زەردەلەي بىلسەك، بەلگىلى عالىمنىڭ وسى ءسوزىنىڭ استارىندا تەرەڭ ماعىنالى وي جاتىر
ەلدە ءبىرقاتار ساياسي وزگەرىستەر ورناپ، تىڭ باستامالار كوتەرىلىپ جاتىر. وسى رەتتە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسىن تۇزەۋ ماڭىزدى. ول ءۇشىن شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قاجەت ەكەنى ايقىن. ەكونوميكالىق ءدۇمپۋ بولسىن دەسەك، بىلىكتى مامان دايارلاپ، وندىرۋشىدەن وڭدەۋشىگە اينالۋ شارت. قازاقستان – ەۋرازيا جۇرەگىندە قونىس تەپكەن ەل. توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇر. باتىس پەن شىعىستى جالعاپ تۇرعان ماگيسترال. يسلام ەلدەرىنە دە، جۇڭگو، رەسەي نارىعىنا شىعۋعا دا مۇمكىندىك مول. باياعى جىبەك جولىنىڭ باستى فاكتورى. ساۋدا-ساتتىق، الىس-بەرىستى جاڭعىرتۋعا تولىق نەگىز بار. وسىعان وراي فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، ەكونوميست ۇلەس نىسانبەكتى اڭگىمەگە تارتتىق.
تاريحي كەزەڭ
ءبىز تاريحي كەزەڭدەردەن ءوتىپ كەلەمىز. ساياسي جاڭارۋ بەلەڭ الدى. حالىق يگى وزگەرىستەردى كۇتىپ وتىر. سوعان تالپىنىپ تىرلىك ەتۋدە. اركىم ءوز شارۋاسىن جاساپ جاتىر. ماقسات – جاقسى ءارى جايلى ءومىر ءسۇرۋ. سول ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋدە.
ادىلەتتى ەلگە اينالۋدىڭ ءبىر عانا جولىن باعامدايمىز. ول – اشىقتىق. حالىق اتقامىنەرلەردىڭ قانداي ىسپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەندىگىن باقىلاپ وتىرسا دەيمىز. وسىنداي شاقتا «بارماق باستى، كوز قىستى» بولماسا. قاراپايىم شارۋا ءىسىن دوڭگەلەتە السا، ەڭبەكتەنە كەلە ماگناتقا اينالۋى قاجەت. جەتىستىككە جەتكەن جانعا جاستار سۇيسىنەدى. ءوسىپ كەلە جاتقان جاس بۋىن بارلىعىن كورىپ، ءبىلىپ وتىر. العىر، باسەكەگە قابىلەتتى قازاق جاستارى اقش، ەۋروپادا كاسىپ باستاۋدى ارمانداعاننان گورى، تۋعان ەلىندە ءبارى مۇمكىن ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋى قاجەت. ونى جاسايتىن بۇگىنگى ورتا مەن اعا بۋىن – بىزدەر مەن سىزدەر. تاريحي كەزەڭ مەملەكەتتە اۋقىمدى ءىس پەن وقيعالار ورىن العاندا بولادى. ەل مىقتى بولسىن دەسەك، ەڭ ماڭىزدى سالالاردى دامىتايىق. تۇرالاپ قالعاندارىن جاڭعىرتايىق. قولىنان ءىس كەلەتىن قازاق ازاماتتارىنا مۇمكىنشىلىك بەرەيىك. سوندا عانا ناتيجەسىن كورە باستايمىز.
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، اتا-بابامىزدىڭ عۇمىرى ات ۇستىندە ءوتىپتى. ۇنەمى جاۋگەرشىلىك، ۇدايى سوعىس، انتالاعان دۇشپان اينالشىقتاپ شىقپاپتى. نەبىر ناۋبەتتى كورسە دە، ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، قيىن شاقتا تۇگەل اتقا قونىپتى. ءباھادۇر بابالاردىڭ ارقاسىندا ەل مەن جەر بۇگىنگى ۇرپاعىنا اماناتقا قالدى. ال «اماناتقا قيانات جاساۋعا بولمايدى». مۇنى كوزىقاراقتى ءار كىسى بىلەدى. ارمانىمىز – قازاق مەملەكەتى زامانعا ساي، ۋنيتارلى، ەكونوميكاسى، اسكەرى قۋاتتى دەرجاۆا بولعانى. مىنە، ءدال سول كەزدە عانا ادىلەتتى قازاقستان ورنايدى.
وڭدەۋشى ەلگە اينالايىق
وسى ۋاقىتقا دەيىن ءتۇرلى جاعداي بولدى. قىزىل يمپەريا تۇسىنداعى جاعداي ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءبارى جوسپارلى ەكونوميكا-تۇعىن. سونىڭ سالدارىنان ءولىپ-تىرىلىپ ءىس قىلۋشى مەن جاتىپىشەر بىردەي كۇن كوردى. ياعني «كۇرىشتىڭ ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ءىشتى». شارۋاشىلىققا ەپتىلەر باعالانبادى.
كەڭەستىك كەزەڭدە قازاقستان شيكىزات كوزى ەدى. تەمىرجول لوگيستيكاسى سولتۇستىكتەگى كورشىگە باعىتتالدى. جەردىڭ استى-ۇستىندە قانداي بايلىق بار - سونىڭ ءبارى سىرتقا كەتتى. تەك قانا ءوندىرۋشى بولدىق. التىن، كۇمىس، كومىر، حروم، نيكەل، ت.ب. ءتۇستى مەتالدار قازىپ الىندى. ۆاگوندارعا تيەلدى دە، شىعارىلدى. بۇنىڭ ارتى ەشقانداي ەكولوگيالىق تالاپتارعا ساي بولمادى. قالاي قازىلدى، كەن ورىندارى سولاي ۇڭىرەيىپ اشىق قالدى. ال كەيبىرەۋىندە ەلدى مەكەندەردىڭ جەر استىنا ءتۇسىپ جوق بولىپ كەتۋ ءقاۋپى تۋدى. وسىنداي ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرا الماي كەلەمىز.
وڭدەۋشى ەلگە اينالۋدىڭ جولى بار. ەرتە مە، كەش پە، مۇناي مەن گاز تاۋسىلادى. ساراپشىلار 15–20 جىل دەپ بولجاۋدا. كوردىڭىز بە، قازبا بايلىقتىڭ داۋرەنى اياقتالىپ كەلەدى. ماڭگى ەشنارسە جوق. سوندىقتان ەكونوميكا كوپۆەكتورلى بولۋى كەرەك. ءوزىمىز جىپكە دەيىن وڭدەسەك، كەرەك بولسا اياق كيىمنىڭ باۋىن دا جاسايىق. سوندا عانا سىرتقا بەرەشەگىمىز بولمايدى. ىشكى نارىقتى قامتاماسىز ەتەمىز. بۇل - ءبىزدىڭ ارمانداپ ايتىپ جۇرگەن اسىل ويلارىمىزدىڭ ءبىر پاراسى عانا.
«قازاقتىڭ ءوز اكادەمياسى بولۋى كەرەك»
ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى اسقار جۇمادىلدايەۆ «قازاقتىڭ ءوز اكادەمياسى بولۋى كەرەك» دەگەندى ءجيى ايتادى. وتە دۇرىس پىكىر. ارىرەكتەن قاۋزايىن. وتكەندە فيلوسوفيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، اكادەميك ابدىمالىك نىسانبايەۆتى ماڭگىلىك ساپارعا شىعارىپ سالۋ راسىمىنە قاتىستىق. 86 جىل عۇمىر كەشىپتى. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتى 21 جىل باسقارعان كىسى. ءوزى اشىق-جارقىن، اقكوڭىل، شارۋانى دا شالقايتا بىلەتىن كىسى ەدى. جاسپەن جاس ادامشا، ۇلكەنمەن ءوز دەڭگەيىندە سويلەسە الاتىن. ايتپاعىم، الدىڭعى اعا بۋىن كەتىپ جاتىر. ودان كەيىنگى كىسىلەر دە ازايىپتى. ورتا بۋىن ءبىز بولىپ قالىپپىز. ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدار قالماي بارادى.
ءوز ۋاقىتىندا ماسكەۋدە قونا جاتىپ قانىش ساتبايەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتەر قۇرعان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ودان ءارى كادەلى ءومىر سۇرۋىنە الگى تۇلعالار ۇلەسىن قوستى. ارتىنان ەرگەن قازىرگىلەر دە قال-قادىرىنشە پايداسىن تيگىزۋدە. ايتپاعىم، ناعىز دوكتور بولاتىن بىزدەرگە جول جابىق. كانديدات كۇيىمىزدە قالدىق. 2010 جىلى اسىعىس-ۇسىگىس بولون جۇيەسىنە ەنىپ كەتتىك. باياعىداي كانديدات، دوكتور بولاتىن جۇيە جويىلدى.
ءقازىر ءداستۇرلى جولمەن قورعاعان دوكتورلاردىڭ سوڭى الپىستى القىمدادى، الدى – قازاقتىڭ كورنەكتى عالىمى، اكادەميك دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ اعامىز عاسىر جاساۋدا. ەندى بىرنەشە جىل وتسە، اكادەميك بولا الاتىن دوكتور بولماي قالاتىن ءتۇرى بار. PhD دوكتورلاردى اكادەميالىق دارەجە دەپ قانا مويىندادى. ولار اكادەميانىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى بولا المايدى. سوندا كىم عالىم بولۋعا، اكادەميك بولۋعا قىزىقسىن؟! بۇيتە بەرسە، ەشكىم عىلىمعا كەلۋگە ىنتالانبايدى. سوندىقتان بۇرىنعىسىنشا كانديدات، دوكتورلىق قورعاۋدى دا قايتا ەنگىزەيىك. سوندا 50/50 بولادى. سونىمەن بىرگە، ماگيستر دارەجەسى ءۇشىن ايلىعىنا 25–30% كولەمىندە ۇستەماقى قوسايىق. PhD دوكتور ەڭ تومەنگى جالاقىنىڭ ەكى ەسەلەنگەنىن السا دەيمىز. ناقتىراق ايتساق، ءقازىر قازاقستانداعى ەڭ تومەنگى ايلىق تابىس 70 مىڭ تەڭگە. وسىنى ەكى ەسەلەسەك، PhD دارەجەسى ءۇشىن 140 مىڭ تەڭگە قوسىمشا الۋى قاجەت. سونداي-اق، ونى عىلىمي دارەجە دەپ تانۋ كەرەك.
بۇل ەڭ تومەنگى جالاقى وسكەن سايىن ەسكەرىلۋى ءتيىس. مۇنى پارلامەنت زاڭمەن بەكىتىپ، عىلىم تۋرالى باپتىڭ ىشىندە كورسەتىلسە دەيمىز. سوندا عانا جاستار شەتەلدە ەمەس، وزىمىزدە جۇمىس ىستەۋگە قۇلشىنادى. عىلىمي جاڭالىق اشادى. سونىمەن قاتار، گرانتتىق جوبالاردىڭ بەس جىلعا بەكىتىلگەنى ابزال. ال جوبانى ۇسىنۋ، ەسەپ وتكىزۋ تەك قازاق تىلىندە جۇرگىزىلگەنى ءجون. عالىم اعىلشىن، ورىس تىلىندە قايتا-قايتا ەسەپ جازىپ اۋرەلەنبەسە ەكەن. سكوپۋستىڭ دا پروسەنتيلى 35-كە باردى. سكوپۋستان گورى، جازىلىپ جاتقان مونوگرافيا، جيناقتىڭ تارالىمى، جارناماسى العى شەپتە تۇرۋى ءتيىس.
ۇعا عالىمى مەن قىزمەتكەرلەرىنە جەڭىلدىك بولسا ەكەن. ياعني جىلىنا ءبىر مارتە ساناتوريي، شيپاجاي، كۋرورتتىق ساۋىقتىرۋ ورىندارىنا جولداما بەرىلسە دەيمىز. بۇرىن وسىنداي جاعداي بولعان. سونى قالپىنا كەلتىرسە... ويتكەنى، عالىم ۇدايى وي ەڭبەگىمەن شۇعىلدانادى. قاجيدى. جىل سوڭىندا 13-جالاقى، مەملەكەتتىك مەرەكەلەرگە ساي جىلىنا 3-4 رەتتەن سىياقى، ۇستەماقى، بونۋس الىپ تۇرسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
فولكلورتانۋشى عالىم، اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ «اكادەميانىڭ بولۋى – مەملەكەتتىلىك بەلگىسى» دەپتى. عالىمنىڭ وسى ءسوزىنىڭ استارىندا تەرەڭ ماعىنالى وي جاتىر.
جاستارعا قولداۋ بىلدىرەيىك
قازىرگى جاستار ەڭبەكقور. ءىستىڭ كوزىن بىلەدى. ءار شارۋانى دوڭگەلەتىپ اكەتۋگە ىنتالى. مۇنىڭ ءبارى جاقسى. جاس كەزدە تاۋى شاعىلماۋى ءۇشىن بەتىن قاقپايىق. ءوزىم دە جۇرگەن جەرىمدە قولداۋ جاسايمىن. عىلىمي جوبالارعا تارتامىن. ءبىراق كەيدە قيسىنى كەلمەيدى. كەيبىرىن 0،5 جۇكتەمەمەن جۇمىسقا الاسىز. ال تولەنەتىنى 80 مىڭ تەڭگەنىڭ اينالاسى. تولىق ءبىر ستاۆكا بەرسەڭىز، زاڭعا تومپاق كەلەتىن تۇسى شىعا كەلەدى. ونىڭ وزىندە 150 مىڭ تەڭگەدەن ءسال-اق اسار. ال الىپ مەگاپوليس الماتىدا مۇنداي قارجى جىرتىققا جاماۋ بولمايدى. باسىندا يپوتەكاسى بولسا، تىپتەن قيىن. ۇيلەنىپ، بالالى-شاعالى بولسا، مۇنداي قارجىمەن مۇلدەم كۇن كورە المايدى. كوردىڭىز بە، ماسەلەنىڭ كىلتيپانى قايدا جاتىر؟! اۋىلدان كەلگەن جاس ازاماتتىڭ قالادا ءناپاقاسىن تابۋى كۇردەلەنىپ بارادى. اياداي عانا جالدامالى پاتەردە كۇن كەشەدى. ءبىر شەتىنەن جوعارى وقۋ ورنىندا، كوللەدجدە وقيدى. كەمىندە 2-3 جەردە جۇمىس ىستەيدى. ۇيلەنەيىن دەسە، تاپقانى وزىنەن ارتىلمايدى.
اۋىلداعى وتباسىنا قارجى سالاتىندارى دا بار. كۋرەر، جەتكىزۋشى، داياشى، جۇك تاسۋشى سىندى قارا جۇمىسشى بولىپ كۇندىك اقىعا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ەڭبەككە قارسى ەمەسپىز. الگى جاستىڭ ويى كۇن كورۋ، ءبىردى ەكىنشىگە جەتكىزۋ بولسا، قايدان قاتىرىپ تەوريالىق ءبىلىم جينايدى؟! ەۋروپالىق ستاندارت دەپ ۋنيۆەرسيتەت، ورتا ارناۋلى ءبىلىم ورىندارىنىڭ جىلدىق وقۋ اقىسى قىمباتتاپ بارادى. ال ول اسىرەسە، اۋىل ادامدارىنىڭ قالتاسىنا اۋىر تيەدى. قالاداعى احۋال دا وسىنداي. جاقىندا جەتكىزۋ قىزمەتىندە جۇرگەندەرگە سالىق سالۋ تۋرالى ەستىدىك. جاعامدى ۇستادىم. ءاي ول كۇندىزتۇنى كوز ىلمەي موپەد، ۆەلوسيپەد، ءتىپتى جاياۋ دوربا ارقالاپ تاسىپ جۇرگەن قازاق جاستارى عوي. ءيا، ول بيۋدجەت جاعىنان الساق وڭ نارسە. ال ادامي تۇرعىدان العاندا ولاردان سالىق ۇستاۋ ۇيات. ولاردىڭ جۇمىس بەرۋشىلەرىنە سالىقتىق باقىلاۋ كۇشەيتىلۋى كەرەك. ءبىراق ول الگى جەتكىزۋ قىزمەتىندەگىلەرگە زيانىن تيگىزبەگەنى ءجون. ودان دا سالىق تەتىگىن باسقا جاعىنان قايتا قارايىق. الپاۋىت ءوندىرىس ورىندارىنىڭ قانشالىقتى سالىق تولەيتىنىن باعامداۋ ماڭىزدىراق.
سولتۇستىك وڭىردە جەر جەتەدى. وڭتۇستىك، باتىس قازاقستان اۋماعىندا حالىق تىعىز وتىر. جاستار كوپ، جۇمىس از. «ەكى قولعا ءبىر كۇرەك» تاپپاي جۇرگەن قانشاما جان بار. سىرتتاعى قانداستار ەلگە ورالا الماي ءجۇر. ءبارىن قىزىلجار، كەرەكۋ، قوستاناي وبلىستارىنا كوشىرۋ كەرەك. ءۇي، جەر، قايتارىمسىز كومەك قاراستىرايىق. سوندا عانا ولار وزدەرى-اق اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتىپ، ءىلىپ الىپ كەتىپ، وركەندەتەدى. نەگىزسىز تەكسەرۋ، كاسىبىنە كەدەرگى كەلتىرۋ اتىمەن بولماۋى قاجەت. قۇجاتتىق كەدەرگىدەن ارىلايىق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسى اتالعان وي-پىكىرلەر كوپتەن بەرى بۇقارانىڭ بازىناسى ەدى. ءبىز سونىڭ ءبىرپاراسىن ايتتىق. ايتىلعان ويلار جۇزەگە اسسا، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇستىك دەگەن ءسوز.
ازىرلەگەن ولجاس جولدىباي.