پرەزيدەنت قازاقستاندىق ءار ءبۇلدىرشىننىڭ بالاباقشاعا بارۋىن قامتاماسىز ەتۋگە ۋادە ەتتى. مۇنداي ۋادەنى بيلىك بۇرىن دا بەرگەن. بۇل جولى ورىندالا ما؟ بۇل تۋرالى Almaty-akshamy.kz Inbusiness.kz-كە سىلتەمە جاساپ زەرتتەۋ ماتەريالىن ۇسىنىپ وتىر.
"كەڭەس كەزىندە قازاقستاندا ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇزدىك مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم جۇيەسى بولدى". بۇل تۇجىرىم جاس كەزىن، وتكەن زاماندى اڭسايتىن ادامداردىڭ ايتقانى ەمەس، سول كەزدەگى پرەمەر كارىم ءماسىموۆ قول قويعان قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 2010 جىلعى 28 مامىرداعى №488 قاۋلىسىنان الىنعان سيتاتا.
ءبىراق قانشا ماقتاسا دا، ءتىپتى قىزىل يمپەريا بۇل پروبلەمانى جويا المادى: 7 جاسقا دەيىنگى بالالاردىڭ شامامەن 70%-ى عانا بالاباقشامەن قامتىلدى. بۇل ستاتيستيكاعا دا سەنىم شامالى. سەبەبى، كەڭەس كەزىندە اۋىلداردا قازاق بالالارىنىڭ كوبى كوك شىبىقتى ات قىپ ءمىنىپ، بايگە اتىنداي ويناقتاپ ءوستى، دوپ قۋالاپ، اق تاقىردا اسىق اتىپ، تال مەن قامىستان ساداق جاساپ، ارنەنى ەرمەك ەتتى.
ال جاڭا عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعى باستالعاندا ءبىرىنشى پرەزيدەنت ن.نازاربايەۆ بارلىق قازاقستاندىق بالا تەگىس بالاباقشامەن قامتىلاتىنىن جاريالادى. ونىڭ تاپسىرماسىمەن 2010 جىلعى مامىردا بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەمەن جانە وقىتۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى 2010–2020 جىلدارعا ارنالعان "بالاپان" باعدارلاماسى قابىلداندى. وندا ءدال سولاي جازىلعان: "2014–2020 جىلدار ارالىعىندا بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى بىلىممەن 100% قامتۋ". وسى كەزەڭدە قوسىمشا 480،4 مىڭ جاڭا بالاباقشالىق ورىندار سانى اشىلۋعا ءتيىس ەدى.
"مەملەكەت باسشىسى مينيسترلىكتىڭ الدىنا بالالاردى 2 جاستان باستاپ بالاباقشامەن تولىق قامتۋ مىندەتىن قويدى. بۇگىندە كەزەكتە تۇرعان بالالار سانىن قوسا ەسەپتەگەندە 2–6 جاستاعى بالالاردىڭ 88%-ى، ال بالالاردىڭ جالپى سانىنىڭ 58%-ى بالاباقشامەن قامتىلعان. قالاي بولعاندا، بۇل بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى ساپالى بىلىممەن قامتۋىمىز كەرەك. وسى ماسەلە بويىنشا ءتيىستى جۇمىس جۇرگىزىلىپ، كەلەسى جىلعى بيۋدجەتكە مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋ ءۇشىن قوسىمشا قاراجات قاراستىرىلىپ وتىر. بيىلدىڭ وزىندە 300-دەن استام جاڭا بالاباقشا سالىنىپ، 40 مىڭعا جۋىق ورىن اشىلادى دەپ كۇتىلۋدە"، – دەپ وتىر ءقازىر وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ.
ياعني، 2010 جىلدان بەرى بيلىك بالاباقشاعا ءزارۋ بالالاردىڭ ءوزىن تەك 88 پايىز قامتي العان. بۇل جەردە ءبىراز انا ۇيدە وتىرىپ، بالاسىن ءوزى باعىپ-قاعىپ، تاربيەلەۋ ارقىلى (بالالاردىڭ 42%-ى) مەملەكەتتىڭ جۇگىن جەڭىلدەتىپ وتىر. ەگەر ولاردىڭ ءبارى بالاباقشا ىزدەسە، بۇل پروبلەما كۇرت ۋشىعاتىن ەدى.
وسى ورايدا پرەزيدەنت ق.توقايەۆ ادىلەتتى قازاقستاندا ءبىلىم قۇندىلىعى ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىنىن جاريالادى.
"ءبىز بالا تاربيەسىنە باسا ءمان بەرەمىز. دارىندى، ءبىلىمدى جانە وتانشىل جاستار كوپ بولعان سايىن، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى دا جاقسارا تۇسەدى. ءبىز وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى تەڭسىزدىكتى جويۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قابىلدايمىز. 2–6 جاستاعى بالالار تولىعىمەن مەكتەپكە دەيىنگى ساپالى تاربيەمەن قامتىلادى. بالاباقشالاردا الەۋمەتتىك جاعىنان ءالسىز وتباسىلاردان شىققان بالالارعا جانە بارلىق باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا تەگىن تاماق بەرىلەدى"، – دەپ ۋادە بەردى وسى اپتادا ق.توقايەۆ.
بۇل رەتتە وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى بالاباقشالار تاپشىلىعى سىرتىندا، ايماقتاردا مەملەكەتتىك بالاباقشالارعا شەتىنەن جەكەشەلەندىرىلۋ ءقاۋپى تونگەنىن ءمالىم ەتتى.
تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلى قازاقستاندا 8 743 بالاباقشا بولىپتى. ولاردىڭ جارتىسىنان استامى – 4 868ء-ى "وڭتايلاندىرۋ" ناۋقانىنا ىلىگىپ، مەملەكەتتەن جەكەنىڭ قولىنا بەرىلگەن. ءبىر بولىگى بوس قالعان، تونالىپ، قيراتىلعان.
تۇتاستاي العاندا، 2000 جىلعا قاراي رەسپۋبليكاداعى بالاباقشالار سانى 1 144-كە دەيىن ازايدى.
بۇل سالا تەك ححI عاسىردىڭ باسىندا تۇلەدى. 2007 جىلدان باستاپ 2009 جىل كەزەڭىندە 142،1 مىڭ ورىندىق 2 557 مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىم اشىلدى. ناتيجەسىندە، 2009 جىلى 4 972 مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىم جۇمىس ىستەدى، ولاردىڭ 2003ء-ى – بالاباقشا. بالالاردى مەكتەپكە دەيىنگى تاربيەمەن قامتۋ كورسەتكىشى 38،7% بولدى. بالاباقشا كەزەگىندە 260 مىڭنان استام بالا تۇردى.
وسى كەزدە قولعا الىنعان "بالاپان" باعدارلاماسى جاعدايدى ءبىراز تۇزەگەنىمەن، پروبلەمانى شەشە المادى.
ءقازىر قانشا بالاباقشا بار؟
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەگىنشە 2022 جىلدىڭ باسىندا قازاقستاندا مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمداردىڭ جالپى سانى 10 871 بولدى.
ونىڭ ىشىندە: 40%-ى – قالالىق جەرلەردە. 60%-ى – اۋىلدا.
"مەنشىك نىسانى بويىنشا ونىڭ 5 898 نەمەسە 54%-ى – مەملەكەتتىك، قالعان 4 973ء-ى نەمەسە 44%-ى – جەكەمەنشىك. 2011 جىلدان بەرى جەكەمەنشىك بالاباقشالار سانى 10 ەسە ءوستى: ول كەزدە 444 قانا جەكەمەنشىك بالالار ۇيىمى بولعان. ال مەملەكەتتىك بالاباقشالار سانى سوڭعى 10 جىلدا نەبارى 211 بىرلىككە كوبەيدى. مەكتەپكە دەيىنگى ۇيىمدارعا باراتىن بالالاردىڭ سانى – ميلليونعا جۋىقتادى: 922 مىڭ. ولاردىڭ باسىم بولىگى تۇركىستان (158 مىڭ) جانە الماتى وبلىستارىندا (109 مىڭ)"، – دەپ حابارلادى ۇلتتىق ستاتبيۋرو.
مەملەكەتتىك بالاباقشالار قاتارى الدا تىپتەن سيرەۋى مۇمكىن. سوندىقتان وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى "ءبىلىم تۋرالى" قولدانىستاعى زاڭعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ۇسىندى. ول تۇزەتۋلەر قابىلدانسا، رەسپۋبليكا كولەمىندە مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ءبىلىم بەرۋ وبەكتىلەرىن جەكە قولعا بەرۋگە تىيىم سالىنادى.
ۆەدومستۆو مەملەكەت قاراجاتىنا سالىنعان الەۋمەتتىك وبەكتىلەردى، سونىڭ ىشىندە بالاباقشالاردى اكىمدىكتەردىڭ ارتىنشا جەكە سەكتورعا بەرۋى بەلەڭ العانىنا نازار اۋدارتتى.
سەبەبى، "مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك ءبىلىم بەرۋ وبەكتىلەرىن مەملەكەتتىڭ يەلىگىنەن شىعارۋعا زاڭنامالىق دەڭگەيدە تىيىم سالىنباعان".
"كسرو ىدىراپ، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قازاقستاندا جەكەشەلەندىرۋدىڭ بىرنەشە ناۋقانى ءوتتى. ەلىمىزدىڭ بارلىق اۋداندارى مەن قالالارىن جايلاعان جەكەشەلەندىرۋ مەن وڭتايلاندىرۋ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە ەلەۋلى سوققى بولدى. ماسەلەن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 90-جىلداردىڭ باسىندا جۇمىس ىستەگەن 652 بالاباقشانىڭ 2000 جىلعا قاراي 10-ى عانا قالعان. وسى وبلىستا 191 بالاباقشا جەكەشەلەندىرىلىپ، تۇرعىن ۇيگە اينالعان. سونداي-اق، 56 بالاباقشا باسقا وقۋ ورىندارىن ورنالاستىرۋ ءۇشىن بەرىلگەن. ال سەمەيدە بىرنەشە جىل ىشىندە 200-دەن استام بالاباقشا عيماراتى ساتىلدى نەمەسە سەنىمگەرلىك باسقارۋعا بەرىلدى"، – دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى وقۋ مەن اعارتۋشىلىققا جاۋاپتى مينيسترلىك.
اكىمدەر بۇل ناۋقاندى جالعاستىرۋعا ىنتىعىپ وتىر. جەكەشەلەندىرۋدىڭ كەشەندى جوسپارىنا سايكەس 2025 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن تاعى 670 مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە ۇيىمىن ساتۋ نەمەسە سەنىمگەرلىك باسقارۋعا بەرۋ جوسپارلانۋدا.
"وسى سەبەپتى زاڭنامالىق دەڭگەيدە مەكتەپكە دەيىنگى، ورتا جانە قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ وبەكتىلەرىن مەملەكەتتىك يەلىكتەن شىعارۋعا جاتپايتىن وبەكتىلەر تىزبەسىنە ەنگىزۋ قاجەت. زاڭناماعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن سوڭ، وسى اتالعان مەملەكەتتىك الەۋمەتتىك وبەكتىلەردى جەكە سەكتورعا بەرۋگە تىيىم سالىنادى"، – دەپ ءتۇسىندىردى وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگى.
جالپى، پرەزيدەنت 2–6 جاس ارالىعىنداعى بالالاردى بالاباقشامەن 7 جىل ىشىندە 100% قامتۋ مىندەتىن قويدى. وعان دەيىن ءبىراز ۋاقىت بار. ءاليحان سمايىلوۆ ۇكىمەتى قازاقستاندا 2022 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بالاباقشالارمەن قامتۋ كورسەتكىشى 99،3%-عا دەيىن جەتكىزىلەتىنىن جاريالادى. جالپى، ەرەسەكتەر بالالاردى ەش شىمىرىكپەي، الدارقاتا سالاتىنى بەلگىلى. ۇكىمەتتەگى ۇلكەن اعايلار بالاقايلاردى تاعى الداپ كەتپەسە بولعانى.