ۇلكەن ساياساتتا سوڭعى جىلدارى ورتالىق ازيانى ورتاق حالىقارالىق قاتىناستار سۋبەكتىسى رەتىندە قاراستىرۋ تەندەنسياسى بايقالادى. 2021 جىلدان بەرى اقش، ەو، جۇڭگو جانە تۇركيا سياقتى الەمدىك جانە ايماقتىق گەوساياسي كۇش ورتالىقتارىنىڭ ايماققا قىزىعۋشىلىعى ارتتى. بۇل پروسەستى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا قارۋلى قاقتىعىس ۇدەتە ءتۇستى. وسى ورايدا ساراپشىلار ماسكەۋدىڭ ورتالىق ازياعا ىقپالى ازايىپ كەلە جاتقاندىعىن ايتۋدا.
كوزقاراس وزگەرە باستادى
ۆاشينگتون 2015 جىلدان بەرى «G5+1» فورماتىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناسىن جالعاستىرىپ كەلەدى. ءبىراق اقش-تىڭ سىرتقى ساياساتى 2020- 2021 جىلدارعا دەيىن ورتالىق ازيانى اۋعانستان ماسەلەسىنىڭ كولەڭكەسى رەتىندە قاراستىردى. دەگەنمەن، رەسەي مەن ۋكراينا اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىس ۆاشينگتوننىڭ ورتالىق ازيا باعىتىنداعى ساياساتىن وزگەرتىپ جىبەردى. بۇل ۆاشينگتوننىڭ ورتالىق ازياعا بەتبۇرىسى 2022 جىلدىڭ 24 اقپانىنداعى وقيعادان كەيىن باستالدى دەگەن ءسوز ەمەس.
اقش-تىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – پرەزيدەنتتەر اۋىسقانىمەن، سىرتقى ساياساتتاعى ستراتەگيالىق باسىمدىقتار وزگەرىسسىز قالادى. 2020 جىلدىڭ اقپانىندا ترامپ اكىمشىلىگى مەن تاليبان بيلىگى اۋعانستاننان اقش اسكەرىن شىعارۋ تۋرالى بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ، بۇل پروسەسس 2021 جىلدىڭ 31 تامىزىندا اياقتالدى.
اۋعانستاننان اقش اسكەرىن شىعارۋ شەشىمىنىڭ استارىندا ستراتەگيالىق سەبەپ بار. ساراپشىلار اسكەردىڭ اۋعانستاننان شىعارىلۋى ەكونوميكالىق شىعىننىڭ وسۋىنەن دەيدى. دەگەنمەن، ونىڭ سىرتقى ساياسي سەبەبى دە بار. ۆاشينگتون اسكەردى جىلدام شىعارعاندىعىنا قاراعاندا، ماسكەۋ مەن كييەۆ قارىم-قاتىناسى ناشارلايتىنىن الدىن الا بولجاعان. قانداي الەمدىك دەرجاۆا بولساڭ دا، بارلىق تاراپتا ساياسي ويىندى جۇزەگە اسىرۋعا ەشكىمنىڭ الەۋەتى جەتپەيدى. سوعان قاراعاندا، كييەۆتى اشىق، ءارى جان-جاقتى قولداۋعا ۆاشينگتون ەرتەدەن قامدانعان سياقتى.
رەسەي–ۋكراينا اراسىندا قارۋلى قاقتىعىس كونتەكسىندە بيىل اقش ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋعا تىرىسۋدا. مۇنى 28 اقپان مەن 3 ناۋرىز ارالىعىنداعى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى ەنتوني بلينكەننىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ساپارى بارىسىندا ايتقان سوزدەرى دالەلدەيدى. سونىمەن قاتار، ەنتوني بلينكەن اقش ايماق ەلدەرىنە جاڭا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ ءۇشىن 25 ملن ەۋرو كولەمىندەگى قارجىلاي كومەك كورسەتەتىنىن مالىمدەدى.
ەنتوني بلينكەننىڭ ايماققا ساپارىنىڭ استارىندا تەرەڭ ساياسي ءمان جاتىر. سەبەبى، رەسەي– ۋكراينا قارۋلى قاقتىعىسىنا وراي ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ پوزيسياسى ءالى كۇنگە دەيىن قالقىپ تۇر. مەملەكەتتىك ساپارعا دەيىن، 23 اقپاندا بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىندا ۋكرايناداعى جاعدايدى رەتتەۋگە قاتىستى رەزوليۋسياعا داۋىس بەرۋدە قازاقستان، قىرعىز رەسپۋبليكاسى، تاجىكستان مەن وزبەكستان قالىس قالىپ، تۇركىمەنستان مۇلدەم داۋىس بەرۋگە قاتىسپادى.
ەو پەن پەكين كوش سوڭىندا قالمادى. 17 - 18 مامىردا الماتىدا «ەو-ورتالىق ازيا» فورماتىنداعى ەكىنشى ەكونوميكالىق فورۋمى ءوتتى. فورۋمدا ەۋروپالىق وداق ايماق ەلدەرىنە ەكونوميكالىق قولداۋدى كۇشەيتەمىز دەگەن سارىندا مەسسەدج تاراتتى. ەسكەرتە كەتەتىن جايت، ەو پەن ورتالىق ازيا اراسىنداعى ءبىرىنشى ەكونوميكالىق فورۋم 2021 جىلدىڭ 5 قاراشاسىندا بىشكەكتە وتكەن بولاتىن.
ال 18-19 مامىردا ەو پەن قاتارلاسىپ قحر-نىڭ سيان قالاسىندا تۇڭعىش رەت «C5+1» فورماتىندا پەكيننىڭ ورتالىق ازيامەن بايلانىسىن نىعايتۋعا باعىتتالعان ءسامميتى ءوتتى. وندا پەكين ورتالىق ازيا ايماعىندا بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا جانە قورعانىس سالاسىن كۇشەيتۋگە دايىن ەكەنىن مالىمدەدى. سونداي- اق، پەكين ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ترانسپورت مارشرۋتتارىن نىعايتۋعا نيەتتى ەكەنىن مالىمدەپ، قارجىلاي كومەك رەتىندە 26 ملرد يۋان (3،8 ملرد اقش دوللارى) بولەتىنىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى.
ءسامميتتىڭ ۇلى جىبەك جولى باستاۋ العان سيان قالاسىندا ءوتۋى دە شارانىڭ ماڭىزدىلىعىن ارتتىرا تۇسەدى. سەبەبى، پەكيننىڭ «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسى كۇن تارتىبىنەن شىعىپ قالعان ەدى. سامميت ونى قايتا جانداندىرۋعا اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز.
وسى ورايدا تۇركيانىڭ دا ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قارىم- قاتىناستى نىعايتۋعا نيەتتى ەكەندىگىن ەسكەرگەن ءجون. تۇركيا ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ورتاق تۇركىلىك يدەولوگيا نەگىزىندە ارەكەت ەتەدى. مۇنداعى نەگىزگى الاڭ تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى. ول تۇركى كەڭەسى دەگەن اتاۋمەن 2009 جىلى قۇرىلعان. ال 2021 جىلى 12 قاراشادا بىرلەستىك تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ۇيىمى بولىپ وزگەردى. ءبىراق تۇركيانىڭ وزگە ساياسي كۇشتەرمەن سالىستىرعاندا قىسقا ۋاقىتتىق پەرسپەكتيۆادا ايماققا ىقپالى تومەندەيدى. وعان ەلدەگى ەكونوميكالىق داعدارىس، جەر سىلكىنىسى مەن سوڭعى پرەزيدەنت سايلاۋىندا كورىنىس تاپقان ساياسي داعدارىس سەبەپ.
ماسكەۋدىڭ جاڭا باعىتى
ورتالىق ازيا ءبىرتۇتاس سۋبەكت رەتىندە ماسكەۋدىڭ سىرتقى ساياساتىندا جەكە باعىت بولماعان. العاشقى 1993 جىلعى سىرتقى س اياسي كونسەپسيادا ماسكەۋ تمد جانە وزگە ەلدەرمەن تەڭ نەگىزدە قارىم-قاتىناس ورناتۋدى كوزدەدى. ماسكەۋ كەڭەس ۇكىمەتىنەن قالعان يمپەرياليستىك يدەولوگيالىق ۇستانىمدى ىسىرىپ تاستاپ، بەيبىت سىرتقى ساياساتتى ۇستاندى.
دەگەنمەن، رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلسيننىڭ ۇستانعان سىرتقى ساياساتى ەلدەگى ۇلتشىل ساياسي كۇشتەردىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. بۇل كۇشتەر رەسەي سىرتقى ساياساتتا ىقپالىن تومەندەتىپ جاتىر دەگەن پىكىردە بولدى. ماسكەۋدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى داعدارىسى 2000 جىلى جاڭا كونسەپسيانىڭ قابىلدانۋىنا تۇرتكى بولدى. جاڭادان سايلانعان ۆلاديمير پۋتين قابىلداعان قۇجاتتا ەلدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى العا قويعان ماقساتتارىنا جەتپەدى دەلىنگەن. كونسەپسيا مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتتاعى باسىم باعىتى رەتىندە حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ كوپپوليارلى جۇيەسىن قۇرۋ، كورشى ەلدەرمەن دوستىق قارىم-قاتىناستى ورناتۋ، شەتەلدەگى رە سەي ازاماتتارىن قورعاۋ جانە الەمدە رەسەيدىڭ جاعىمدى ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ مەن ورىس ءتىلىن تانىمال ەتۋدى كوزدەدى. سونىمەن قاتار، قۇجاتتا اقش باسشىلىعىندا ءبىرپوليارلى حالىقارالىق جۇيە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونەتىن ءقاۋىپ ەكەندىگى اتاپ ءوتىلدى. كونسەپسيانىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىتى رەتىندە بەلورۋسسيامەن وداقتاستىقتى دامىتۋ كوزدەلدى.
2008 جىلعى كونسەپسيا الدىڭعىسىن تولىقتىردى. وندا تاريحي باتىستىڭ جاھاندىق پروسەستەرگە ىقپال ەتۋدەگى مونوپولياسى اياقت الدى دەلىندى. قۇجاتتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – ماسكەۋ العاش رەت ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىق پەن كەدەندىك وداق باعىتىنا بەت بۇرىپ، رەسەي ەۋرازيالىق دەرجاۆا دەپ اتالدى.
ماسكەۋدىڭ شىعىسقا بەتبۇرىسى مۇنىمەن اياقتالمادى. 2013 جىلعى كونسەپسيادا 2008–2013 جىلعى الەمدىك قارجى داعدارىسى ناتيجەسىندە باتىس ەلدەرى ءوز پوزيسياسىن جوعالتتى دەلىنگەن. ەندى ماسكەۋدىڭ بولجامى بويىنشا الەمدە ازيا مەن ازيا- تىنىق مۇحيت ايماعى جاڭا كۇشكە اينالادى. قۇجاتتا سونىمەن قاتار، ۋكرايناعا تەرەڭ ينتەگراسيالىق پروسەستەرگە قوسىلۋىنا قولۇشىن بەرۋ كەرەكتىگى ايتىلادى.
ال 2016 جىلعى كونسەپسيادا رەسەيدىڭ باتىس ەلدەرىمەن قارىم- قاتىناسىنداعى داعدارىس اشىق ايتىلدى. اقش، ناتو جانە ەو- تىڭ گەوساياسي ەكسپانسياسى قارىم- قاتىناستىڭ ناشارلاۋىنىڭ باستى سەبەبى دەپ كورسەتىلدى. سونداي-اق، كونسەپسيادا العاش رەت سيريا داعدارىسىن رەتتەۋ تۋرالى ايتىلدى. ماسكەۋدىڭ نازارىنان ۋكراينا داعدارىسى دا تىس قالمادى. قۇجاتتا رەسەي ۋكراينا ىشىندەگى داعدارىستى ساياسي-ديپلوماتيالىق جولمەن رەتتەۋگە نيەتتى ەكەندىگى ايتىلادى.
قولدانىستاعى كونسەپسيا بيىل 31 ناۋرىزدا قابىلداندى. قۇجاتتا كوپپوليارلى الەمدى نىعايتۋ ماقساتىندا اقش پەن وزگە دە دوس ەمەس ەلدەردىڭ الەمدەگى باسىمدىقتارىن ازايتۋ نەگىزگى باعىت دەپ كورسەتىلدى. سونىمەن قاتار، رەسەي بريكس، شىۇ، تمد، ەاەو، ۇقشۇ، ريك (رەسەي، ءۇندىستان جانە جۇڭگو) جانە وزگە دە مەملەكەتارالىق بىرلەستىكتەردىڭ الەۋەتىن نىعايتىپ، حالىقارالىق ءرولىن ارتتىرۋعا كۇش-جىگەرىن سالادى دەلىنگەن.
ورتالىق ازيا بىرلىگى قاجەت
مۇنداي كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا ورتالىق ازيا ەلدەرى قالاي ارەكەت ەتۋى ءتيىس؟
ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ورتاق ايماقتىق ەكونوميكالىق، گۋمانيتارلىق، مادەني باعىتتا ارەكەت ەتەتىن ۇيىم قاجەت. جاڭا وداق جۇڭگو، رەسەي، اقش جانە ەو پەن كۇش بالانسىن ساقتاۋ مەن سىرتقى ساياساتتا ورتاق ارەكەتتى جولعا قويۋى ءتيىس. سەبەبى، الەمدىك ساياسي كۇشتەردىڭ ورتالىق ازيامەن قارىم-قاتىناسىن جاقسارتۋىنىڭ استارىندا جەكە مۇددەلەرى جاتىر.
ورتالىق ازيا ايماعى الەمدىك جانە ايماقتىق دەرجاۆالاردىڭ ساياسي ويىن الاڭىنا ەمەس، سولارمەن تەرەزەسى تەڭ ساياسي كۇشكە اينالۋى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە. ءبىراق ايماقتا سىرتقى ساياساتتاعى ورتاق كوزقاراس جوق. بۇگىنگى كۇنى ايماق ەلدەرى ءارتۇرلى وداققا مۇشە. مىسالى، قازاقستان مەن قىرعىز رە سپۋبليكاسى ەاەو، شىۇ، ۇقشۇ ۇيىمدارىنا، ال وزبەكستان شىۇ-نا عانا، تاجىكستان ۇقشۇ مەن ش ى ۇ - ن ا م ءۇ ش ە ە ل د ە ر . ا ل تۇركىمەنستان سىرتقى ساياساتتا ەشقانداي ۇيىمعا مۇشە بولماي «وقشاۋلانۋ» ساياساتىن ۇستانادى. وسىدان ءالى كۇنگە دەيىن ايماققا ماسكەۋ مەن پەكيننىڭ ىقپالى باسىم ەكەنى بايقالادى. سەبەبى، بۇل ۇيىمداردا ولاردىڭ ساياسي ىقپالى باسىم.
سىرتقى سەبەپتەردەن بولەك، ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا ءوزارا قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەر دە جەتكىلىكتى. شەكارالىق ماسەلەلەردەن تارتىپ، ەنەرگەتيكالىق جانە سۋ قاۋىپسىزدىگى كەيىنگە قالدىرماي، بىرلەسىپ شەشۋدى تالاپ ەتەدى.
قازاقستاننىڭ مۇددەسى بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جانە ەكونوميكالىق ينتەگراسيا
سىرتقى ساياساتتا كوپۆەكتورلىلىق ستراتەگياسىن ۇستاناتىن قازاقستان ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە ەلدىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسى مەن بۇۇ-نىڭ حالىقارالىق داۋلاردى بەيبىت جولمەن شەشۋ، مەملەكەتتەردىڭ تۇتاستىعى مەن سۋۆەرەنيتەتى سياقتى پرينسيپتەرى ماڭىزدى.
قازاقستان حالىقارالىق داۋلاردى بەيبىت جولمەن شەشۋدە ءبىرشاما باستامالار كوتەردى. سيريا داعدارىسى بويىنشا استانا پروسەسى، ماسكەۋ مەن تۇركيا اراسىنداعى 2015 جىلعى كيكىلجىڭ سياقتى حالىقارالىق داۋلاردى رەتتەۋدە قازاقستان ۇلكەن ۇلەس قوستى.
سىرتقى ساياساتتا قازاقستان مەملەكەتتەردىڭ تۇتاستىعى مەن سۋۆەرەنيتەتى ءپرينسيپىن قاتاڭ ۇستانادى. وعان مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ 2022 جىلعى پەتەربۋرگ حالىقارالىق ەكونوميكالىق فورۋمىندا ايتقان سوزدەرى دالەل. مەملەكەت باسشىسى قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى تۇراقتى جانە مەملەكەتتەردىڭ تۇتاستىعىن قولدايدى، سوندىقتان دنر، لنر سياقتى كۆازيمەملەكەتتىك بىرلەستىكتەردى مويىندامايدى دەپ مالىمدەدى. سونىمەن قاتار، قاسىم-جومارت توقايەۆ 24 مامىردا وتكەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق فورۋمدا قازاقستان ءۇشىن ەاەو باعىتىنداعى ينتەگراسيا ەڭ الدىمەن ەكونوميكالىق سيپاتتا ەكەندىگىن شەگەلەپ ايتتى.