سەمەي ورمانىن ءورت الىپ، اباي جەرى تۇتەككە ورانىپ، قارالى ەلدىڭ قابىرعاسى سوگىلگەندەي بولدى. «ءورىسىڭدى ءورت جايلادى ما» دەگەن وسى دا، قاپيادا 14 ازاماتىمىزدان ايىرىلىپ، ازالى كۇندە ايبىندى تۋىمىز تومەن ءتۇسىرىلدى. نە دەگەنمەن، تار سوقپاقتا توسەلگەن، تارعالاڭ جولدا دا تايپالعان، باسىنان سان زۇلماتتى وتكەرىپ، تاعى دا ەڭسەسىن تىكتەپ كەلگەن ەل ەمەسپىز بە. اۋەلگى سالعىرتتىق پەن قاپىلىستى اشىنا سىناپ، جۇرت بولىپ جۇمىلىپ ءتىلسىز جاۋمەن ايانباي-اق ايقاسىپ جاتىرمىز. كورشىگە قول ارتپاي، اعايىنعا جۇك سالماي، ءوز كۇشىمىزبەن دە اپاتتى اۋىزدىقتاپ شىعاتىن كۇن دە الىس ەمەس. ايتسە دە، سوڭعى جىلداردا ءتىلسىز جاۋدىڭ تۋ سىرتىمىزدان ءتيىپ، ەلدى ابىگەرگە سالۋى جيىلەگەنى بەلگىلى. ءار رەتتە دالا ءورتىنىڭ اۋقىمى كەڭەيىپ بارا جاتقانىن دا بايقادىق. بۇل بىزگە ماسەلەنى الەمدىك ماسشتابتا قاراستىرىپ كورۋدى مىندەتتەيتىندەي.
الەمدە ءورت ءقاۋپى كۇشەيگەن
باقساق، سوڭعى ون جىلدىقتا مەيلى تابيعي، مەيلى ادامي سەبەپتەن پايدا بولعان دالا ءورتىنىڭ جالپى اسەرى تۇتاس جاھاندا كۇشەيە تۇسكەن ەكەن. بۇۇ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جونىندەگى باعدارلاماسىنىڭ (يۋنەپ) مالىمەتىنە قاراعاندا، الەمنىڭ كوپتەگەن ەلىندە پايدا بولعان ورتتەر اۋقىمى، جانۋ ۇزاقتىعى مەن قارقىنى جاعىنان بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كۇشەيگەن. بۇنىڭ ءوزى جاي كۇندە جالپى كوپشىلىك ءمان بەرە بەرمەيتىن جاھاندىق كليمات وزگەرىسىنىڭ قانشالىقتى سالماقتى ەكەنىن بىلدىرەدى. ەڭ جامانى – ورمان نە دالا ورتتەرى مەن كليماتتىڭ جىلىنۋى ءبىرىن-بىرى كۇشەيتىپ، ءبىرىن - ءبىرى اسقىندىرىپ وتىراتىن قۇبىلىستار.
جاھاندىق قالپىنا كەلتىرۋ قورى: دالا ورتتەرىنە قاتىستى تەرەڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزگەن اتالعان ۇيىم ماماندارى 1952، 1972 جانە 1992 جىلدارداعى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردى 2022 جىلعى ناتيجەلەرمەن سالىستىرىپ، ادامداردى تاڭقالدىراتىن دەرەكتەردى العا تارتادى. زەرتتەۋدىڭ جالپى قورىتىندىسى «قازىرگى ءورت بۇرىنعى ورتتەن وزگەرەك» دەگەنگە سايادى. قازىرگى دالا، ورمان ورتتەرى بۇرىنعىعا قاراعاندا وڭاي پايدا بولىپ، قارقىندى جانىپ، ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلادى. ءارى ادام ءومىرى، كليمات وزگەرىسى، سونداي-اق، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كەرى اسەرى دە اۋىرلاي تۇسكەن.
- 2022 برازيليانىڭ امازونكا ورمانىنداعى ءورت سوڭعى 12 جىلداعى ەڭ جوعارى شەكتەن اسىپ كەتكەن.
- ال 2022 جىلدىڭ جازىندا ەو مەن ۇلىبريتانياداعى ورمان ورتتەرىنەن كومىرتەگى شىعارىندىلارى 2007 جىلدان بەرگى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتتى.
بۇل جىلداعى دالا ورتىنە بايلانىستى ونداعان مىڭ ادام ەۆاكۋاسيالانىپ، ءورت سوندىرۋشىلەردى قامتىعان ونداعان ادام كوز جۇمعان. نازار اۋدارارلىعى، وسى جىلى كەمىندە 7 ەلدىڭ استاناسىندا 40 جىلداعى ەڭ جوعارى تەمپەراتۋرا تىركەلگەن.
ەۋروپالىق ورمان ءورتىنىڭ اقپاراتتىق جۇيەسى (EFFIS): وزىنە مۇشە 43 ەلدە (ەو ەلدەرى، سولتۇستىك افريكا مەن تاياۋ- شىعىستاعى ءبىرقاتار ەلدەردى قامتيدى) 2010–2019 جىلدار اراسىندا ءار جىلى ورتا ەسەپپەن 424 000 گەكتار اۋماق ورتەنىپ وت ى ر ع ا ن . ا ل 2 0 2 0 ج ى ل ى حو ر ۆات ي يا ، نيدەرلاندى، پولشا، رۋمىنيا جانە تۇركيا قاتارلى ەلدەردە ءورت شارپىعان اۋماق بۇرىنعى ورتاشا كولەمنەن اسىپ تۇسكەن. م ءۇ ش ە ل ءى گ ءى ن د ە گ ءى 4 3 ە ل د ءى ڭ ت ا ر ي ح ى م ە ن قاراستىرعاندا ءورت سيرەك ورىن الاتىن اۋماقتارداعى اپاتتار سانى تاڭقالارلىق دەڭگەيدە جيىلەگەن.
اپاتتىق فيلانتروپيا ورتالىعى (CDP) جاريالاعان سولتۇسىك امەريكا قۇرلىعىنداعى ورمان ورتتەرىنە قاتىستى دەرەكتەر دە وسىعان ۇقساس ناتيجەلەردى كورسەتەدى.
NASA: ءوزىنىڭ Terra سپۋتنيگى (MODIS) ارقىلى جيناقتاعان مالىمەتتەرى ارقىلى 2000–2023 جىلدار اراسىنداعى الەمنىڭ 23 جىلدىق «ءورت تاريحىن» كەسكىنگە اينالدىرعان. بۇل دا الەمدە كۇن سايىن تۋاتىن ءورت اپاتتارىنىڭ سانى مەن كولەمىنىڭ وسكەنىن مەڭزەيدى.
ءورت سەبەپتەرى
دالا نەمەسە ورمان ءورتى تابيعي جانە ادامداردىڭ ارەكەتى سەبەبىنەن پايدا بولادى. تابيعي سەبەپتەرگە نايزاعاي، كۇن نۇرىنىڭ كەزدەيسوق جاعدايلارعا بايلانىستى شوعىرلانۋى (لينزا قۇبىلىسى)، ت.ب. تۇرلەرى جاتادى. ءبىراق ەكولوگ مامانداردىڭ پىكىرىنە سەنسەك، بارلىق ورمان جانە دالا ءورتىنىڭ 75 پايىزى ادامي سەبەپتەردەن بولىپ جاتىر. ال ولاردىڭ اۋقىمىنىڭ بارعان سايىن كەڭەيۋىنە، قارقىنىنىڭ تەزدەۋىنە، جيىلىگىنىڭ ارتۋىنا تىكەلەي كليمات وزگەرىسىنىڭ اسەرى بولۋدا. بىلايشا ايتقاندا، جاھاندىق كليماتتىڭ جىلىنۋ ۇردىسىنەن اپتاپ ىستىقتار ۇزاققا سوزىلۋدا جانە قۇرعاقشىلىق كۇشەيۋدە. بۇلار دالا ءورتىنىڭ ورىن الۋ ىقتيمالدىعىن ارتتىرعان ءارى زاردابىن دا تەرەڭدەتىپ جىبەرگەن.
ستاتيستيكالىق دەرەكتەر كورسەتكەندەي، سولتۇستىك جارتى شارداعى ورمان ءورتىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ادامداردىڭ ابايسىزدىعىنان نەمەسە قاساقانا ورتەۋ ارەكەتتەرىنەن (اۋىلشارۋاشىلىق، وندىرىستىك اۋماقتاردى كەڭەيتۋ، ەگىستىكتەردى زالالسىزداندىرۋ ءۇشىن ءورت قويۋ ارەكەتتەرىنەن) بولعان. بۇعان قوسا، قالالانۋدىڭ (ۋربانيزاسيا) ۇلعايۋى، ادامداردىڭ ءىس-قيمىل اۋماعىنىڭ جابايى تابيعاتقا شامادان تىس ارالاسۋى، ادام قوزعالىسى كەڭىستىگىنىڭ كەڭەيۋى، اۋىلشارۋاشىلىق جانە وندىرىستىك ءىس-قيمىلداردىڭ جۇيە سىزدىگى – بۇنىڭ ءبارى دالا ءورتىن تۋدىراتىن ادامي سەبەپتەردىڭ قاتارىنا جاتادى.
ەۋروپادا ءار جىلى شىلدە جانە تامىز ايلارىندا ءورت اپاتى جيىلەيدى. بۇل كەز ايماقتاعى ءتۋريزمنىڭ ەڭ قاۋىرت مەزگىلى. سايكەسىنشە، ءورتتىڭ كوبى تۋريستىك ايماقتاردان تامىزدىق الىپ وتىرادى.
زارداپتارى
دالا ءورتىنىڭ زاردابى ءتۇرلى باعىتتا قاراستىرىلادى. ەڭ نەگىزگىلەرى – ومىرلىك ماڭىزدى ەكوجۇيەنى بۇزادى، الەۋمەتتىك ەكونوميكاعا، ادامداردىڭ ءومىر سۇرۋىنە كەسىرىن تيگىزەدى، مۇلىك پەن ءومىر ءسۇرۋ قۇرالدارىنا ءقاۋىپ توندىرەدى. بۇلاردان دا ءقاۋىپتىسى ميلليونداعان توننا كومىرتەكتى ءبولىپ شىعارادى.
قايتالاي كەتەيىك، ورمان نەمەسە دالا ءورتىنىڭ ەڭ ۇلكەن زاردابى جاھاندىق كليمات وزگەرىسىنە سايادى. ءارى كليمات وزگەرىسى اۋىرلاعان سايىن ءورت تە كوبەيەدى. EFFIS مالىمەتىنە ساي، الەمدەگى ورمان ورتتەرىنەن شىعاتىن كومىرتەكتىڭ مولشەرى تۇتاس ەۋروپا قۇرلىعىنداعى قوعام مەن وندىرىستەن اۋاعا تارايتىن كومىرتەكتىڭ دەڭگەيىنە تەڭ.
2020 جىلى كاليفورنياداعى ورمان ءورتى اتمو سفەراعا شىعارعان كومىرقىشقىل گازىنىڭ مولشەرى ونداعى كەن جانە ءوندىرىس ورىندارىنىڭ جىل سايىن اۋاعا بولەتىن كومىرتەك مولشەرىنەن 25 پايىزعا ارتىق بولعان.
ستاتيستيكا كورسەتكەندەي، ورمان ورتتەرىنىڭ سەبەبىنەن تىنىس الۋ جۇيەسى جانە جۇرەك قان تامىر اۋرۋلارى بويىنشا جىل سايىن الەمدە 340 000 ادام كوز جۇمادى.
ەكولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءۇردىس جالعاسا بەرسە، ادامدارعا، جابايى تابيعاتقا جانە كليماتقا ۇزاق مەرزىمدى جويقىن زارداپتار قالدىرادى.
ۇجىمدىق شۇعىل ارەكەتتى قاجەت ەتەدى
قازىرگى ءۇردىس پەن كليمات وزگەرىسىنىڭ دەڭگەيى ەلىمىزدە عانا ەمەس، تۇتاس الەمدە شۇعىل ءارى ۇجىمداسقان ارەكەتتى قاجەت ەتەدى. جاھاندىق تۇرعىدا الدىن الۋ ءۇشىن ماماندار الەم ەلدەرىنىڭ بىرلەسە ارەكەت ەتۋىن قۇپتايدى. ۇكىمەتتەردى ءوندىرىس پەن تۇرمىستان بولىنەتىن كومىرتەكتى بارىنشا ازايتۋ شارالارىن قابىلداۋعا شاقىرادى. جاسىل ەنەرگيانى دامىتۋ دا وسى قاتارعا كىرەدى.
ال قازاقستاندىق تۇرعىدا: ەڭ اۋەلى ورمان جانە دالا ورتتەرىنە قاتىستى، الدىن الۋ مەن كۇرەسۋ شارالارىندا عىلىمي نەگىزدەلگەن تاسىلدەرگە سۇيەنۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل ورتكە قارسى جانە الدىن الۋ شارالارىنىڭ جۇيەلىلىگىن، ونىمدىلىگىن ارتتىرادى. بۇل ورايدا:
ساياساتتى ناقتىلاۋ جانە باسقارۋدى ۇيلەستىرۋ (سەمەيدەگى جاعدايدان ساباق الۋ) كەرەك؛
كورشىلەس ەلدەرمەن (اسىرەسە، ورتا ازيا ەلدەرىن نەگىز ەتە وتىرىپ) تابيعي اپاتتارعا، توتەنشە جاعدايلارعا قارسى بىرلەسە كۇرەسۋ ماقساتىندا ۇيىمدار قۇرۋ. بۇل تابيعي اپاتتاردىڭ زارداپتارىن ازايتىپ، كولەمىن تەجەۋدە ءتيىمدى شارا رەتىندە الەم ەلدەرىندە قولدانىلاتىن تاجىريبە.
ورمان اعاشتارىن كەسۋگە قاتاڭ تىيىم سالۋ جانە جابايى تابيعاتتاعى ادام ارەكەتتەرىن بەلگىلى دەڭگەيدە شەكتەۋ شارالارىن قابىلداۋعا بولادى.
قوستاناي جانە اباي جەرىندەگى اپاتتى جاعدايلار بىزگە دابىل قاقتى. ياعني ءبىز تەك اقپارات قۇرالدارىنان ەمىس-ەمىس ەستىپ جۇرگەن جاھاندىق كليمات وزگەرىسى بىزدەن تىم الىستا ەمەس، ەلىمىزدە، ىرگەمىزدە، ءتىپتى ۇيىمىزدەگى ەسىك الدىنا دەيىن كەلدى.