ەلدە جاڭا باستامالار مەن تىڭ وزگەرىستەر كوپ. سونىڭ ىشىندە جاس عالىمداردىڭ جاڭاشا وي-پىكىرى دە ماڭىزدى. ءبىز تاريح عىلىمىنىڭ PhD دوكتورى ولجاس قۋانبايدى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
«ەڭبەك ۇجىمى – ءبىرتۇتاس ويىنشىلار كومانداسى»...
– مەملەكەت باسشىسىنىڭ ادىلەتتى قازاقستان باستاماسىنا قانداي ۇلەس قوسا الامىز؟
– مەنىڭ ويىمشا، كۇندەلىكتى جۇمىسقا بارىپ-كەلىپ جۇرگەن كەز كەلگەن قاراپايىم ق ر ازاماتى ءوز ءىسىن وتە ساپالى، ار-ۇياتىنىڭ الدىندا ادال اتقارۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. بارلىعىمىز مەملەكەت اتتى ۇلكەن مەحاءنيزمنىڭ بولشەكتەرىمىز. ءارقايسىمىزدىڭ سول مەحانيزمنىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەپ تۇرۋىندا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ماڭىزدى رولدەرىمىز بار. ەگەر ءار ازامات سول جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەر بولسا، ادىلەتتى قازاقستان باستاماسىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ، ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە سەپتىگىمىزدى تيگىزگەن بولار ەدىك. مىسالى، جاپونيانىڭ كەز كەلگەن ەڭبەك ۇجىمى، قاي قىزمەت سالاسىندا بولسا دا، مەيلى ول مەملەكەتتىك مەكەمەلەر بولسىن، مەيلى جەكە فيرمالار بولسىن، « بەرىك، ءبىرتۇتاس ۇجىم» رەتىندە قىزمەت ەتەدى. بۇل جاپون ۇلتىنىڭ دامۋىنىڭ باستى «تەتىگى» بولىپ تابىلادى. سوعىستان كەيىنگى جاپونيادا بيلىك بۇقارا ساناسىنا «ەڭبەك ۇجىمى دەگەنىمىز – ۇلكەن ۇلتتىق مىندەتتى اتقاراتىن اركىمنىڭ وزىندىك فۋنكسياسى بار ءبىرتۇتاس ويىنشىلار كومانداسى» دەگەن يدەيانى ءساتتى ەنگىزە ءبىلدى.
– عىلىمعا كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. ءالى دە ەسكەرىلمەي تۇرعان قانداي تۇستارى بار؟
– ارينە، عىلىمعا سوڭعى ۋاقىتتا كەشەندى تۇردە كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. پرەزيدەنتىمىز ق.ك.توقايەۆ جىل سايىن مۇمكىندىگىنشە قاراجات كولەمىن ارتتىرىپ جاتىر. مىسالى، 2017 جىلى عىلىمعا اۋدارىلعان قاراجات مولشەرى 0،14%-دى عانا قۇرادى. 2025 جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ ىشكى ءونىمنىڭ 1%-ىن عىلىمعا اۋدارسا جامان بولماس ەدى. ال ەندى دامىعان ەلدەردە بۇل كورسەتكىش 4% نەمەسە 5%-عا دەيىن بارادى.
عىلىمداعى جاستاردى قولداۋ دا اقىرىنداپ قولعا الىنۋدا. جاس عالىمدارعا ارنالعان باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ جوبالارى دا جازىلۋدا. مىسالى، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ 2020–2023 جىلدارى تەك جاس عالىمدارعا ارنالعان: «سوعىستان كەيىنگى ونجىلدىقتاعى قازاقستان شارۋالارى: الەۋمەتتىك قايتا قۇرۋ جانە كۇندەلىكتى ءومىر»، «حVIII–XIX ع.ع. ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاق حاندارىنىڭ، سۇلتاندارىنىڭ جانە باتىرلارىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى» (رەسەي ارحيۆتەرىنىڭ دەرەكتەرى نەگىزىندە)، «التىنوردالىق اقتوبە لاەتي قالاشىعىن قالپىنا كەلتىرۋ: دەرەكتانۋلىق جانە تاريحنامالىق اسپەكتىلەرى» اتتى باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ جوبالارىنىڭ ەكەۋى جوسپارعا ساي ءساتتى اياقتالىپ، ءبىر جوبا ءوز جۇمىسىن جالعاستىرۋدا. باعدارلاما اياسىندا ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى ق ر جانە شەتەل ارحيۆتەرىنە ءىسساپارلارعا بارىپ، مونوگرافيالار مەن قۇجاتتار جيناقتارىن شىعارىپ، ءونىمدى ەڭبەك ەتتى.
ينستيتۋتىمىزدىڭ عالىمدار ۇجىمى وتە ناتيجەلى ەڭبەك ەتۋدە. مىسالى، ينستيتۋتىمىزدا بىلتىرعى جىلعا دەيىنگى سوڭعى بەس جىلدا 130-دان استام كىتاپ شىعارىلدى. ونىڭ ىشىندە 19 كىتاپ دەمەۋشىلەر مەن قامقورشىلار ەسەبىنەن جارىق كوردى. 2020 جىلى «ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ جيناعى» «Cambridge University Press» باسپاسىنان اعىلشىن تىلىندە ۇلىبريتانيادا باسىلىپ شىقتى. ارىپتەستەرىممەن بىرگە وسى جيناقتىڭ قۇراستىرىلۋى مەن نيك فيلدينگپەن بايلانىس ورناتۋعا تىكەلەي ءوزىم دە قاتىستىم. مىسالى، بىلتىرعى 2022 جىلدىڭ وزىندە عانا ينستيتۋت عىلىمي كەڭەسىنىڭ رۇقساتىمەن 16 مونوگرافيا، 11 وقۋلىق، 39 قۇجاتتار جيناعى، 12 «دوڭگەلەك ۇستەلدەر» مەن كونفەرەنسيالار جيناعى شىعارىلدى. بۇل كوپتەگەن عىلىمي جەتىستىكتەرىمىزدىڭ بەرگى جاعى عانا دەسە دە بولادى. وسىنداي قىسقا عانا ۋاقىت ارالىعىندا جاسالعان وراسان زور عىلىمي ەڭبەكتەر ينستيتۋت ديرەكتورى، ق ر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، ت.ع.د.، پروفەسسور ز.ە.قابىلدينوۆتىڭ ۇتقىر باسشىلىعى مەن عىلىمي ۇجىمنىڭ ادال ەڭبەكقورلىعىنىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىز.
عىلىمعا كوڭىل ءبولىنىپ كەلە جاتقانىمەن ءالى دە بولسا ەسكەرىلمەي تۇرعان تۇستارى دا بارشىلىق. جاستارعا قاتىستى ايتار بولساق، ولاردىڭ دا كوپتەگەن ماسەلەلەرى بار.
بىرىنشىدەن، عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنان (عزي) ديسسەرتاسيا قورعايتىن كەڭەستەردى الىپ قويىپ، ولاردى جوو-عا بەردى. قازىرگى تاڭدا بىرلەسىپ دايىنداتىپ جاتىر. عىلىمنىڭ كەدەرگىسىز دامۋى ءۇشىن بۇل پروسەسس دۇرىس جولعا قويىلۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. نەگىزىندە، عىلىم جوو-دا ەمەس، عزي- لاردا جۇرگىزىلەدى. سەبەبى، جوو پروفەسسورلارى كوپ جاعدايدا ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋ كەستەسىنە بايلانىپ قالادى دا، ساباققا دايىندالۋمەن اۋرە بولادى.
ال ءعزي-دىڭ عالىمدارى ساباق جۇرگىزۋ قاربالاستىعى مەن قاعازباستىلىقپەن باسى قاتپايدى. ياعني عزي عالىمدارى وزدەرىنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىپتارى اياسىندا ارحيۆتەردە، كىتاپحانالار مەن كورمەلەردە، عىلىمي ءىسساپارلاردا جۇرەدى. باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ جوبالارى اياسىندا شىعارىلۋى جوسپارلانعان عىلىمي مونوگرافيالار مەن مۇراعاتتىق قۇجاتتار جيناعىن تالقىلاۋ ماقساتىندا كوپتەگەن كونفەرەنسيالار، سەمينارلار مەن «دوڭگەلەك ۇستەلدەرگە» قاتىسىپ، ىزدەنىس ماقالالارىن جاريالاپ، تازا عىلىم الەمىندە جۇرەدى.
سول سەبەپتى دە، عىلىممەن ساپالى تۇردە اينالىساتىن تولىققاندى ۋاقىتى دا بولادى. سونىمەن قاتار، تىعىز عىلىمي ورتا قالىپتاسىپ، ءبىر-بىرىنىڭ ەڭبەكتەرىن باعالاپ، باسى ارتىق ەشنارسەگە الاڭداماستان، بىرلەسە تالاي جۇمىس اتقارۋعا مول مۇمكىنشىلىگى بولادى. سوندىقتان ديسسەرتاسيالىق كەڭەستەردى عزي-عا بەرۋ وڭ شەشىم بولار دەپ ويلايمىن.
ەكىنشىدەن، دوكتورانتتاردى جوو-عا دا، عزي-لارعا دا بەرۋگە بولادى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، دوكتورانتتار عىلىم ادامدارى بولعاندىقتان، باكالاۆرلار مەن ماگيسترانتتاردان ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتارى بار. عىلىمعا جانە عىلىم ادامىنا جاسالاتىن جاعداي رەتىندە، جوو-داعى دوكتورانتتاردىڭ وقۋ ۇدەرىسىندەگى الاتىن ساباق مولشەرىن كوپ قىلماي، عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن تىعىز ارالاستىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. نەمەسە عزي- ءدىڭ وزىنە دوكتورانتتاردى دايىنداۋعا مۇرسات بەرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. سوندا عانا جاس عالىم دوكتورانتۋرادا وقۋ بارىسىندا تازا عىلىمي پروسەستىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، مول تاجىريبە جيناپ، عىلىمي ورتاعا تەز ەنەدى.
ۇشىنشىدەن، قازىرگى ۋاقىتتا دوكتورانتتارعا 190 مىڭداي ستيپەنديا تاعايىندالعان. بۇل سۋمما قازىرگى ينفلياسيا مەن ديەۆالۆاسيا كەزەڭدە ازدىق ەتىپ، قۇنىن جوعالتاتىنى بارىمىزگە بەلگىلى. دوكتورانتتار كوپ جاعدايدا جاس وتباسى بولعاندىقتان، الەۋمەتتىك جاعدايلارىن جەتكىلىكتى دەڭگەيدە قامتاماسىز ەتە الماعاندىعى ءۇشىن، امالسىزدان عىلىم سالاسىنان بيزنەسكە، باسقا دا سالالارعا، ءتىپتى شەت ەلدەرگە كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ جاتادى. وسىلايشا ءار سالاداعى قانشاما ساپالى ما ماندارىمىزدان ايىرىلىپ قالۋ ءقاۋپى دە بار. سول سەبەپتى، ماگيسترانت، دوكتورانتتارعا ستيپەنديا مولشەرىن كوبەيتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
تورتىنشىدەن، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، دوكتورانتتار وتباسىلى بولعان سوڭ، جاستارعا پاتەر ماسەلەسىن شەشىپ بەرۋ كەرەك. ارينە، كوپتەگەن باعدارلامالار جۇزەگە اسىپ جاتىر. دەگەنمەن، عىلىم باعىتىندا جۇرگەن جاستاردى ارنايى قولداۋ كۇن تارتىبىنەن ءتۇسپەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
بەسىنشىدەن، كوپ عىلىمي مەكەمەلەردە جالاقى وتە تومەن. مىسالى، 2013 جىلى بەكىتىلگەن سەتكامەن جالاقىلاردى ەسەپتەۋ ءتاسىلى دۇرىس ەمەس دەپ ويلايمىن. وسى ماسەلە وڭ شەشىمىن تاۋىپ ءبىر جولعا قويىلسا، عالىمدار دا الاڭسىز ق ر عىلىمىنىڭ دامۋىنا ءولشەۋسىز ۇلەس قوسقان بولار ەدى.
«شەتەلدە وقۋ ارزان ءارى تيىمدىرەك دەگەن ءسوز قايدان شىعادى؟»
– باكالاۆريات، ماگيستراتۋرا، PhD دوكتورانتۋرا، باللون پروسەسىنىڭ تيىمدىلىگى قانداي؟
– ق ر ءبىلىم جۇيەسىن باللون پروسەسىنە باعىتتاۋىنىڭ ءتيىمدى دە ءتيىمسىز تۇستارى بار. مىسالى، بۇرىندارى باكالاۆرياتتاردى 5 جىل دايىنداعان بولسا، ءقازىر 4 جىلدىق مەرزىم بەرگەن. ونىڭ ۇستىنە، مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىعان باعدارلامالاردى باكالاۆرياتتا قايتا قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار، مينيسترلىكتىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرگە نۇسقاۋلىق بەرە بەرمەگەندەرى دە دۇرىس بولار ەدى. مىسالى، جوو وقۋ كەستەلەرىن وزدەرى جاساي الاتىنداي ەركىندىكتەرى بولسا، قاعازباستىلىق تا ازايار ەدى. شەتەلدە وقىپ كەلگەن دوكتورانت رەتىندە ايتارىم، ەلىمىزدە دوكتورلىق ديسسەرتاسيالارىن الاڭسىز جازا الاتىنداي جاعداي جاسالسا دەيمىن. مىسالى، قر-دا جوو اقىسى وتە قىمبات بولۋى سالدارىنان مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشى دا، ماگيسترانت تا سالىستىرمالى تۇردە الىس- جاقىن شەتەل ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقۋ قر-دان الدەقايدا ارزان ءارى تيىمدىرەك دەگەن شەشىم شىعارىپ جاتادى. ال شەتەلدە وقىعان ستۋدەنتتەردىڭ قايتىپ كەلىپ، ازىن-اۋلاق اقشاعا ەل ەرتەڭى ءۇشىن قىزمەت ەتۋى ەكىتالاي...
– جاس عالىمداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى قانشالىقتى شەشىلگەن دەپ ويلايسىز؟
– ۇكىمەت قولدارىنان كەلگەنشە جاس عالىمداردىڭ ماسەلەلەرىن شەشۋگە تىرىسىپ جاتىر. مىسالى، ق ر بجعم عك قولداۋىمەن 2018–2022 جىلدارى «نۇرلى جەر» تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسى بويىنشا ينستيتۋتىمىزدىڭ 11 قىزمەتكەرى تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتىلدى. دەگەنمەن، وسى پاتەر ماسلەلەسى ءالى دە بولسا وزەكتى. سول سەبەپتى، تەك عىلىمي قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان ءتيىمدى تۇرعىن ءۇي باعدارلامالارى كوپتەپ جۇزەگە اسىرىلسا دەيمىز. الەۋمەتتىك سالاداعى تاعى ءبىر جەڭىلدىك، 2018 جىلدان باستاپ ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرى قوعامدىق كولىكتە ءجۇرۋ ءۇشىن اي سايىن تەگىن جول ءجۇرۋ («وڭاي») بيلەتتەرىمەن: 2018 جىلى – 7 قىزمەتكەر؛ 2019 جىلى – 13 قىزمەتكەر؛ 2020 جىلى – 21 قىزمەتكەر؛ 2021 جىلى – 15 قىزمەتكەر؛ 2022 جىلى – 25 قىزمەتكەر قامتاماسىز ەتىلدى.
2018–2022 جىلدارى ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ 29 دارىندى جاس عالىمىنا كورنەكتى تاريحشىلار ت.بالاقايەۆ پەن ا.نۇسىپبەكوۆتىڭ جانە ت.ب. عالىمداردىڭ اتاۋلى ستيپەنديالارى تاعايىندالدى، ولاردىڭ ىشىندە: 2018 جىلى – 2 ادام؛ 2019 جىلى – 9 ادام؛ 2020 جىلى – 5 ادام؛ 2021 جىلى – 4 ادام؛ 2022 جىلى – 9 ادام ستيپەنديا جۇلدەگەرى اتاندى.
– شەتەلدە ءبىلىم الۋ مەن تاجىريبە الماسۋعا عىلىمداعى جاستاردى كوپتەپ ءجىبەرۋ كەرەك پە؟
– ءيا، شەتەلدە ءبىلىم الۋ مەن تاجىريبە الماسۋعا عىلىمداعى جاستاردى كوپتەپ جىبەرۋ – وتاندىق عىلىمنىڭ ىلگەرىلەۋىنە ايتارلىقتاي ۇلەس قوسارى ءسوزسىز. سول ءۇشىن مەكتەپ باعدارلاماسىندا شەت تىلدەرىن ساپالى تۇردە وقىتۋعا ءمان بەرۋ كەرەك. شەت تىلدەرىن جەتىك بىلگەن سايىن جاس عالىمداردىڭ كوكجيەگى كەڭەيىپ، ءوي-ورىسى دامي تۇسەرى ءسوزسىز. اعىلشىن ءتىلى عانا ەمەس، يسپان، نەمىس تىلدەرىمەن قوسا، شىعىستىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىنىڭ دە ءتىلدەرىن مەڭگەرۋ جولعا قويىلسا دەيمىن.
شەتەلدىك جۋرنالعا ماقالا شىعارۋ كىمگە كەرەك؟
– «Scopus»، «Web of since» سياقتى سىرت ەلدىڭ جۋرنالدارىنا گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنا ماقالا جاريالاۋدى ءمىندەتتەمەۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىستار كوتەرىلىپ ءجۇر. قانشالىقتى ورىندى؟
– ارينە، گۋمانيتارلىق باعىتتا بۇل پروبلەمالار بار. مىسالى، ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا «Scopus»، «Web of since» جۋرنالدارىنىڭ گۋمانيتارلىق باعىتى بويىنشا قاي جەردە ماقالالار جاريالاي الادى؟! نەمەسە قازاقتىڭ فولكلوريستيكاسىن قازاقشا جازاتىن ماماندار ورىسشا، اعىلشىنشا ماقالالارىن قانداي شەتەل عىلىمي جۋرنالدارىنا باسا الادى؟! مىنە، وسىنداي تۇيىتكىلدى ماسەلەلەر وتە كوپ. ەگەر دە عالىمداردىڭ «Scopus»، «Web of since» جۋرنالدارىندا مىندەتتى تۇردە ماقالالارى جارىق كورۋى كەرەك دەسە، ۇكىمەت، مينيسترلىك، عىلىم كوميتەتى عزي-لەردەگى عىلىمي جۋرنالدارعا قاراجات قۇيىپ، سول وتاندىق جۋرنالداردى «Scopus»، «Web of since» جۋرنالدار بازاسىنا ەنگىزىپ ماقالالار شىعارۋعا بولادى.
– ءداستۇرلى ساۋال، بولاشاق كىمنىڭ قولىندا؟
– قازاقتاي حالىق جەر بەتىندە بار كەزدە، جالىندى جىرلارىمەن عاسىرلار بويى جاستارعا دەم بەرىپ: «جۇرەگىم مەن زارلىمىن جارالىعا، سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا. اقىن دا ءبىر بالا عوي ايعا ۇمتىلعان، ەركىمەن ءوزى اق وتقا بارادى دا»، – دەپ جىرلاعان الىپ اقىن ماعجان اتامىزداي ەشكىم جاستارعا كۇش بەرە الماس، بالكىم. سول سەبەپتى، بارلىعىمىز بىلەتىندەي، ماعجان جۇمابايەۆتىڭ «مەن جاستارعا سەنەمىن» ولەڭىمەن بۇگىنگى سۇحباتتى ءتامامداسام دەيمىن.
«ارىستانداي ايباتتى،
جولبارىستاي قايراتتى.
قىرانداي كۇشتi قاناتتى،
مەن جاستارعا سەنەمiن!
كوزدەرiندە وت وينار،
سوزدەرiندە جالىن بار،
جاننان قىمبات ولارعا ار،
مەن جاستارعا سەنەمiن!».
ادىلەتتى قازاقستاندى بىرگە قالىپتاستىرايىق. ءاردايىم ادالدىق سالتانات قۇرا بەرسىن. جاستار العىر، ءبىلىمدى ءھام بىلىكتى بولعاي!
– اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ولجاس جولدىباي.
«اlmaty-akshamۋ»، №92، 3 تامىز، 2023 جىل