق ورنىنىڭ تومەندەۋىن، «ايەلدەر ەركەكتەن ءبىر ساتى تومەن تۇرادى» دەگەن سوزدەردىڭ شىعۋىن ءدىننىڭ اسەرىنەن دەپ قاراستىرۋعا بولا ما؟
– ايەلدىڭ مارتەبەسىن اللانىڭ ءوزى، پايعامبارى كوتەرىپ قويعان. بىردە-بىر ادام دىننەن ايەل زاتى جايلى بىردە-بىر ارتىق ءسوز، حاديس، ايات، سۇرە تابا المايدى. كەرىسىنشە، «كىمدە-كىم ءۇش قىزدى بولىپ جانە ولارعا جاقسى تاربيە بەرىپ، راحىمىنا بولەپ، قامقورلىعىنا الاتىن بولسا، وعان ءجاننات ءۋاجىپ بولادى» دەگەن قىز بالاعا ارنالعان حاديستەر بارشىلىق. «ولارمەن (ايەلدەرمەن) جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىڭدار» دەيدى «نيسا» سۇرەسى. «ادام بالاسىنا، اكە-شەشەسىنە جاقسىلىق ىستەۋدى بۇيىردىق. ويتكەنى اناسى ونى زورعا كوتەرىپ، ارەڭ بوسانادى» دەيدى «ازحاب» سۇرەسىندە. جانە ءارقايسىسىنا، ياعني «ايەلدەردىڭ كۇيەۋلەرىنىڭ الدىندا مىندەتتەرى بولعانىنداي، ەر-ازاماتتاردىڭ دا ايەلدەرىنىڭ الدىندا زاڭدى مىندەتتەرى بار» دەيدى. سوندىقتان مۇنى جاڭساق ۇعىم مەن قاتە پىكىر دەۋگە بولادى. ءيا، اللانىڭ الدىندا ءبارىمىز تەڭدەيمىز، تەك، جاراتىلىسقا كەلگەندە، ايەل مەن ەركەك تەڭ ەمەس، ياعني ارامىزدى نازىك تابيعات ءبولىپ تۇرادى. مىنە، سول تابيعاتتى ءبىر ساتىمەن ولشەيدى، ياعني قالاي بولعاندا دا ەر مەن ايەل ءومىردىڭ ءبىر ءبۇتىن دەنەسى. تەك، سول دەنەنى جارىمجان قىلىپ جۇرگەن ءوزىمىز، ياعني ايەلدى تومەن ساناپ جۇرگەن ەرلەردىڭ ءوزى، باسقا ەشتەڭە ەمەس. ەكى تاراپتان دا تىم شەكتەن شىعاتىندار بار. ونى دۇرىستاپ، كوركەم تۇردە تاربيەلەيتىن ۇلكەندەر دە يماندى، سانالى، تاربيەلى بولۋى كەرەك.
– ۇدايى ناسيحاتتىڭ بولعانىنا قاراماستان قوعامدا ءدىننىڭ تەك سىرتقى فورماسىن عانا قابىلداپ، ادامي قۇندىلىقتاردى دارىپتەيتىن تەرەڭ مانىنە ۇڭىلە الماي جاتقانىمىزعا نە سەبەپ؟
– بىرىنشىدەن، ناسيحاتتىڭ قوعامعا ءسىڭىپ كەتۋى – ادامنىڭ ەمەس، اللانىڭ قالاۋى. مىسالى، ناسيحات ادامعا بىردەن جۇعىپ كەتە بەرەتىن بولسا، وندا، جەر بەتىندە سوعىس بولماس ەدى، پايعامبارلارعا قيانات جاسالىنباس ەدى. ءتىپتى، ايدى ەكىگە ءبولىپ عاجايىپ مۇعجيزانى كورسەتكەندە، مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامباردىڭ سوڭىنان ءبارى ىلەسىپ كەتپەدى. ياعني سول تۇستا دا كەرى تارتقاندار، سىناقتار بولدى، ءتىپتى، ولتىرۋگە تالپىنعاندار دا بولدى، ياعني وسىنىڭ بارىنەن ءوتتى. ءدىننىڭ جۇرەككە ورناۋ حيكمەتى اللادا، سوندىقتان حيداياتتى ادام ەمەس، اللا بەرەدى، ءارى ونى كىمگە سالادى، قالاي سالادى، ونى اللانىڭ ءوزى شەشەدى. ەكىنشىدەن، ءبىز تەك جاقسىلىقتى جەتكىزۋشىمىز، ياعني ايتىلعان ناسيحات جۇرەكتەردەن ورىن الۋىن تىلەيمىز، سۇرايمىز، بولدى. ۇشىنشىدەن، ناسيحات ايتۋشىدا دا ءمان بار، ياعني ول الدىنداعى ادامنىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىنۋى كەرەك. مىسالى، الەۋمەتتىك جەلىنىڭ وزىندىك پايداسى مەن زيانى وسىندا، ياعني اقپاراتتىڭ تەز تارالۋىنا پايداسى زور. الايدا، وسى بەينەروليكتەردى ءار جەرىنەن ادامدار قيىپ، نەگىزگى وي بۇزىلىپ جەتكەندە مۇلدەم باسقا ماعىنا بەرۋى ابدەن مۇمكىن. كەلەسى تۇسى مەشىتتە جاماعاتقا ايتىلاتىن كەيبىر تاقىرىپتار بۇقارا كوپشىلىككە اۋىر ءتيۋى نەمەسە ەرتەگى سياقتى كورىنۋى ابدەن مۇمكىن جاعداي. ياكي مۇسىلماندىققا جاڭادان ءتاي-تاي باسقان ادامعا ايتىلاتىن ناسيحات ءوزىن تەرەڭ مۇسىلمان سانايتىن جاماعاتقا تەرىس پىكىر قالىپتاستىرۋى مۇمكىن. مىسالى، ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرى ورىمدەي جاپ-جاس وقۋشى بالالارىنىڭ راديكالدانىپ كەتپەۋى ءۇشىن سولاردىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى جوعارى دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋدا دومبىرا جايلى قاتتى ايتىلعان سوزىمە ءدىندارلار دا دۇرىس تۇسىنبەي قالدى. ەڭ قىزىعى، سول سوزدەرىمە وتە اۋىر پىكىرلەر، كۇپىر سوزدەر، اۋىر-اۋىر بەيادەپتەگى بالاعات سوزدەر جازدى. ال سونى جازىپ وتىرعان ءوزىمىزدىڭ نامازحان ازاماتتار، ياعني بۇل دا راديكالدانۋدىڭ كورسەتكىشى دەپ بىلۋگە بولادى.
– قاجىلىق وتەۋ باسەكەگە اينالىپ، ءتىپتى كرەديت الىپ قاجىعا باراتىندار دا شىقتى. كەيبىر تۋريستىك كومپانيالار ءبولىپ تولەۋ نەمەسە وزگە دە نەسيە تۇرلەرىن ۇسىنادى. بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟
– سىرتتاي تون ءپىشۋ وڭاي، باسىندا بەس كرەديتى بارلار قاجىلىققا ۇمتىلادى دەپ ايتا المايمىن نەمەسە قالتالىلار قاجىلىقتى باسەكەگە اينالدىردى دەۋ دە قيىن. ويتكەنى ەشبىرەۋىنىڭ ىشىنە، جۇرەگىنە، قالتاسىنا كىرىپ شىققان جوقپىز. ءيا، كەيىنگى كەزدە بىرنەشە تۋريستىك كومپانيالاردىڭ قاتەلىكتەرى، شيكىلىكتەرى شىعىپ جاتىر. جالپى، حالىقتى قاجىلىققا تالپىندىرۋ دۇرىس، ءبىراق قاجىلىقپەن قارىزعا كىرگىزۋدى ءوز باسىم قۇپتامايمىن.
– قۇربان ايت، ورازا سياقتى ءدىني مەرەكەلەر قارساڭىندا ءتورت تۇلىكتىڭ، ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسى شارىقتايدى. وسىلايشا ساۋاپتى امال ىستەگىسى كەلگەن جاندار نيەتىنە جەتە الماي قالىپ جاتادى. وسىنى قالاي رەتتەسەك بولادى؟
– بىرىنشىدەن، نارىق ەشكىمگە، ەشتەڭەگە تاۋەلدى ەمەس، ول ناقتى ءبىر قۇرىلعان دامۋ ديناميكاسىمەن جۇرەدى. تەڭگە تيىننان قۇرالعانداي، باعانىڭ تومەندەۋى نەمەسە شارىقتاۋى كۇن سايىن كوز الدىمىزدا ءجۇرىپ جاتىر، تەك ونى ءوزىمىز بايقامايمىز. ەكىنشىدەن، ءدىني مەرەكەلەر كەزەڭىندە نارىقتى قاداعالاۋ يمام-مولدالاردىڭ مىندەتى ەمەس، ونى قاداعالايتىن ارنايى انتي مونوپوليالىق قىزمەتتەر بار. ۇشىنشىدەن، قۇرباندىق قۇدايعا جاقىنداۋ، ياعني قاي امالىمىز وتەدى، ماسەلە سوندا. بويىمىزدا ەڭ جامان قىرىق قاسيەتتىڭ بىرنەشەۋى بولسا، مىسالى، تاكاپپارلىق، ماقتانشاقتىق، وتىرىك ايتۋ، جالعان سويلەۋ جانە تاعى باسقا، وعان قويدىڭ نە كىناسى بار؟ مىنە، ناعىز قۇرباندىق وسى قۇربان ايتتا، ياعني وسى جامانداردى قۇربان ەتۋ – اللاعا جاعاتىن ءىس. ودان كەيىن ءبىز نەگە ساۋاپتى تەك اس بەرۋ، مال شالۋدان ىزدەيمىز. ءجانناتتىڭ ەسىگىن جاقسى مىنەز اشاتىن بولسا، جاقسى نيەت، جاقسى پەيىل، جاقسى قارىم-قاتىناس جاقسى مىنەزدى قالىپتاستىرادى، ياعني ساۋاپ ناق وزىمىزدە، ىشكى دۇنيەمىزدە، تەك جارىققا شىعار دۇنيە پەيىل.