كومپيۋتەردە بىردەمە تەرىپ جازىپ وتىرىپ تەليديداردان «پاراسات مايدانى» حابارىن قوسىپ قويىپ وتىرعام. مىسىر ەلى تۋرالى ەكەن. ءبىراز دۇنيە ايتىلدى. حاباردىڭ ەڭ سوڭىندا جۇرگىزۋشى اعامىز مىناداي ساۋال قويدى.
د.ابدىك: - جالپى قازاقتىڭ ءوزىنىڭ فولكلورىندا بىردە-بىر حاننىڭ جاعىمدى بەينەسى جوق. «قىرىق وتىرىك»، «اقساق قۇلان» ت.ب ەرتەگىلەرىندە حان جاعىمسىز. بەرتىن كەنەسارىعا دەيىن قاسىم حان، ەسىم حان تۋرالى ەپوس جوق. حانداردى دارىپتەۋ بىزدە سوڭعى 30 جىلدا باستالدى تەك عانا، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن. نەگە؟، - دەدى دارحان ابدىك اعامىز.
جامبىل ارتىقباي اعامىز ابىلاي مەن كەنەسارىعا بايلانىستى حالىق اراسىندا ولاردىڭ جاقسى بەينەسى ساقتالعان، سونى بالا كەزىمنەن بەرى ەستىپ ءوستىم دەدى دە، نەگىزگى تاقىرىپ مىسىرعا قاراي اۋناپ كەتتى... حابار اياقتالدى...
***
ەندى سوعان ءوزىمىزدىڭ تاراپتان بىر-ەكى اۋىز پىكىر.
قازاقتا 600 باتىرلىق جىر (م.عابدۋللين ەسەبىنشە) بار دەسەك، سونىڭ ءبارى تەك عانا جالاڭ قىلىش ۇستاپ جاۋعا شاپقان باتىر دەسەك قاتەلەسەمىز. سول قالىڭ باتىردى ۇيىستىراتىن، ۇيىمداستىراتىن حانداردىڭ بەينەسى تەك عانا جاعىمسىز بولىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس. ارينە، قىلىش ۇستاي المايتىن توعىشار حاندار بولسا، ولار ءوز الدىنا.
1. قازاقتا حاندار تۋرالى تاريحي جىرلار، ەپوستار (جاعىمدى وبرازداعى) بار، بار بولعاندا قانداي. قاراڭىز:
- «باتىر جانىبەكتىڭ ولەڭى» دەپ اتالاتىن تاريحي جىر كەرەيدەن كەيىن ەل باسقارعان جانىبەك حاننىڭ جاس كەزدەگى ەرلىك ىستەرىن جىرلاعان. ارينە بۇل جىر ۇزاق جىل «سوۆەت تۇرمەسىندە» جاتىپ، 2009 (بابالار ءسوزى 56 توم) جىلى عانا باسپا بەتىن كورەدى.
- «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم»، «ەسىم حان» قاتارلى جىرلاردى كەزىندە م.اۋەزوۆ پەن ءا. مارعۇلان جانە باسقا عالىمدار قۇندىلىعىن اتاپ وتكەن، ءبىراق بۇل دا سوۆەت كەزىندە «حاندى دارىپتەۋدەن» قورقاتىنى ءۇشىن ۇزاق جىل ارحيۆتە شاڭ باسىپ جاتقان.
- 1920 جىلى ءا.ديۆايەۆتىڭ قاتىسۋىمەن بولعان جەتىسۋ ەكسپەديسياسى ماتەريالدارىنىڭ ەسەبىندە «شىڭعىس حان تۋرالى اڭىز»، «قالدان حان مەن ابىلاي» قاتارلى دۇنيەلەر بولعان.
- «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» جىرىنداعى ەدىگە، ونىڭ ۇلى نۇرادىن، مۇسا حان دەگەندەردىڭ بارلىعى حاندار (الدەبىر كەزدە ەدىگە بي اتالعانىمەن، ءبارىبىر ول نوعاي ورداسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بيلەۋشى ادام).
- ارعى تاريح تۋرالى ايتساق، 1952 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ بىلگە قاعان، كۇلتەگىن، تونىكوك تۋرالى تاسقا تۇسكەن ماتىندەردى سول زامانعى ەپوستىڭ ۇلگىسى دەپ قاراۋعا بولاتىنىن ايتقان.
- ال ەندى «ابىلاي»، «كەنەسارى» تۋرالى تاريحي جىرلاردىڭ كوپ ەكەندىگى بەلگىلى، سول داۋىردەگى قالىڭ باتىرلارعا ارنالعان جىرلاردىڭ ىشىندە ابىلاي، كەنەسارى، جانە تاعى باسقا حاندار بولسىن، ءبىر عانا مۇددەگە ۇيىسقان سولاردىڭ بارلىعى جاعىمسىز بەينەدە سومدالدى دەي المايسىڭ. ولاردى «جاعىمسىز عىپ بىتىرگەن» سوۆەت ۇكىمەتى كەزىندە يدەيالوگيالىق جۇيە.
2. بۇل ارادا تاريحي جىر مەن ەپوس جانرىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا كوڭىل ءبولۋ كەرەك. نە نارسە ەپوس بولادى، ول قالاي؟ فولكلورداعى تۇتاستانۋ قۇبىلىسىن، ونىڭ سيۋجەتتىك، عۇمىرنامالىق، شەجىرەلىك، تاريحي ت.ب سيپاتتارىن ءتۇسىنۋ كەرەك. نە ءۇشىن ەلدى جاۋدان قۇتقاراتىن باتىر كوپ جىرلانادى، ەڭ ماڭىزدىسى نە؟ ويتكەنى فولكلوردىڭ ءومىردى بەينەلەۋ ۇستانىمى وبەكتيۆتى ەمەس، كوپ جاعدايدا سۋبەكتيۆتى جانە ءنورماتيۆتى. كەيىپكەر بەينەسى يدەالدى تيپتىك بەينەدە بولماق. شىعۋ تەگى تۇرعىسىنان تايپالىق ەپوس - «الپامىس باتىر» جىرى كۇنى كەشە 15-16 عاسىردا قالىپتاسىپ ۇلگەردى دەسەك قاتە، ونىڭ قۇرامىندا وسىدان 2500 جىل بۇرىن جىرلانعان «وديسسەياداعى» سيۋجەتكە دەيىن كىرىگىپ كەتكەن تۇستار بار. ونىڭ ەڭ العاشقى نۇسقاسى باتىرلىق ەرتەگى تۇرىندە 6-8 عاسىردا التايدا پايدا بولعان. ودان بەرى تولىعىپ، مولىعىپ، التاي مەن انادولىنىڭ اراسىندا مىڭداعان جىلدار ءار ءداۋىردىڭ سۇرانىسىنا ساي جەتىلىپ وتىردى. ال ەندى، كۇنى كەشە وتكەن حاندار تۋرالى ەپوس قالىپتاسىپ ۇلگەرۋ ءۇشىن قانداي تاريحي شارتتار كەرەك ەكەنىن ويلاڭىز.
3. ەندى حانداردى الپەشتەپ، ماپەلەپ قانا وتىرعان ەل بولدىق دەسەك ول دا قاتە، جاڭساق بولادى. حانداردىڭ بۇلعاق، بۇلىك باستاپ، ءبىرىنىڭ باسىن ءبىرى جۇتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. اسانقايعىدان باستاپ، بۇقارعا دەيىنگى جىراۋلار جىرىنداعى كوڭىل-كۇيدى، وپپوزيسيالىق ءىس-قيمىلداردى ايتساق دا جەتەر. ول تۇرعىدان ايتساق ءسوز ۇزاققا كەتەر.
ءتۇيىن: قازاق فولكلورىندا (ونىڭ قانشاما جانرىن ەسكەرىڭىز) حاندار ءوزىنىڭ جاعىمدى بەينەسىمەن دە ساقتالعان. تاريحي تۇلعاسىن بايىپتاۋ كەرەك جانە فولكلور عىلىمىنىڭ زاڭدىلىقتارى بويىنشا ءۇڭىلۋ قاجەت.
ەرقاعان ەركىن