عالىمدار شاشتىڭ بەرىكتىگىن اليۋمينييمەن سالىستىرۋعا بولاتىنىن ايتادى

ءبىر تال شاشتىڭ ءوزى 100-دەن 200 گرامعا دەيىنگى سالماقتاعى زاتتى ۇستاپ تۇرۋعا شاماسى كەلەدى ەكەن.

ماماندار ايەل ادامنىڭ بۇرىمى 20 تونناعا دەيىنگى  زاتتى كوتەرىپ تۇرا الاتىنىن ايتادى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz.

دانىشپان حالقىمىز ەرتەدەن-اق «سۇلۋدىڭ كوركى – شاش، شاشتىڭ كوركى – شاشتەڭگە» دەگەن ەكەن. ايەل بالاسىنىڭ سۇلۋلىعى مەن اقىلىن  شاشىنا قاراپ-اق باعالاپ، بولجاسا كەرەك. جالپى، قاي ۇلتتا بولسىن، سۇلۋدىڭ  كوركى ۇزىن بۇرىمىنا قاراپ  باعالانعان.

ايەلدىڭ شاشى تابيعاتىنا قاراي قولاڭ شاش، ءسۇمبىل شاش دەپ، ورىمىنە قاراي «جالعىز بۇرىم»، «قوس بۇرىم» دەگەندەي، ءارى قاراي ءبولىنىپ كەتە بەرەدى. بۇگىنگى اقىندارىمىز قىزداردىڭ سۇلۋلىعىن «يىقتان شاشىڭ توگىلىپ جەرگە، كۇمىستى شاشباۋ جاراسىپ بەلگە» دەپ سۋرەتتەسە،  كەشەگى ۇلى اباي «قولاڭ قارا شاشى بار جىبەك تالدى»، اقان سەرى  «ءسۇمبىل شاش، پىستە مۇرىن، لاعىل يەك، شىنارداي ون ساۋساعىڭ قۇلجا كۇيەك» دەپ تاڭداي قاعىپ، سۇلۋلىققا سۇقتانعان ەكەن. بۇعان قوسا، ۇزىن شاشقا تاعىنعان التىن، كۇمىس شولپىلار حاس سۇلۋدىڭ كەلبەتىنە كورىك قوسىپ، اسەم ءجۇزىن ايشىقتاي تۇسكەن.

دەمەك، سول توگىلگەن شاشتى بالاداي باپتاپ، التىنداي ساقتاۋ كەرەك. شاش كۇتىمى، ونى تاراۋ، ءوسىرۋ، ءورۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ءبىر تاربيە مەكتەبى دەسە دە بولادى. «اق ۇيدەن ءبىر قىز شىقتى كوزى ۇلكەن، شاشتارىن ون كۇن تاراپ، بەس كۇن ورگەن» دەپ كەلەتىن حالىق ولەڭىندەگى عاجاپ تەڭەۋ وسىنىڭ ءبىر دالەلى بولسا كەرەك. ماسەلەن، وسى شاشقا قاتىستى دەرەكتەرگە كوز سالساق، شاشقا قوساتىن، جالعايتىن، كيگىزەتىن، تارايتىن، جاعاتىن، تاعىلىمى زور تاعىمدار مەن زەرگەرلىك اسەم بۇيىمداردىڭ بار ەكەنىن بايقايمىز.  سونىمەن قاتار،  شاشتى تاراۋ، تارقاتۋ ءۇشىن  باستىراتىن شاشتاراقتى  شەبەرلەر اناۋ-مىناۋ ەمەس،  تەك سيىردىڭ مۇيىزىنەن جاساعان ەكەن. ەرتەرەكتە ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز شاشتى جىلتىراتۋ ءۇشىن شاشماي جاعىپ، ونىڭ باس تەرىسىنە سىڭۋىنە اسا ءمان بەرۋى دە تەگىن ەمەس.

شولپى

شاشقا تاعاتىن جانە ونىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، ءمانىن ارتتىراتىن ساندىك بۇيىمداردىڭ ىشىندەگى اسىلى مەن ارتىق سانالاتىنى – شولپى. شولپى ساندىك ءۇشىن عانا ەمەس، شاشتى وسىرەتىن ءارى ۇزارتاتىن بولعاسىن تاعىلادى، جەلدى كۇنى شاشتىڭ كوتەرىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن دە پايدالانىلادى. اسەم ءساندى شولپىلاردى قىزدار مەن كەلىنشەكتەر تاققان، ەگدە ايەلدەر تاقپاعان. مىنە، مۇنىڭ وزىندىك ءتارتىبى وسىندا بولسا كەرەك.

قازاق قىزى شاشىن جايىپ جۇرمەگەن

قاراكوز، الما مويىن قىزدارىمىزدى تورگە شىعارعان بابالارىمىز «قولاڭ شاش، قارا كوز، قارا قاس، بويىنان ءبىر ءمىن دە تابىلماس...» دەپ سۇيسىنسە، ءقازىر قالادا دا، دالادا دا قاراكوزدەرىمىزدىڭ  شاشىن جايىپ، جالبىراتىپ  ءجۇرۋى كەڭىنەن ەتەك جايىپ بارادى. مۇنىڭ ءوزى شاشقا دەگەن كۇتىمنىڭ جوعىن كورسەتەدى.

سوناۋ ەرتە زاماننىڭ وزىندە  قازاقتىڭ  قىزى ەش ۋاقىتتا شاشىن جايماي،  بۇرىمىن قوس ەتىپ ءورىپ، جيناپ، شاشپاۋ تاعىپ،  بويىنان بەكزاتتىق، سۇلۋعا ءتان تاكاپپارلىق، تازالىق ەسىپ تۇراتىن. ءتىپتى، سول اجەلەردىڭ تاربيەسىن كورگەن ءبىزدىڭ انالارىمىزدىڭ ءوزى  ءالى كۇنگە دەيىن شاشىن جيناپ، ءبىر قىلىن جەرگە تۇسىرمەي ءتۇيىپ  جۇرەدى. تاربيەنىڭ مىقتىلىعى ەمەس پە، ءتىپتى تۇسكەن شاشتارىنىڭ ءوزىن  جيناپ، ءبىر تالىن  دا جەرگە تۇسىرمەي تىعىپ قويادى. ايەلدەر قاي كەزدە شاشىن جايعان؟ جاۋ شاۋىپ، اۋىلدى ورتەگەندە، ازاماتىنان ايىرىلىپ،  ەرى قايتىس بولعاندا شاشىن جايىپ جوقتاعان. كينولاردىڭ وزىندە شاشىن جايىپ، ەكى قولىمەن كوكتەن كومەك سۇراعان، ەندى بىردە شاشىن جايىپ، ەكى ءبۇيىرىن تايانىپ، جوقتاپ وتىرعان ايەلدەردى كورەمىز. ياعني مۇنىڭ ءوزى جاماندىقتىڭ بولعانىن كورسەتپەي مە؟

عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، شاشتىڭ بەرىكتىلىگىن اليۋمينييمەن سالىستىرۋعا بولادى. ءبىر تال شاشتىڭ ءوزى 100-دەن 200 گرامعا دەيىنگى سالماقتاعى زاتتى ۇستاپ تۇرۋعا شاماسى كەلەدى ەكەن. دەمەك، ايەل ادامنىڭ بۇرىمى 20 تونناعا دەيىنگى  زاتتى كوتەرىپ تۇرا الادى دەيدى ماماندار. مىنە، وسىنداي كۇش-قۋاتقا يە شاشتى جيناپ، ءبۋىپ-تۇيىپ جۇرگەنگە نە جەتسىن؟ ويتكەنى، شاشتى جايۋدىڭ زيانى وتە كوپ. مىسالى، ايەلدەردىڭ كۇنىنە 70  تال شاشى تۇسەدى، جەردە جاتقان زات اياققا باسىلادى. وسىدان كەلىپ ادامدا باس اۋرۋى پايدا بولادى. كەيدە  قىزدار كوپشىلىك ورىندا  شاشتارىن تاراپ، تۇسكەن شاش سول جەردە قالىپ كەتە بارادى. ايەل ادامداردىڭ سىرتقى سۇلۋلىعىنىڭ 80 پايىزى شاشتا كورىنەدى. ايەلدىڭ شاشىن يىسكەگەن ەر  ادامداردىڭ ماس كەيپىنە تۇسەتىنىن عالىمدار الدەقاشان دالەلدەگەن ەكەن. قاراپ وتىرساڭىز، ءدال قازىرگى كەزدە قازاق قىزدارىنا ايتىلاتىن  «شاشىڭدى جايما» دەگەن تىيىم ءسوزدىڭ ءقادىرى كەتىپ، جەسىر ۇلگىسى ءسان بولعانداي. شىنى سول، قازىرگى تاڭدا شاشىن جيناپ، بيازى كورىنەتىن قىز كورسەك، قۋاناتىن بولدىق.   

 ۇزىن شاشتا تىلسىم كۇش بار

شاشتىڭ  ادامدى عارىشپەن بايلانىستىراتىن دا تىلسىم كۇشى بار ەكەن. عالىمدار ۇزىن شاشتىڭ عارىشتان كەلگەن كۇشتى كوبىرەك الاتىنىن زەرتتەگەن. ەرتەرەكتەن كەلە جاتقان نانىم-سەنىمدەرگە ساي، «ۇزىن شاش تۇيسىككە جول اشادى، ايەلدىڭ ەنەرگەتيكاسى، وتباسىن ساقتايتىن جىلۋلىقتىڭ ءبارى شاشتا ساقتالادى» دەگەن دە تۇسىنىك بار. شاشتى نەعۇرلىم قىسقا قيعان سايىن سوعۇرلىم ايەلدىڭ ەنەرگەتيكاسى ازايا تۇسەتىن كورىنەدى. 

ايەل ادام ەكىقابات كەزىندە، بالانى بوسانعانشا شاشىنا قايشى تيگىزبەۋى كەرەك. بۇل قاعيدانى قازاق ءالى كۇنگە دەيىن قاتاڭ ۇستانىپ كەلەدى. ويتكەنى،  ايەل ادام شاشىن قيىپ تاستاسا، ىشتەگى بالاعا زيان كەلۋى مۇمكىن ەكەن. 

جالپى، ۇزىن شاش – نازىكتىكتىڭ بەلگىسى. كوبىنە، ەر ادامداردىڭ قىزعا تاڭداۋ جاساعاندا، ونىڭ شاشىنىڭ ۇزىن-قىسقالىعىنا باسا ءمان بەرىپ، بولاشاق جارى رەتىندە ۇزىن شاشتى قىزدى قۇپ كورەتىنى دالەلدەنگەن. 

سونىمەن قاتار، ۇزىن شاش ادامنىڭ دەنىنىڭ ساۋلىعىن دا بىلدىرەدى. شاشى ساۋ ادامنىڭ ىشكى اعزاسى عانا ەمەس، جۇيكە جۇيەسى دە ساۋ بولادى. قازىرگى تاڭدا  شاشتىڭ ساۋلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ىشەتىن دارۋمەندەر وتە كوپ. سوندىقتان ءوز دەنساۋلىعىڭىزدىڭ قاجەتىنە قاراي، دارۋمەندەردى ۋاقتىلى ءىشىپ وتىرۋ كەرەك. 

قىسقا شاش كوبىنە ايەلدەردىڭ بويىنداعى كۇرەسكەرلىك، بەلسەندىلىك سياقتى قاسيەتتەردى وياتادى. ومىردە دالەلدەنگەندەي، كوبىنە قىسقا شاشتى ارۋلار بيلىككە ۇمتىلىپ، وتباسىن ەكىنشى ورىنعا قويىپ جاتادى. ال ۇزىن شاشتى قىزدار وتباسىنىڭ بەرەكەسىن ساقتاپ، ناعىز جار اتانۋدى ماقسات تۇتادى ەكەن. ءبىر كەزدەگى «شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەگەن جاڭساق تۇسىنىك كەلمەسكە كەتكەندەي.

شاشتى كۇتىپ-باپتاۋ، شاشتى تاراعاندا، ورگەندە تەك جاقسى نارسە ويلاۋ، ارمانداۋ ادامدى العا جەتەلەيدى.  كەيدە ادامدار شاش ۇلگىسىن وزگەرتكەن سوڭ  ءوز  ءومىرىنىڭ دە وزگەرگەنىن ايتىپ جاتادى. ال جانى ءبىر وزگەرىستى، تىنىشتىقتى قالايتىن ادامدار الدىمەن شاشىن رەتكە كەلتىرەدى. 

ءتىپتى،  شاشتىڭ تۇسىنە قاراپ تا ادامدى تانۋعا بولادى ەكەن. شاش – مىنەزدىڭ دە حابارشىسى. قارا شاشتىلار – قىزۋقاندى، قايراتتى، جىگەرلى ادامدار ەكەن. ال قوڭىر شاشتىلار – ەلگەزەك، اسەرشىل، سەزىمگە بەرىلگىش، جۇمساق مىنەزدى، ءوز ويى مەن ەموسياسىن جاسىرا المايتىندار كورىنەدى. قىزىل، التىن ءتۇستى سارى شاشتىلاردى كوبىنە – اقىلدى، مادەنيەتتى، كوپشىل، ايلاكەر، كەكشىل ادامدار دەيدى.

كەيدە توبەسىندە عانا شاشى بار نەمەسە  شاشى تۇگەلدەي ءتۇسىپ قالعان ادامدى كەزدەستىرىپ قالامىز. ارينە، قازاقتا مۇنداي ادامداردى  تاز دەپ اتايدى. سويتسەك، مۇنداي باستار مەديسينا تىلىندە الوپەسيا دەپ اتالادى ەكەن. قازىرگى دامىعان زاماندا تريحولوگيالىق ورتالىقتاردا الدىمەن كومپيۋتەردە شاش اۋرۋىنىڭ دياگنوستيكاسى تەكسەرىلەدى. باستىڭ قاسقالانۋى دا، ءجيى تەرلەۋى دە، قايىزعاقتان ارىلماۋى دا شاش اۋرۋلارىنا جاتادى ەكەن. اسقازان-ىشەك جولدارى، ەندوكريندىك جانە يممۋندىق جۇيەنىڭ بۇزىلۋى دا شاشتىڭ سىپىرىلىپ تۇسۋىنە سەپ بولاتىن كورىنەدى. ودان قالسا، ەكولوگيا، شاشتى دۇرىس كۇتپەۋ، سترەسس، ينفەكسيا دا بۇعان اسەر ەتەدى. ادامنىڭ شاشى كۇندىگىنە 50-دەن 80 تالعا دەيىن ءتۇسۋىن ماماندار «قالىپتى جاعداي» دەپ جاتادى. كەيدە ونىڭ ورنىنا جاڭادان شاش وسسە، پاتولوگيالىق اۋىتقۋلار كەزىندە  شاش وسپەي قالادى. ءدال قازىرگى تاڭدا ەرلەردىڭ – 96 پايىزىندا، ايەلدەردىڭ 79 پايىزىندا شاش ءتۇسۋى  كەڭىنەن ەتەك الىپ وتىر.

شاشىڭىزدى كۇتۋ ءوز قولىڭىزدا!

قازىرگى كەزدە شاشتى كۇتىپ-باپتاۋدىڭ ءتۇرلى جولى بار. ەڭ توتە جولى، زيانى از تابيعي ونىمدەردى تۇتىنعانىڭىز ءجون. بۇل رەتتە تابيعي مايلار شاشتى ىلعالداندىرادى جانە جىلتىراتادى، باس تەرىسىن قابىرشاقتانۋ مەن قىشۋدان قورعايدى جانە شاش وسۋىنە ىقپال ەتەدى.

ارگان مايى. بۇل مايدى «سۇيىق التىن» دەپ تە اتايدى. ارگان مايى – ەڭ قىمبات ماي. ونىڭ قۇرامىندا ە دارۋمەنى، ومەگا-3 مايلى قىشقىلدارى جانە انتيوكسيدانتتار كوپ. ارگان مايى شاشتى زياندى ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەنۋدەن قورعايدى. سونداي-اق، ول باسقالارمەن سالىستىرعاندا اسا مايلى ەمەس، سوندىقتان ونى ءجيى قولدانۋعا بولادى.

ءزايتۇن مايى

 ءاربىر ايەلدىڭ اس ۇيىنەن تابىلاتىن  ءزايتۇن مايىن شاشتى تەرەڭ ىلعالداندىرۋعا قولدانۋعا بولادى. ءزايتۇن مايىمەن باس تەرىسىنە ماسساج جاساساڭىز، ءزايتۇن ونىڭ جاعدايىن جاقسارتا تۇسەدى. ال ءزايتۇن مايىمەن شاشتى تاراساڭىز، ول جۇمساق ءارى تەگىس بولادى. الايدا، ءزايتۇن مايىن اپتاسىنا 1-2 رەتتەن ارتىق قولدانباعان ءجون. ونى باس تەرىسى مەن بۇكىل شاش ۇزىندىعىنا جاعىپ، ازداپ ماسساج جاساپ، پاكەتپەن وراپ تاستاڭىز. ونى 30 مينۋت وتكەن سوڭ سۋسابىنمەن جۋىپ تاستايسىز.

كوكوس مايى

كوكوس مايىندا ە دارۋمەنى وتە كوپ. سونداي-اق، كوكوس مايىندا ميكروبتارعا قارسى تۇراتىن قاسيەتكە يە قىشقىلدار بار. ەگەر ونى ۋاقىتىلى قولدانىپ تۇرساڭىز، ۇساق ينفەكسيالاردان ارىلا الاسىز. كوكوس مايىنىڭ 20 پايدالى قاسيەتى بار.

گۇلشەتەن مايى

شاشقا كۇندە شاڭ-توزاڭ وتىرىپ قالاتىنى بەلگىلى. ەگەر ءسىز گۇلشەتەن مايىن قولدانساڭىز،  ول جاقسى تازارتۋشى قاسيەتكە يە.  گۇلشەتەن مايىندا ۆ دارۋمەنى، تەمىر جانە كالسيي بار. كوبىنە، گۇلشەتەن مايىن ءالسىز، ۇشتانعان شاشقا پايدالانادى.  ماماندار كوبىنە گۇلشەتەن مايىنىڭ ءوزىن ەمەس، مىسالى، ءزايتۇن مايىمەن ارالاستىرۋدى ۇسىنادى.

مايسانا مايى

مايسانا مايى – جاڭادان شاشتىڭ شىعۋىنا ىقپال ەتەدى. ول ە دارۋمەنىنە، مينەرالدارعا جانە پروتەيندەرگە باي. بۇل مايدىڭ قۇرامىندا شاش وزەگىندەگى قالىپتى كەراتين دەڭگەيىن ۇستاپ تۇراتىن انتيوكسيدانتتار بار. مايسانا مايى باس تەرىسىن قايىزعاقتىڭ پايدا بولۋىنان قورعايدى. ودان وتىز مينۋتتىق نەمەسە ءبىر ساعاتتىق ماسكالار جاساۋعا بولادى.