وسى اپتادا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى دۇنيە جۇزىندەگى ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن تاماقتانۋدىڭ سوڭعى جاعدايىنا قاتىستى ءوز ەسەبىن جاريا ەتتى. ونىڭ قورىتىندىسى الاڭداتارلىق دەڭگەيدە. سەبەبى، سوڭعى جىلدارى اشتىققا ۇشىراعاندار سانى ءجۇز ميلليونداپ ارتقان. بۇعان پاندەميا، ەكونوميكالىق دامۋدىڭ تۇرالاۋى جانە سوعىس سەكىلدى فاكتورلار اسەر ەتكەن. حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ بەس بىردەي مامانداندىرىلعان مەكەمەسى ورتاق ەسەپتى ۇسىنا وتىرىپ، الەم ەلدەرىن ماسەلەگە كوڭىل بولۋگە شاقىردى. ويتەتىنى، ءقاۋىپتى تەندەنسيا قازىرگى قارقىنمەن جالعاسسا، ادامزاتتىڭ اشتىقتى جويۋ باعىتىندا 2030 جىلعا بەلگىلەگەن «نولدىك» ماقساتى جۇزەگە اسپاي قالادى. ونداي جاعدايدا ادامزات قوعامىنىڭ تۇراقتى دامۋى ۇلكەن كەدەرگىگە تاپ بولادى، ءتىپتى داعدارىسقا ۇشىرايدى دەگەن بولجام بار.
783 ميلليون ادام اشتىققا ۇشىراۋدا
ءۇش كۇن بۇرىن جاريالانعان ەسەپتى بۇۇ- نىڭ بەس ءىرى مەكەمەسى بىرلەسە دايىنداعان. ولار – ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمى (FAO)، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ حالىقارالىق قورى (IFAD)، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بالالار قورى (يۋنيسەف)، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) جانە دۇنيەجۇزىلىك ازىق-تۇلىك باعدارلاماسى (WFP) قاتارلىلار.
ەسكەرتە كەتەيىك، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ 2023 جىلعا ارنالعان ەسەبى، بىلتىرعى، ياعني 2022 جىلعى ناقتى جاعدايدى كورسەتەدى. سوعان سايكەس، 2019–2022 جىلدار اراسىندا اشارشىلىققا ۇشىراعاندار سانى 122 ميلليون ادامعا كوبەيگەن. ياعني 2019 جىلى 613 ميلليون ادام اشتىقپەن بەتپە-بەت كەلگەن دەپ ەسەپتەلسە، بىلتىرعى شاما ورتاشا دياپازونمەن ساناعاندا 735 ميلليون ادام. ءۇش جىلداعى جوعارى كورسەتكىش 692–783 ميلليون ارالىعىندا (FAO-نىڭ رەسمي سايتىنداعى دەرەكتەر بويىنشا).
بەس ءىرى اگەنتتىكتىڭ ەسەبىنەن مىنانى اڭعارۋعا بولادى: جاھاندىق اشتىق دەڭگەيى 2021 جانە 2022 جىلدار اراسىندا ءوسۋىن باياۋلاتقان، ءبىراق جالپى جاعداي ءماز ەمەس. ايتالىق، الەمدە ازىق-تۇلىك داعدارىسى تەرەڭدەپ بارا جاتقان ايماقتار كەڭەيگەن. ايماقتار بويىنشا قاراستىرعاندا ازيا مەن لاتىن امەريكاسىندا اشتىق جاعدايى بۇرىنعىدان جاقساردى، الايدا 2022 جىلى باتىس ازيادا، كاريب تەڭىزى ايماعىندا ماسەلە بۇرىنعىدان اۋىرلاي تۇسكەن. ال افريكانىڭ بارلىق سۋبايماقتارىندا اشتىق ءالى دە ءوسۋ ۇستىندە. تۇتاس الەم بويىنشا افريكا اشتىقتان ەڭ كوپ زارداپ شەككەن ماتەريك سانالادى. ونداعى اشتىق دەڭگەيى دۇنيەجۇزىلىك ورتاشا كورسەتكىشتەن ەكى ەسە ارتىق.
ساندار سويلەيدى
* 2022 جىلى – ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى مەن تاماقتانۋ جاعدايى ناشار دەڭگەيدە تۇر. ياعني الەم حالقىنىڭ 29،6 پايىزىندا ساپالىق ازىق-تۇلىك تۇتىنۋ جانە ازىق-تۇلىككە تۇراقتى قول جەتكىزۋ جاعدايى تومەن كۇيدە. بۇل دەگەنىمىز، 2،4 ميلليارد ادام. ولاردىڭ ىشىندە 900 ميلليون ادامنىڭ جاعدايى مۇلدە قيىن كۇيدە.
* دۇرىس تاماقتانۋ جانە سالاۋاتتى ديەتاعا قول جەتكىزۋ دەڭگەيى دە كوڭىل كونشىتپەيدى. 2021 جىلعى جاعدايدان قاراعاندا الەمدە
3،1 ميللياردتان استام ادام (الەم حالقىنىڭ 42 پايىز) دۇرىس تاماقتانۋدى قامتاماسىز ەتە المادى. دەمەك، 2019 جىلعى ساننان 134 ميلليونعا وسكەن.
* بەس جاسقا دەيىنگى ميلليونداعان بالالار دۇرىس تاماقتانباۋدان زارداپ شەگۋدە. ايتالىق، 2022 جىلى بەس جاسقا دەيىنگى 148 ميلليون بالانىڭ (22،3 پايىز) قالىپتى ءوسۋ پروسەسى بۇزىلعان، 45 ميلليون بالا (6،8 پايىز) ارىقتاۋعا، السىزدىككە شالدىققان؛ 37 ميلليون (5،6 پايىز) ارتىق سالماق جيناعان.
ادامزات قوعامىنداعى رەگرەستىڭ بەلگىلەرى
اشتىق، سوعىس جانە ينفەكسيا – ادامزاتتىڭ مىڭداعان جىلدىق تاريحى، مىنە وسى ءۇش ۇلكەن «جاۋمەن» كۇرەس ۇستىندە قۇرىلعان. ويتكەنى، ادامزات وسى قۇبىلىستاردان زارداپ شەگىپ كەلدى. ەرتە زامانعى دۇنيەتانىمدا بۇلاردى ادامزاتپەن ماڭگى بىرگە جاسايتىن، جاراتۋشىنىڭ ارنايى جىبەرگەن سىناعى رەتىندە قاراستىرعان. ءوز الىنشە زەرتتەگەن ءار ءداۋىر ويشىلدارى ونى جەڭىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس قۇبىلىستار دەپ تانىعان كەزدەرى بار. ال عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋىنا ىلەسە، ادام ساناسىنداعى بۇنداي سىرەسكەن تۇسىنىكتەر سەيىلە باستادى. ءتىپتى، ايگىلى يۋۆال حاراري ءوزىنىڭ «بولاشاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» اتتى تانىمال ەڭبەگىندە «ادامزات XXI عاسىرعا اتتاعان تۇستا اتالمىش ءۇش ۇلكەن جاۋدى جەڭىپ شىقتى. ەندىگى ماقساتى – ۇزاق جاساۋ، باقىتتى بولۋ، ءتاڭىري ساپاعا ۇمتىلۋ» دەگەن پايىمىن ۇسىنعان ەدى.
راسىندا، ۇدايى ادام جانىنا قاس جانە قوعام مەن ونىڭ جەتىستىگىن كۇيرەتۋشى وسى قۇبىلىستارعا قارسى ادامزاتتىڭ كۇرەسى اۋىل شارۋاشىلىعى، تەحنولوگيا جانە مەديسينا سالالارىنىڭ دامۋىنا قوزعاۋشى كۇش بولدى. حاراري مىسال ەتكەندەي، قازىرگى قوعامدا سوعىستا قازا تاباتىندار سانىنان وزىنە قول جۇمسايتىنداردىڭ سانى، اشتان ولەتىندەرگە قاراعاندا ارتىق تاماق جەۋدەن پايدا بولاتىن اۋرۋلاردان كوز جۇماتىندار سانى كوپ دەلىنەدى. ال ءتۇرلى ءقاۋىپتى ۆيرۋستاردان، ينفەكسيالاردان ولەتىندەر سانىنا قاراعاندا، قارتايىپ كوز جۇماتىندار سانى كوبىرەك دەپ كەلتىرەدى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنگەن بۇل پايىمى راسىندا ونىڭ كوزقاراسىن راستاي تۇسەتىندەي. الايدا...
وكىنىشكە قاراي، قازىرگى الەمنىڭ بەت- بەينەسىنە قاراپ ادامزات قوعامى ءالى دە وسى كۇرەستە تۇبەگەيلى جەڭىسكە يە بولماعانىن كورەمىز. قىسقا عانا بىرنەشە جىلدا پاندەميا، سوعىس جانە ەكونوميكالىق تۇرالاۋ قاتارلاسا سوققى بەردى. جاھان تاعدىرىن تالقىلاۋى ءتيىس قازىرگى دامىعان قوعامدا ادام بالاسىنىڭ قايتادان قارۋعا جۇگىنۋى وركەنيەت جەتىستىكتەرىن مازاق ەتكەندەي سەزىلەدى. بۇل ويدى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن ەريح ماريا رەمارك قىنجىلا وتىرىپ ايتقان جوق پا ەدى! ال ءبىز وسى ماسەلەلەرگە قايتا تاپ كەلىپ وتىرعانىمىز رەگرەستىڭ بەلگىسى سانالاتىنداي.
«ءۇمىت نۇرى بار، كەيبىر ايماقتار 2030 جىلعا دەيىنگى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى بويىنشا ماقساتتارعا جەتۋ جولىندا بارا جاتىر. ءبىراق تۇتاستاي العاندا، بىزگە تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىن قۇتقارۋ ءۇشىن دەرەۋ ارادا جاھاندىق كۇش بىرىكتىرۋ قاجەت»، – دەپتى بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريش نيۋ-يوركتە جوعارىداعى ەسەپتى جاريالاۋ كەزىندە. دەمەك، بۇل الەم ءۇشىن دە، ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن دە كوڭىل بولەر ماسەلە.
«اlmaty-akshamۋ»، №84، 15 شىلدە، 2023 جىل