ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟

"بۇگىن ەلىمىزدىڭ باستى مەرەكەسى..." – كەيبىر تۇلعالار ەسكى ادەتپەن وسىلاي قۇتتىقتاپ جاتىر. شىنىندا، بيىلدان باستاپ ەلىمىزدىڭ باستى مەرەكەسى، ياعني جالعىز ۇلتتىق مەيرامى – 25 قازان – رەسپۋبليكا كۇنى بولىپ تابىلادى. ال 16 جەلتوقسان – قاپتاعان مەملەكەتتىك مەرەكەلەر قاتارىنا كوشىرىلدى. بۇرىن ۇلتىمىزدىڭ ەڭ ۇلىق مەرەكەسى رەتىندە تويلانىپ كەلگەن تاۋەلسىزدىك كۇنىنە وراي بۇل جولى اقوردادا العاش رەت سالتاناتتى مەرەكەلىك ءراسىم وتپەدى. ەلگە ەڭبەك سىڭىرگەن ازاماتتاردى ماراپاتتاۋ سالتاناتى دا ۇيىمداستىرىلمادى.

سونىمەن بىرگە وسى وزگەرىستەردى ۇسىنعان مەملەكەت باسشىسى ق.توقايەۆ تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ باستاپقى ءمانى ساقتالاتىنىن جەتكىزدى:

"ءبىراق ول تاۋەلسىزدىك الۋعا زور ۇلەس قوسقان ۇلتتىق باتىرلارىمىزعا تاعزىم كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتىلۋى كەرەك"، – دەپ جاڭاشا ماعىنا، مازمۇن ۇستەدى.

دەگەنمەن، بۇل تاۋەلسىزدىك ۇعىمىنىڭ دەگراداسياعا ۇشىراعانىن بىلدىرمەسە كەرەك. ويتكەنى ۇلى دالادا جاڭا تۇرپاتتى، قۋاتتى مەملەكەت قۇرۋىمىز، ۇلتتى ۇيىستىرۋىمىز، ەل ىرگەسىن بۇتىندەپ، شەكارامىزدى بەكەمدەۋىمىز، ەكونوميكامىزدىڭ الەۋەتىن ەسەلەپ، وتانىمىزدى باق-بەرەكە مەن ىنتىماق-بىرلىكتىڭ كيەلى مەكەنىنە اينالدىرۋىمىز – ءدال وسى تاۋەلسىزدىك ارقاسى.

جالپى، ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىك ۇعىمدارىنا قاتىستى عالىمدار، ساياساتتانۋشىلار اراسىندا ايتىس-تارتىس بار. مىسالى، 1990 جىلعى 25 قازاندا قابىلدانعان "قازاق سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك ەگەمەندiگi تۋرالى دەكلاراسياسىنا" سايكەس، قازاقستان تولىققاندى تاۋەلسىزدىك الا المادى. بۇل قۇجات بويىنشا رەسپۋبليكا وداقتىڭ قۇرامىندا قالدى، تەك ودان ءوز ەركىمەن شىعۋ قۇقىعىن ساقتادى. ءتىپتى سوۆەتتىك، سوسياليستىك دەگەن، مەملەكەتتى ۇيىمداستىرۋدىڭ تاپتىق سيپاتى دا ساقتالدى.

قازاقستاندىقتارعا قوس ازاماتتىق ۇسىنىلدى: "قازاق كسر-ىنىڭ ءوز ازاماتتىعى بار جانە ول ءاربiر ازاماتقا كسرو ازاماتتىعىن ساقتاۋعا كەپiلدiك بەرەدi" - دەلىنگەن دەكلاراسيادا.

مەملەكەتتىك ورگانداردى قالىپتاستىرۋدا رەسپۋبليكا دەربەس بولمادى: ەگەمەندىك دەكلاراسياسىندا "قازاق كسر باس پروكۋرورىنىڭ كانديداتۋراسىن رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi كسرو باس پروكۋرورىمەن كەلiسە وتىرىپ ۇسىنادى"، - دەلىنگەن.

وداقتىڭ زاڭدارى قازاقستان اۋماعىندا دا قولدانىلاتىنى، قازاق كسر تەرريتورياسىندا "ونىڭ ءوز ەركiمەن وداققا بەرگەن ماسەلەلەرi" بويىنشا وداقتىڭ كونستيتۋسياسى مەن زاڭدارىنىڭ ۇستەمدiگi ورناتىلاتىنى كورسەتىلگەن. بۇل ازاتتىقتان گورى كەڭەيتىلگەن اۆتونومياعا كوبىرەك ۇقسايتىن.

ال 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قابىلدانعان "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiگi تۋرالى" كونستيتۋسيالىق زاڭىندا ەلىمىز وسى كەسىرلەردىڭ بارىنەن قۇتىلىپ، ناعىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. مىسالى، ەگەمەندىك دەكلاراسياسىندا قازاق ەلىنە تەك ىشكى اسكەردى يەلەنۋگە رۇقسات ەتىلدى: "قازاق سسر جوعارعى سوۆەتi مەن قازاق سسر پرەزيدەنتىنە باعىناتىن جانە سولاردىڭ باقىلاۋىندا بولاتىن ءوز iشكi اسكەرلەرiن، مەملەكەت حاۋiپسiزدiگi جانە ىشكi iستەر ورگاندارىن ۇستاۋعا قازاق ءسسر-نىڭ پراۆوسى بار". ماسقاراسى سول، ەگەر قازاق ەلى ءوز تەرريتورياسىندا اسكەرلەر مەن قارۋ-جاراقتاردى ورنالاستىرۋ ماسەلەلەرiن شەشكىسى كەلسە، مىندەتتى تۇردە وداق ۇكiمەتiءنىڭ، ياعني ماسكەۋدىڭ كەلiسiءمىن الۋعا ءتيىس بولدى.

ال تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭىنىڭ ارقاسىندا 1992 جىلعى 7 مامىردا ءتول ۇلتتىق ارميامىز – قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى قۇرىلدى.

ەگەمەندىك دەكلاراسياسى رەسپۋبليكاعا سىرتقى ساياساتتا دەربەستىك بەرمەدى. وندا دا ەل ۇنەمى كرەملگە قارايلاپ وتىرۋعا ماجبۇرلەندى. مىسالى، قۇجاتتا قازاقستان "بiرiككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جانە ونىڭ مامانداندىرىلعان مەكەمەلەرiنiڭ قىزمەتiنە قاتىسۋعا" عانا قۇقىق الدى. ياعني، مۇشە بولۋ تۋرالى ارمانداي المايتىن. تەك تاۋەلسىزدىك تۋرالى زاڭ قابىلدانعان سوڭ عانا، 1992 جىلعى 2 ناۋرىزدا قازاقستان ازات ەل رەتىندە بۇۇ-عا مۇشە بولىپ قابىلداندى.

سوندا ەگەمەندىك دارەجەسى تاەلسىزدىك مارتەبەسىنەن تومەن بولعانى عوي؟

ولاي ەمەس ەكەن. بەلگىلى قازاقستاندىق تاريحشى، مەملەكەت تاريحىنىڭ مامانى، پروفەسسور ۆيكتور نەزدەمكوۆسكييدىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ەگەمەندىك ءسوزى – عىلىمي ۇعىم. ەگەمەندىك، ياعني سۋۆەرەنيتەت تەرمينىنە العاشقى انىقتامانى سوناۋ اريستوتەل بەرگەن، بەرتىندە بودەن مەن گوببس ونى جەتىلدىرگەن. ال تاۋەلسىزدىك پەن ازاتتىق ۇعىمدارى نەگىزىنەن قوعامدىق پىكىرگە، ادەبي تىلگە ءتان. تاۋەلسىزدىك – ۇلكەن جۇيەدەن ءبولىنۋدى بىلدىرەدى.

"زاماناۋي عىلىم تۇرعىسىنان، ەگەمەندىك دەگەنىمىز، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ بەلگىلى ءبىر ەل ىشىندە تولىققاندى ۇستەمدىك ەتۋىن بىلدىرەدى. ول بيلىك امبەباپ، ياعني بارلىق سالانى، ەلدەگى بارلىق سۋبەكتىلەردى قامتيدى. ەگەمەن ەلدە مەملەكەت پەن حالىق بيلىگىنەن باسقا ەشقانداي بيلىك بولمايدى. ەگەمەن ەلدىڭ بيلىگىنە بارلىعى باعىنۋى شارت. ال مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءابسوليۋتتى بولا المايدى، سەبەبى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ، شارتتاردىڭ، جاھاندىق ۇردىستەردىڭ قاتىسۋشىسى رەتىندە مەملەكەتتەرگە ءبارىبىر ورتاق نورمالار مەن قاعيداتتارعا باعىنۋعا تۋرا كەلەدى. حالىقارالىق مىندەتتەمەلەر وعان ىقپال ەتەدى. حالىقارالىق قۇقىقتار بەلگىلى ءبىر ماسەلەدە ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن شەكتەۋى مۇمكىن. ءبىراق ودان مەملەكەت ەگەمەندىگىن جوعالتپايدى"، – دەدى ۆيكتور نەزدەمكوۆسكيي.

زاڭگەر، زەرتتەۋشى رابيعا تۇرىسبەك قىزىنىڭ پىكىرىنشە، زاڭ تۇرعىسىنان العاندا ەگەمەندىك ءسوزى وڭدى.

"مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىگى مەملەكەتتىڭ بيلىگى ەل ىشىندە ۇستەم ەكەنىن، بارلىق سالاعا تارالاتىنىن، ال سىرتقى ساياساتتا ونىڭ كەز كەلگەن وزگە مەملەكەتتەن تاۋەلسىز، دەربەس قيمىلدايتىنىن بىلدىرەدى. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ بايلامىنشا، تاۋەلسىزدىك – زاڭ عىلىمىندا تۇماندى، بۇلىڭعىر ۇعىمداردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. ونى كوبىنە ساياساتكەرلەر قوعامدىق ساناعا مانيپۋلياسيا جاساۋ ءۇشىن قولدانادى. ادەتتە تاۋەلسىزدىك سوزىنە وڭ، ەموسيونالدى رەڭك بەرەدى. بۇل ءسوز قازاقستاندا كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋىمەن تىكەلەي بايلانىستىرىلادى. ايتپەسە، قازاق حاندىعى ءابىلحايىر حاندىعىنان تاۋەلسىزدىك الدى دەپ ايتپايدى عوي. سەبەبى، ول ەگەمەن، سۋۆەرەنيتەتى بار قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىن بىلدىرەدى. سوندىقتان 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا قابىلدانعان زاڭ تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەپ اتالدى"، – دەدى ساراپشى.

وسى تۇرعىدان العاندا، تاۋەلسىزدىك تۋرالى كونستيتۋسيالىق زاڭ قازاقستاندى شىن مانىندە تاۋەلسىز، ۋنيتارلى، دەموكراتيالىق، الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق مەملەكەتكە اينالدىردى. قازاقستان تەرريتورياسى شەگىندە قازاق مەملەكەتىنىڭ ەگەمەندىگىن بەكىتتى.

جالپى، تاۋەلسىزدىك پەن ەگەمەندىك ۇعىمدارىنىڭ بىر-بىرىنە قايشى كەلمەيتىنىن، تەك تولىقتىراتىنىن وزگە عالىمدار دا تۇجىرىمدادى.

اكادەميك مۇحتار قۇل-مۇحاممەد ەگەمەن ءسوزىنىڭ تۇپ-توركىنى تىم تەرەڭدە جاتقانىن انىقتاپتى. اتاپ ايتقاندا، ول تۇركىنىڭ "يگا"، ياعني ەگە سوزىنەن شىققان. "كونە تۇركى سوزدىگىندە" "يگا" ءسوزى قوجايىن دەپ بەرىلگەن. مىسال رەتىندە، "يەر، سۋۆ يگاسى" دەگەن تىركەس قازاق ميفولوگياسىندا ءجيى كەزدەسەتىن "جەر، سۋ يەسى" ۇعىمىمەن دالمە-دال ۇيلەسىپ تۇر. ماحمۇد قاشقاريدىڭ "ديۋاني لۇعات ات-تۇرىگىندە" دە "يگا" ءسوزى قولدانىلادى: "قاز قوپسا ورداك كولىگ يگانۇر" دەگەن تىركەس قازىرگى قازاق تىلىنە "قاز كوتەرىلسە ۇيرەكتىڭ كولىن يەمدەنەدى" دەپ اۋدارىلادى ەكەن.

تۇركيا كونستيتۋسياسىن XX عاسىردا ءتورت رەت – 1921، 1924، 1961، 1982 جىلدارى وزگەرتكەن. ونىڭ التىنشى بابى "ەگەمەنلىك" دەپ اتالادى. باپتىڭ العاشقى سويلەمىندە: "ەگەمەنلىك كايىتسىز، شارتسىز ميلەتىندىر" (VI. Egemenlik. Madde 6 – Egemenlik، kayıtsız şartsız Milletindir)، – دەپ جازىلعان. ەگەمەندىك ءقايتۋسىز-بىرجولاتا، ءارى شارتسىز ۇلتىمىزعا تيەسىلى دەگەن ءسوز.

"تۇركياعا بارعان ساپارىمىزدا وسى ەلدىڭ پارلامەنتى، ۇكىمەتى، ءتۇرلى مينيسترلىكتەرى قابىرعاسىنان ءار تۇرىك ءۇشىن كيەلى، قاستەرلى سوزگە اينالعان بۇل تىركەستى ءبىز دە تالاي كورگەنبىز جانە ەشبىر اۋدارماشىسىز-اق ماعىناسىن ءدال تانىعانبىز. وسىدان وتىز ەكى جىل بۇرىن، 1990 جىلدىڭ 25 قازانىندا، 12-شاقىرىلعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى ەكىنشى سەسسياسىنىڭ وتىرىسىندا "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسياسى" قابىلدانىپ، ارعى بابالار تاريحىنان تامىر تارتقان كونە ءسوز رەسمي تۇردە جاڭا ماعىناعا يە بولدى. العاش شەرحان اعامىز قولدانىسقا ەنگىزىپ، اعا گازەت سانالاتىن "سوسياليستىك قازاقستان" ارقىلى قازاق قاۋىمىنىڭ كوزى ۇيرەنىپ، قۇلاعىنا ءسىڭىستى بولعان، ءتۇبى ءار قازاققا تۇسىنىكتى "ەگە"، "يە" سوزىنەن تاراعان، ماعىناسى "ءوز بيلىگىن ءوزى يەلەنۋ"، "ءوز مەملەكەتىنە ءوزى ەگەلىك ەتۋ" دەگەندى بىلدىرەتىن "ەگەمەن" تەرمينى دەكلاراسيا ارقىلى ۇلتتىق زاڭنامامىزدان بەرىك ورىن الدى"، – دەدى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد.

قالاي بولعاندا، قازاقستان ءتول مەملەكەتتىك ەگەمەندىگىن دە، تاۋەلسىزدىگىن دە قاتار ساقتاپ، نىعايتقانى ماڭىزدى. ول ءۇشىن زامانعا ساي امالى بولۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىگىنەن ايرىلىپ قالعان نەمەسە ازاتتىعى ءۇشىن جانقيارلىقپەن كۇرەسىپ جاتقان اينالاداعى ەلدەردىڭ تاعدىرىنان ءتيىستى قورىتىندى شىعارىپ، تاعىلىمى مول ساباق الۋى شارت.