«ءداستۇر» دەگەن جەلەۋدىڭ ارتى نەگە اپاردى؟
قىز الىپ قاشۋ — كەيبىر ايماقتاردا ءالى كۇنگە دەيىن «قازاقتىڭ ەسكى سالتى» دەگەن جەلەۋمەن ءالى قالماي كەلە جاتقان قۇبىلىس. الايدا، بۇگىنگى قوعامدا بۇل ارەكەت ءوز ەركىنەن تىس نەكەگە ماجبۇرلەۋ، زورلىق، ءتىپتى ادام ۇرلاۋ رەتىندە قاراستىرىلىپ وتىر. ەڭ ءقاۋىپتىسى – بۇل ارەكەتتىڭ سالت رەتىندە ءالى دە اقتالىپ كەلە جاتقاندىعى. سالت – قوعامنىڭ تاريحي جادى بولعامەن، ول ادام قۇقىعىن تاپتاۋعا سەبەپ بولماۋى ءتيىس.
سۋرەت: كوللاج
قىز الىپ قاشۋ: وتكەنى مەن بۇگىنى
تاريحتا قىز الىپ قاشۋ ءتۇرلى فورمادا بولعان: كەي جاعدايدا ەكى جاستىڭ كەلىسىمىمەن، اتا-اناسى رۇقسات ەتپەگەن جاعدايدا وتباسى قۇرۋدىڭ امالى رەتىندە قولدانىلعان. ءبىراق بۇگىنگى تاڭدا الىپ قاشۋدىڭ باسىم بولىگى قىزدىڭ ەركىنسىز، ءماجبۇرلى تۇردە ىسكە اسادى. بۇل — ەندى سالت ەمەس، قىلمىس.
قالىڭدىقتى الىپ قاشۋدىڭ «پايداسى» كەيبىر ەر-ازاماتتار ءۇشىن — قالىڭ مال تولەمەۋدە دەسەدى. الايدا مۇنداي «پايدا» ايەل تاعدىرىنىڭ ەسەبىنەن كەلەتىنىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى.
قازاقستان: زاڭ كۇشەيدى، ءبىراق سانا وزگەردى مە؟
2025 جىلدىڭ 16 قىركۇيەگىنەن باستاپ، قازاقستاندا قىز الىپ قاشۋعا زاڭمەن تىيىم سالىندى. نەكەگە ماجبۇرلەۋگە قاتاڭ جازا قاراستىرىلدى. بۇرىن بىرەۋدى ۇرلاپ اكەتىپ، ارتىنشا ءوز ەركىمەن جىبەرگەن ادامعا ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك بولماعان. ەندى بۇل ولقىلىق تۇزەتىلدى.
زاڭ نە دەيدى؟
قىزدى الىپ قاشىپ، نەكەگە ماجبۇرلەۋ — 2 000 اەك (شامامەن 7،8 ملن تەڭگە) ايىپپۇل نەمەسە 2 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىن شەكتەۋ/ايىرۋ.
ەگەر ارەكەت:
- كۇش قولدانۋ ارقىلى؛
- كامەلەتكە تولماعانعا قاتىستى؛
- توپپەن؛
- قىزمەت بابىن اسىرا پايدالانۋ ارقىلى جاسالسا — 3–7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى
ەگەر ماجبۇرلەۋ اۋىر زارداپتارعا اكەلسە — 5 جىلدان 10 جىلعا دەيىن جازا كوزدەلەدى.
ءىىم: «بۇرىنعى ولقىلىق جويىلدى»
ىىشكى ىستەر مينيسترلىگى Aqshamnews.kz رەداكسياسى جولداعان رەسمي ساۋالعا بەرگەن جاۋابىندا بىلاي دەيدى:
«قىلمىستىق كودەكستىڭ 125-بابىنداعى ەسكەرتۋ الىنىپ تاستالدى. بۇعان دەيىن ۇرلانعان ادامدى ەرىكتى تۇردە بوساتقان جاعدايدا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتۋ مۇمكىن بولعان. ەندى بۇل مۇمكىندىك جويىلدى: جابىرلەنۋشىنى بوساتقان كۇننىڭ وزىندە دە كىنالى ادام زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرەدى»، – دەپ حابارلادى ءىىم باسپا ءسوز قىزمەتى.
سونداي-اق:
«125-1-باپ بويىنشا جازالار — ايىپپۇلدان باستاپ قوعامدىق جۇمىس، تۇزەۋ جۇمىستارى، باس بوستاندىعىن شەكتەۋ نەمەسە ايىرۋعا دەيىن قولدانىلادى. ەگەر ارەكەت اۋىر زارداپتارعا اكەلسە نەمەسە زورلىق-زومبىلىقپەن جاسالسا — 5 جىلدان 10 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ كوزدەلەدى»، – دەلىنگەن ۆەدومستۆو جاۋابىندا.
نەگە ىستەر توقتاپ قالادى؟
قىز الىپ قاشۋعا قاتىستى قىلمىستىق ىستەردىڭ 90 پايىزى «ەكى جاقتىڭ كەلىسىمىمەن» جابىلىپ قالادى ەكەن.
دەيتۇرعانمەن، كەيىنگى جىلدارى قازاقستان قوعامىنىڭ قالىڭدىقتى ۇرلاۋ ارقىلى نەكەگە ماجبۇرلەۋ داستۇرىنە كوزقاراسى وسى كۇنى تەرىس سيپاتقا يە بولا باستادى. قازاقستان قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتى وتكەن جىلى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن. ۇيىمنىڭ جۇرگىزگەن ساۋالناماسىنا قاتىسقان رەسپوندەنتتەردىڭ 71،1%-ى ەر ادامدار تاراپىنان بولاتىن مۇنداي ارەكەتتى قولدامايتىندارىن بىلدىرگەن. الايدا رەسپوندەنتتەردىڭ 26،2%-ى وسىنداي جولمەن وتباسى قۇرعاندار نەمەسە بۇعان وڭ كوزقاراس تانىتاتىنداردىڭ قاتارىنان بولىپ شىقتى.
قىز كەلىسپەسە نە بولادى؟
"الىپ قاشۋ" قۇربانى بولعان قالىڭدىقتاردىڭ كوبى تاعدىردىڭ جازعانى دەپ ءبىر كورگەن، ءتىپتى، مۇلدە تانىمايتىن ورتاعا بارىپ، باسىنا تاعىلعان ورامالعا كوندىگىپ، "جات جۇرتتىق" اتانعاننان بۇرىن جاۋ قولىندا قالعانداي بولادى. سەبەبى كوپ جاعدايدا قىز:
- پسيحولوگيالىق قىسىم كورەدى؛
- اتا-اناسىن ماسقارالاماۋ، "جۇرت نە دەيدى" سياقتى ۇعىمدارمەن تۇنشىقتىرىلادى؛
- «بوساعا اتتادىڭ» دەگەن تۇسىنىكپەن تاڭداۋ قۇقىعىنان ايىرىلادى.
ماجبۇرلەۋ ارقىلى بوساعا اتتاعان قىزدارىن ءوزىنىڭ اكە-شەشەسى دە قابىلداي قويمايدى. قىزىنىڭ تاعدىرىنان بۇرىن اتا-اناسى ەلدىڭ ءسوزى مەن سىنىنان الدىمەن ءوز باستارىن اراشالاۋدى ءبىرىنشى ورىنعا قويادى. وسىلايشا، قىز ءوز بولاشاعىن ەمەس، ۇيات پەن ەل سوزىنەن قورقىپ، ەرىكسىز تۇرمىسقا شىعادى.
سۋرەت: جي
جاڭا زاڭ قالاي پايدا بولدى؟ باستاماشىلار كىمدەر بولدى؟
قىز الىپ قاشۋ پروبلەماسىنا قوعام نازارىن اۋدارىپ، زاڭناماعا ناقتى وزگەرىس ەنگىزۋ قاجەتتىگىن العاش كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى – زاڭگەر، ادۆوكات، قازىرگى ءماجىلىس دەپۋتاتى ابزال قۇسپان بولدى. ول بۇعان دەيىن دە وتباسىلىق زورلىق-زومبىلىق پەن ايەل قۇقىعى ماسەلەسىن بىرنەشە رەت كوتەرىپ، قىز الىپ قاشۋ وقيعالارىنا قۇقىقتىق باعا بەرۋ تەتىكتەرىنىڭ السىزدىگىن سىنعا العان ەدى.
2025 جىلعى 28 مامىردا ماجىلىستەگى جالپى وتىرىس كەزىندە بۇل ماسەلە ءماجىلىس ءتوراعاسى ەرلان قوشانوۆتىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن تالقىلان ەدى. سول كەزدە ءماجىلىس سپيكەرى ە.قوشانوۆ رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ:
«سوڭعى 5 جىلدا ەلىمىزدە 256 قىز الىپ قاشۋ فاكتىسى تىركەلگەن. ءبىراق سونىڭ تەك بەسەۋى عانا سوتقا جەتكەن. بۇل – زاڭنامانىڭ كەمشىلىگى مەن قۇقىق قورعاۋ جۇيەسىندەگى سالعىرتتىقتىڭ سالدارى»، – دەپ اتاپ ءوتتى.
ءماجىلىس ءتوراعاسى بۇل دەرەكتەردى جاي عانا ستاتيستيكا رەتىندە ەمەس، ەلدەگى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ دابىلى رەتىندە قاراۋ كەرەك ەكەنىن ەسكەرتتى. ول سونداي-اق:
- قازاقستاندا بۇل ارەكەتكە ناقتى جازا تاعايىنداۋ ۋاقىت تالابى ەكەنىن،
- ال كورشىلەس قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان سەكىلدى ەلدەردە قىز الىپ قاشۋ قىلمىس رەتىندە قاراستىرىلاتىنىن،
- قازاقستاننىڭ دا وسى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، زاڭنامانى ناقتىلاۋى ءتيىس ەكەنىن باسا ايتتى.
باسقا ەلدەر بۇل باعىتتا نە ىستەپ جاتىر؟
قىرعىزستان
- ادام ۇرلاۋ (172-باپ) – 5–7 جىل، ال بالا ۇرلاسا – 7–10 جىل.
- ماجبۇرلەۋ جانە نەكە كەدەرگىلەرى ءۇشىن – 3–5 جىل تۇرمە نەمەسە ايىپپۇل.
وزبەكستان
- قىزدى ءماجبۇرلى تۇردە نەكەگە تۇرعىزۋ – 3 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ نەمەسە 25 اەك-كە دەيىن ايىپپۇل.
تۇرىكمەنستان
- ايەلدى الىپ قاشۋ – 2 جىلعا دەيىن تۇرمە نەمەسە 30–70 اەك ايىپپۇل.
رەسەي (سولتۇستىك كاۆكازدا قولدانىلادى)
- ادام ۇرلاۋ – ماكسيمۋم 2 جىل تەمىر تورعا توعىتىلادى.
وڭتۇستىك افريكا
- قىزدى الىپ قاشۋ – 5 جىلدان باستاپ ءومىر بويى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ.
ەفيوپيا
- قالىڭدىق ۇرلاعان ادام – 5–15 جىلعا دەيىن تۇرمەگە قامالادى.
افريكا ەلدەرىنىڭ ءوزى بۇل ماسەلەدە قاتاڭداۋ. قازاقستاننىڭ زاڭناماسى ەندى كۇشەيدى، زاڭنىڭ قالاي ارەكەت ەتەتىنىن ۋاقىت كورسەتەدى.
«سالت پەن زاڭدى شاتاستىرماۋ كەرەك» – دەپۋتات ابزال قۇسپان
زاڭعا ەنگىزىلگەن جاڭا تۇزەتۋلەرگە باستاماشى بولعان دەپۋتات ابزال قۇسپان قىز الىپ قاشۋعا تولىقتاي تىيىم سالىنبايتىنىن، ءبىراق ءماجبۇرلى تۇردە ورىن العان جاعدايدا عانا قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلاتىنىن زاڭ كۇشىنە ەنگەنگە دەيىن ناقتى ايتقان ەدى:
«داستۇرىمىزدە بار، ءوزارا ءتانىس-بىلىس، ءوزارا كەلىسىممەن الىپ قاشۋعا بۇل زاڭنىڭ قاتىسى جوق. بۇل جەردە قىزدىڭ ءوز ەركىنەن تىس، ماجبۇرلەپ، ءتىپتى كۇش قولدانىپ، الىپ قاشۋعا قاتىستى ماسەلە قوزعالىپ وتىر.
وسى ورايدا، زاڭنىڭ ماقساتى — ءداستۇرلى نەكەنى شەكتەۋ ەمەس، ايەلدەردىڭ بوستاندىعى مەن ەركىن تاڭداۋ قۇقىعىن قورعاۋ ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.
قوعام نە دەيدى؟
كەيبىر قاۋىم وكىلدەرى قىز الىپ قاشۋدى ءالى دە "قازاقى مىنەز"، "جىگىتتىڭ باتىلدىعى" دەپ قابىلدايدى. ءبىراق بۇل — قىز بالانىڭ قۇقىعىن اياققا تاپتاۋ، ايەلگە قارسى زورلىقتىڭ زاڭداستىرىلعان ءتۇرى.
كەلىن بوپ بارعان قىزدىڭ باعى اشىلىپ، باقىتتى بولىپ كەتتى دەگەن مىسالدار ءقازىر سيرەك ۇشىراسادى. كوبىنە ونداي وتباسىلار زورلىق-زومبىلىقپەن، قىسىممەن، ماحابباتسىز ءومىر سۇرەدى. ونىڭ سوڭى اجىراسۋ، وزىنە قول جۇمساۋ، ءتىپتى ولىمگە دەيىن اپاراتىنى تۋرالى مالىمەتتەر از ەمەس.
زاڭنان بۇرىن سانا وزگەرۋى مۇمكىن
قىز الىپ قاشۋ – ءداستۇر ەمەس، ادام قۇقىعىن بۇزۋ. سالتتى ساقتاۋ دەگەن — ايەلدى ەركىنەن ايىرۋ ەمەس. قىزدىڭ ءومىرى، دەنساۋلىعى، تاڭداۋى – ول مەملەكەتتىڭ، قوعامنىڭ، ءار ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى.
جاڭا زاڭ – ماڭىزدى قادام. ءبىراق ەگەر بۇكىل اۋىل، ۇلكەندەر، ءتىپتى قىزدىڭ اتا-اناسى "ۇيات بولادىمەن" جابا سالسا، ەشقانداي زاڭ كومەكتەسپەيدى.