«حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت»

پرەزيدەنت رەفورمالارى: ايتىلدى – جاسالدى

«ادىلەتتى قازاقستان» يدەولوگەماسى قازاقستان حالقىنىڭ وزگەرىستەرگە، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە، دەموكراتيالاندىرۋعا، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا دەگەن سۇرانىسىنا جاۋاپ رەتىندە قالىپتاستى. ءبىراق ول كەنەتتەن پايدا بولعان جوق. بۇل يدەيا كۇن تارتىبىندەگى جاڭعىرتۋدى تالاپ ەتكەن كوپتەگەن باستاما مەن شەشىمنەن باستاۋ الدى.
وسى باستامالاردىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىڭ «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ ورنى ەرەكشە. ونىڭ ءمانىن اتاۋىنان-اق وڭاي اڭعارۋعا بولادى – ادامدار، ولاردىڭ پروبلەمالارى مەن ارمان-مۇددەلەرى مەملەكەت پەن مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋشىلار ءۇشىن ءاردايىم الدىڭعى ورىندا تۇرۋى كەرەك. ورتالىقتا دا، جەرگىلىكتى جەرلەردە دە شەشىم قابىلداۋشىلار ءۇشىن حالىقتىڭ يگىلىگى العا شىعۋى قاجەت.

ادام قۇقىعى

ادامنىڭ نەگىزگى قاجەتتىگىنىڭ ءبىرى – قاۋىپسىزدىك. مەملەكەتتىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى – ءوز ازاماتتارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. ال قاۋىپسىزدىكتىڭ نەگىزگى ولشەمدەرىنىڭ ءبىرى – ادامنىڭ ىرگەلى قۇقىقتارىن قاتاڭ ساقتاۋ.
قازاقستاندا بۇل باعىتتاعى جۇمىس مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ءسوزسىز باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى سانالادى. وتكەن جىل مۇنى قۋاتتاي ءتۇستى. جۇرگىزىلگەن كونستيتۋسيالىق رەفورما قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇيەسىن نىعايتۋعا دا ىقپال ەتتى.

وسىلايشا، كونستيتۋسيالىق سوت «قالپىنا كەلتىرىلدى» (مۇنداي ينستيتۋت قازاقستاندا 1992-1995 جىلدارى بولعان، كەيىن ونىڭ ورنىن كونستيتۋسيالىق كەڭەس – ادام قۇقىقتارى جونىندەگى فۋنكسيالارى الدەقايدا شەكتەۋلى قۇرىلىم باسقان). ول 2023 جىلعى 1 قاڭتاردان باستاپ جۇمىس ىستەي باستادى. وعان رەسمي تۇلعالار (ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل مەن باس پروكۋرور) عانا ەمەس، قاراپايىم ازاماتتار دا جۇگىنە الادى. ياعني كەيبىر زاڭدار ءوزىنىڭ ازامات رەتىندەگى كونستيتۋسيالىق قۇقىقتارىنا نۇقسان كەلتىرەدى دەپ سانايتىن كەز كەلگەن ادام كونستيتۋسيالىق سوتقا جۇگىنە الادى جانە ونىڭ ماسەلەسىن وسى اسا جوعارعى ينستانسيا مىندەتتى تۇردە قارايتىن بولادى.
نەگىزگى زاڭعا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر قازاقستانداعى ادام قۇقىقتارى ءجونىن­دەگى ۋاكىلدىڭ مارتەبەسىن دە كۇشەيتتى. كونستيتۋسياعا تيىسىنشە جاڭا باپ قوسىلدى، وندا ومبۋدسمەننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ جانە پرەزيدەنتتەن باسقا، قانداي دا ءبىر مەملەكەتتىك ورگاندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ الدىندا ەسەپ بەرمەۋىنىڭ كەپىلدىكتەرى كورسەتىلگەن. بۇعان قوسا، ومبۋدسمەننىڭ ءوزى دە، بىلايشا ايتقاندا، حالىققا جاقىنداي ءتۇستى.قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندە ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىلدىڭ جەرگىلىكتى وكىلدىكتەرىن اشۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى.
2022 جىلى كونستيتۋسياعا تاعى ءبىر قاعيداتتى تولىقتىرۋ ەنگىزىلدى. وعان قازاقستاندا ءولىم جازاسىنا تىيىم سالىنعاندىعى جازىلدى. بۇل قادام سيمۆولدىق دەۋگە بولادى. ەلىمىزدە ءولىم جازاسىنا ەنگىزىلگەن موراتوريي 2004 جىلدان بەرى كۇشىندە. 2020 جىلى قازاقستان ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىنىڭ ءولىم جازاسىن جويۋعا باعىتتالعان ەكىنشى فاكۋلتاتيۆتىك حاتتاماسىنا قوسىلعان. ۇلتتىق زاڭناماعا ءتيىستى تۇزەتۋلەر 2021 جىلى ەنگىزىلگەن.
ءبىراق ءولىم جازاسىنا تىيىم سالۋدىڭ نەگىزگى زاڭ ماتىنىندە دە پايدا بولۋى – قازاقستاننىڭ ادامنىڭ ىرگەلى قۇقىقتارىن قورعاۋعا دەگەن ۇمتىلىسىنىڭ ايقىن كورىنىسى. بۇل بىرەگەي شەشىمنىڭ حالىقارالىق قوعامداستىقتا كەڭىنەن ماقۇلداۋ مەن قولداۋعا يە بولۋى بەكەردەن-بەكەر ەمەس.
الايدا جۇمىس تەك كونستيتۋسيالىق رەفورمامەن شەكتەلگەن جوق. بۇل سالاداعى زاڭناما دا جەتىلدىرىلىپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ادام ساۋداسىنا قارسى كۇرەس تۋرالى» زاڭ جوباسى ازىرلەندى.
2022 جىلى قازاقستاندا ادام قۇقىقتارى مەن زاڭنىڭ ۇستەمدىگى سالاسىنداعى ودان ارعى ءىس-شارالار جوسپارى بەكىتىلدى. وندا بارلىق باعىت (سونىڭ ىشىندە ازاپتاۋلاردىڭ الدىن الۋ جانە ونداي جاعدايلاردى تەرگەۋ سياقتى نازىك تاقىرىپ تا بار) بويىنشا قۇقىق قورعاۋ تەتىكتەرىن نىعايتۋ مىندەتتەرى ايقىندالدى. ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىنا ۆەدومستۆوارالىق باقىلاۋ كۇشەيتىلۋ ۇستىندە. ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل جانىنان قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ وزدەرىن قورعاۋ جونىندەگى جۇمىس توبى قۇرىلدى.

ازاماتتىق قوعام

قازاقستان حالقى – باستاماشىل جانە جاناشىر حالىق. مۇنى ءتىپتى رەسمي ستاتيستيكا دا راستايدى. ەلىمىزدە 770-كە جۋىق ۆولونتەرلىك ۇيىم، ءارتۇرلى سالادا جۇمىس ىستەيتىن 17 مىڭنان استام ۇەۇ بار. ازاماتتىق قوعام قاشاندا ەلدىڭ دامۋىنا جانە پروبلەمالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە حال-قادەرىنشە قاتىسۋعا ۇمتىلىپ كەلەدى. مەملەكەت ءوز تاراپىنان بۇعان تەك قانا قولداۋ بىلدىرەدى.

مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار مەن ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتور الەۋمەتتىك سەرىكتەستەر رەتىندە بۇگىندە ءارتۇرلى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاقىرىپ بويىنشا 2 مىڭعا جۋىق جوبانى جۇزەگە اسىرۋدا. ال 2022 جىلى مەملەكەت پەن ازاماتتىق سەكتوردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىل تەتىگى ءتىپتى نىعايتىلدى – ستراتەگيالىق ارىپتەستىك ورناتۋ مۇمكىندىكتەرى زاڭ جۇزىندە بەكىتىلدى. بۇل مەملەكەت پەن ۇەۇ-نىڭ جالپىۇلتتىق دامۋ باسىمدىقتارىن ىسكە اسىرۋ باعىتتارىندا الدەقايدا تىعىز بىرلەسە جۇمىس ىستەۋىنە نەگىز، سونداي-اق ەڭ وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ۇەۇ جوبالارىن (سونىڭ ىشىندە اقشالاي) قولداۋ تەتىكتەرىن جاسايدى.

وتكەن جىلدىڭ شىلدە ايىندا قايىرىمدىلىق جانە ۆولونتەرلىك قىزمەت تۋرالى زاڭناما دا جاڭارتىلدى. اتاپ ايتقاندا، بۇل قىزمەتتى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قارجىلاي جانە قارجىسىز قولداۋ مۇمكىندىكتەرى كەڭەيتىلدى.

قوعامدىق كەڭەستەر قازاقستان حالقىنىڭ ازاماتتىق-ساياسي بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋدىڭ پارمەندى شاراسى، سونداي-اق بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى كەرى بايلانىستىڭ ءوزىن جاقسى تانىتقان تەتىگى بولىپ قالا بەرەدى. بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكادا ورتالىق مەملەكەتتىك ورگانداردى قوسا العاندا، 250-دەن استام قك بار، ولار 2022 جىلدان باستاپ تاعى 13 كۆازيمەملەكەتتىك ۇيىمدا قۇرىلدى. وتكەن جىلى قك-نىڭ بارلىق قۇرامىنا ريەۆيزيا جۇرگىزىلىپ، ولارداعى بيلىك وكىلدەرىنىڭ سانى بارىنشا ازايتىلدى. كەڭەستەردىڭ جۇمىسىنا 4 مىڭنان استام ادام تارتىلعان بولسا، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى – ۇكىمەتتىك ەمەس سەكتور مەن ساراپشىلىق قوعامداستىق وكىلدەرى.

سۋمەن قامتاماسىز ەتۋدەن باستاپ زاڭ جانە نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر جوبالارىن قاراۋعا دەيىنگى، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاۋارلاردىڭ باعاسىن باقىلاۋدان باستاپ جەر ماسەلەسىنە دەيىنگى ازاماتتار ءۇشىن ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەر – قك-لەردىڭ باستى نازارىندا. جانە دە كەڭەستەردىڭ ۇسىنىمدارى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قاراۋى ءۇشىن مىندەتتى بولىپ سانالادى. شىن مانىندە، قوعامدىق كەڭەستەر «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى مەن ادامعا باعىتتالۋىن ارتتىرۋعا قالاي اسەر ەتەتىنىنىڭ ايقىن كورىنىسىنە اينالدى.