30 جىل دەگەنىمىز تاۋەلسىز مەملەكەت ءۇشىن كوپ ۋاقىت ەمەس. تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ جاڭا جاعداي، سول جاعداي ەرەكشەلىكتەرىن كولدەنەڭ تارتقان مۇلدە باسقا مەملەكەتتىك احۋال قالىپتاستى. گەوساياسي كەڭىستىگىمىزدى قايتادان قالىپتاستىرۋ پروسەسىنە جاڭا كوزقاراسپەن قاراۋعا قاجەتتىلىك تۋدى.
ۋاقىت وتكەن سايىن ءوز تاريحىمىزعا قايتا ءۇڭىلىپ، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ازاتتىق كۇرەسىنىڭ جاڭا بەتتەرىن اشىپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ كونە ءداستۇرلەرىن جاڭعىرتىپ، جاڭا قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋدامىز. عاسىرلار قويناۋىنان اسىل ازاماتتارىمىزدىڭ مۇراسىن ارشىپ الدىق.
تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمانىن تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن تاريحىمىزدى ءبىلۋىمىز كەرەك، سول ارقىلى ءبۇگىنگى زاماننىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ايقىندايمىز جانە بولاشاعىمىزدى ناقتى باعدارلايمىز. ءوز ەلىڭنىڭ تاريحىن بىلمەي، بۇگىنگى كۇندى ءتۇسىنۋ قيىن بولادى، سونىمەن قاتار بولاشاقتى جوسپارلاۋ مۇمكىن ەمەس.
تاۋەلسىزدىك - ءبىز ءۇشىن ۇلى ۇعىمداردىڭ ءبىرى. ونىڭ قۇنىن دا، پايداسىن دا، قاسيەتىن دە بىلەمىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «جىلدار مەن ويلار» كىتابىندا بىلاي دەپ جازدى: «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ فورمۋلاسى – بۇل تەڭ ءماندى ەكى ۇعىمنىڭ ازاتتىق پەن جاۋاپتىلىقتىڭ قوسىندىسى. جاۋاپتىلىقتىڭ ارقاسىندا عانا ءبىز دامۋدىڭ دۇرىس ستراتەگيالىق جولىن تاڭداي الدىق، مەملەكەت قۇرىپ، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتاپ قالدىق». ياعني تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن، ونى ماڭگى ۇستاپ قالۋ، قورعاۋ، نىعايتۋ، وركەندەتۋ – ءاربىر ازاماتتىڭ بورىشى.
تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن گورى، ونى ماڭگى ۇستاپ قالۋ ءالدەقايدا قيىن. بۇل الەم كەڭىسءتىگىندە عۇمىر كەشكەن تالاي حالىقتىڭ باسىنان ءوتكەرگەن تاريحي شىندىق. ءوزارا الاۋىزدىق پەن جان-جاققا ءجونءسىز تارتقان بەرەكەسىزدىك تالاي ەلدىڭ تاعدىرىن قۇردىمعا جىبەرگەن. بۇل بارلىق تاۋەلءسىز ەلگە ساباق بولۋى كەرەك.
2011 جىلى ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتتىك. سول مەرەكەنىڭ قارساڭىندا ۇلىبريتانيانىڭ بەلگىلى جازۋشىسى ءارى قوعام قايراتكەرى دجوناتان ايتكەن مەنەن سۇحبات الدى. ول كەزدە مەن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بولاتىنمىن.
دجوناتان ايتكەن ەگەمەن قازاقستان جانە ەلباسى تۋرالى بىرنەشە كىتاپ جازىپ، ولار قازاق جانە ورىس تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، جارىق كورگەن. سۇحبات بارىسىندا دجوناتان ايتكەن ماعان ءبىر قىزىق سۇراق قويدى: «الەمدە ەكى جۇزدەن استام مەملەكەت بار. ولاردىڭ كوبىندە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى بار. ولار ءوز مەملەكەت باسشىلارىن «پرەزيدەنت» دەپ قانا اتايدى. ال سىزدەر قازاقستاندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى «پرەزيدەنت» جانە «ەلباسى» دەپ اتايسىزدار. ول نەلىكتەن؟ سوندا سىزدەر ءوز پرەزيدەنتتەرىڭىزدى باسقالاردان ارتىق ەتىپ كورسەتكىلەرىڭىز كەلە مە؟».
مەن سوندا وعان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەنىم بار. پرەزيدەنتتى ەلباسى دەپ اتاۋ – ۇلكەن مارتەبە، سونىمەن قاتار ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك. مەملەكەتءتىڭ كەلەشەگى، حالىقتىڭ تاعدىرى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك. ەكى مىسال كەلتىرەيىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كوپ قيىندىق بولعانى بەلگىلى: ەكونوميكا كۇيرەگەن، ساياسي جۇيە تۇراقتالماعان، جالاقى مەن زەينەتاقى، ستۋدەنتتەردىڭ شاكىرتاقىسى ۋاقتىلى بەرىلمەدى، حالىق جىلۋ جانە ەلەكتر قۋاتىمەن تۇراقتى قامتاماسىز ەتىلمەدى. سول جىلدارى ەلباسى الەمدە تەڭدەسى جوق حالىقارالىق «بولاشاق» باعدارلاماسىن بەكىتكەن بولاتىن. ونىڭ ماقساتى – قابىلەتتى جاستاردى ىرىكتەپ، ولارعا دامىعان مەملەكەتتەرءدىڭ ىرگەلى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ساپالى ءبىلىم الۋعا جاعداي جاساۋ بولدى. سوندا «وسى باعدارلامانىڭ قاجەتى نە، مەملەكەتتىڭ جاعدايى جاقسارعاننان كەيىن جاساۋعا بولماس پا ەدى؟» دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلدى. ال بۇگىن مىڭداعان جاستارىمىز وسى باعدارلاما ارقىلى شەتەلدە ءبىلىم الىپ، ەلگە ورالىپ، ءارتۇرلى سالادا ناتيجەلى ەڭبەك ەتۋدە. دانا حالقىمىز: «ءبىر جىلدىعىن ويلاعان ءدان ەگەدى، ون جىلدىعىن ويلاعان تال ەگەدى، مىڭ جىلدىعىن ويلاعان – ۇرپاعىنا ءبىلىم-نار ەگەدى»، دەپ ءبىلىمءنىڭ ىرىس قازىعى ەكەندىگىن وسيەت ەتكەن. «بولاشاق» باعدارلاماسى – تاۋەلءسىزدىكتىڭ ايقىن كورىءنىسى. بىردە-بىر دامىعان مەملەكەتءتىڭ وزىندە وسىنداي باعدارلاما جوق. شەتەلدە وقيتىندار ءوز اقشاسىنا ءبىلىم الادى.
ەكىنشى مىسال – استانامىزدى الماتىدان اقمولاعا كوشىرۋ. ەلباسى 1994 جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسى دەپۋتاتتارىنىڭ الدىندا وسى ۇسىنىستى جاساعاندا، ولار داۋىس بەرىپ سىرتتاي قولداعانىمەن، ءبىرازىنىڭ ءىشتەي تولىق كەلىسپەيتىندىگى كورىنىپ تۇردى. كوپشىلىگى مۇنى قۇرعاق قيال دەپ ءبىلدى. جاڭا باستاماعا سەنىمسىزدىك تانىتىپ، سارى ۋايىمعا سالىناتىندار دا از ەمەس ەدى. داعدارىس جاعدايىندا وسىنداي وراسان زور جوبانى قولعا الۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار؟ كوپشىلىكتى مازالاعان سۇراق وسى ەدى. سول كەزدە ءۇلكەن ساياسي باتىلدىق كورسەتىپ، بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ەلباسى ءوز موينىنا الدى. ونىڭ ناتيجەسىن بۇگىن كورىپ وتىرمىز.
وسى ەكى مىسال ەلباسى فەنومەنىن ايقىن كورسەتىپ تۇر. ءبىزدىڭ ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بولعانى – الاش جۇرتىنا اللانىڭ بەرگەن باعى شىعار.
تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا جاستارىمىز كوپتەگەن قۇندىلىققا يە بولدى. مىسالى، ءبىز باسقا ساياسي جۇيەدە تاربيەلەندىك. كوپ ماسەلەلەر ماسكەۋگە قاراپ شەشىلەتىن. كەڭەس وداعى كەزىندەگى قازاق جاستارىنىڭ بويىندا باسقا ۇلتتارعا جالتاقتاۋ پسيحولوگياسى، «نە بولسا دا، حالىقپەن بىرگە كورەمىز» دەگەن مەنتاليتەت قالىپتاستى. قۇدايعا شۇكىر، ەلباسىمىزدىڭ جاستارعا دەگەن قامقورلىق ساياساتىنىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى جاستارىمىز ونداي كوزقاراستان ايىرىلدى. ولار – العىر، كەلەشەككە ۇلكەن ۇمىتپەن قارايدى. ەلباسىنا سەنەدى، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ساياساتىن قولدايدى.
ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ارايلى اق تاڭىنىڭ بارقىت پەردەسىن تەك بەلسەندى، ءبىلىمدى دە بىلىكتى جاستار عانا اشا الادى. سوندىقتان دا بولاشاعى زور ايبىندى قازاقستاننىڭ سەنىم ارتقان ازاماتتارى – اسقاق رۋحتى، العىر دا ايبىندى جاستار دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. «جاستار جالىن جۇرەكتى، ءورشىل نامىستى، بيىك رۋحتى بولسا، ول ەلدىڭ ەڭسەسى بيىك بولادى» دەپ جاسامپاز ەلدىڭ جاستارىنا قاي ۋاقىتتا دا ۇلكەن سەنىممەن قاراعان ەلباسىمىز: «مەن سىزدەر، بۇگىنگى جاستار، ەرەكشە ۇرپاق ەكەندەرىڭىزدى قايتالاۋدان جالىقپايمىن. سىزدەر تاۋەلسىز قازاقستاندا ومىرگە كەلدىڭىزدەر جانە سوندا ەرجەتىپ كەلەسىزدەر. سىزدەردىڭ جاستىق شاقتارىڭىزدىڭ ۋاقىتى – ءبىزدىڭ ەلىمىزءدىڭ كوتەرىلۋ جانە گۇلدەنۋ ۋاقىتى. سىزدەر وسى جەتىستىكتەر رۋحىن جانە تابىسقا دەگەن ۇمتىلۋشىلىقتى بويلارىڭىزعا سىڭىردىڭىزدەر»، دەپ پايىمداعان. راسىندا دا، قازاقستاننىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوساتىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تامىرىن تەرەڭدەتىپ، قازاق ەلىنىڭ اتىن كۇللى الەمگە كورسەتەتىن دە – جاستارىمىز.
تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىق مەرەكەسى جاھان جۇرتشىلىعىن ابىگەرگە سالعان پاندەميا جاعدايىندا ءوتىپ وتىر. الەمءدى شارلاعان ىندەتپەن ىلەسىپ كەلگەن ەكونوميكالىق داعدارىس قوعامىمىزدا قوردالانىپ قالعان ءبىراز ماسەلەءنىڭ بەتىن اشىپ بەردى. اسىرەسە بۇل جاعداي حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كورسەتەتىن دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ سالالارىنا ۇلكەن سالماق ءتۇسىءرىپ، ءجۇيەدەگى ولقىلىقتاردىڭ ورنى كورىنۋدە.
شىنىن ايتساق، كارانتين كەزىندە ادامزاتتىڭ قوعامداعى كوپ ماسەلەگە كوزقاراسى وزگەردى، جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى ەرەكشە باعالايتىن بولدىق، ءبىزدىڭ مەنتاليتەتىمىز، پسيحولوگيامىز، سانا-سەزىمىمىز وزگەرە باستادى. ەلباسىمىز ايتقانداي، ادامنىڭ وزىنە دەگەن سەنىمى – ۇلكەن كۇش. بۇل بويىمىزعا – قاجىرلىق، دەنەمىزگە – قۋات، ءجۇرەگىمىزگە سەنىم ۇيالاتادى. سابىرلىق، ءتارتىپ، جاۋاپكەرشىلىك، بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ ارقاسىندا قازىرگى قيىندىقتاردى دا ابىرويمەن ەڭسەرەمىز.
ماحمەتعالي سارىبەكوۆ،
جامبىل وبلىستىق ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى