جوشى ۇلىسىنا – 800 جىل:
بۇگىندە بيلىك بۋىنى جاڭالانىپ، ءوز تاريحىنىڭ بەتبۇرىستى كەزەڭىن باستان كەشىپ جاتقان مەملەكەتىمىزدىڭ الدىندا تۇرعان ءبىرقاتار ماڭىزدى باعدارلار بار. كادۋىلگى ساياسي-ەكونوميكالىق ءتۇبىر رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋدان تىس، ۇلتتىق سانانى جاڭعىرتىپ، جاڭا ۇلتتىق ساپاعا كوتەرىلۋ سىندى اۋقىمدى مىندەت تۇر. ول ءۇشىن وتارلىق كەزەڭدە ۇلت ساناسىنا كۇشتەپ تاڭىلعان تاريحي سانانى جاڭارتۋعا تۋرا كەلەدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ «ەگەمەن قازاقستان» باسىلىمىنا بەرگەن سۇحباتىندا بۇل باعدارعا ايرىقشا ماڭىز بەردى. بيىل ەلىمىزدە اتقارىلۋعا ءتيىستى ايتۋلى ىستەردىڭ قاتارىندا جوشى ۇلىسىنا قاتىستى عىلىمي-زەرتتەۋلەردىڭ دە جۇرگىزىلەتىنىن اتاپ ءوتتى.
«...جوشى ۇلىسىنىڭ ىرگەسى قالانعانىنا – 800 جىل. مەملەكەتتىلىگىءمىزءدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن ايگىلەيتىن وسى ايتۋلى داتاعا وراي كەڭ اۋقىمدى زەرتتەۋلەر قولعا الىنادى. بيىل قازاقستان تاريحىنىڭ كوپتومدىعىن ازىرلەۋ جۇمىستارىن دا اياقتايمىز. بۇل – وزىمىزدەن 200-دەن استام، شەتەلدەن 60-قا جۋىق مامان جۇمىلدىرىلىپ، تىڭعىلىقتى جاسالىپ جاتقان ۇلكەن شارۋا» دەگەن ەدى پرەزيدەنت.
مەملەكەتتىلىك پەن ۇلتتىق يدەنتيفيكاسيامىزدىڭ تامىرىن تەرەڭگە بويلاتاتىن مۇنداي القاۋلى ءىس قوعام تاراپىنان، اسىرەسە، اقپارات كەڭىستىگى جاعىنان مۇلدە ەلەۋسىز قالماۋعا ءتيىس. سوندىقتان دا جوشى ۇلىسى، التىن وردا سىندى داڭقتى تاريح پاراقتارى مەن قازىرگى قازاق ەلىنىڭ زاڭدى بايلانىسى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى قوعام وكىلدەرىنە ۇدايى جەتكىزىلۋى ءتيىس. بۇگىن ءبىزدىڭ تاراپتان ايتىلار اڭگىمە دە وسى باعىتتا وربىمەك.
ىشكى «مەن»ء-ى بۇلىنگەن جەكە تۇلعا نەگە بولسا دا قابىلەتسىز
ءبىز وتارلىق تاريحتى باستان وتكەرگەن حالىقپىز. بۇل وتارلاۋ حالقىمىزعا تيەسىلى تەرريتوريا مەن رەسۋرستاردان تىس، ساناعا دا باعىتتالدى. بوداندىق قامىتىنان قۇتىلىپ، ەل اۋماعى مەن تابيعي بايلىقتارىمىزدى باسقارۋدىڭ «ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن» ءوز قولىمىزعا الدىق. الايدا، ساناعا باعىتتالعان وتارلاۋدىڭ زارداپتارىنان ءارى قۇتىلا الماي كەلەمىز. مۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ سانا- سىرقانىمىزدىڭ قانشالىقتى ۋلانعانىن، بوداندىق تابىنىڭ قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن تۇسىندىرسە كەرەك.
ءبىر حالىقتى تۇبەگەيلى وتارلاۋ، البەتتە، ونىڭ تاريحي ساناسىن بۇلدىرمەي تۇرىپ جۇزەگە اسپايتىنى دا بەلگىلى. سوندىقتان دا وتكەن عاسىردا قالىڭ جۇرتىمىزعا ءوز تاريحىمىزعا قاتىستى تەك بۇرمالانعان، وزگەرتىلگەن نەمەسە جارىم-جارتىلاي مالىمەتتەر عانا بەرىلدى. جالپىعا ورتاق ءبىلىمدى كەڭ تاراتۋمەن بىرگە جەتكىزىلگەن بۇل تەرىس مالىمەتتەر تۇتاس حالىقتىڭ ءوز تاريحىنا قاتىستى كەمتار تۇسىنىكتە قالۋىنا ىقپال ەتتى.
تاريحي ساناسى بۇلىنبەگەن حالىقتى بيلەپ-توستەۋ مۇمكىن دە ەمەس. ال تاريحي ساناسى بۇلىنگەن ۇلت ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تولىق تانىماۋدان وزىنە دەگەن ماقتانىش پەن قۇرمەتتەن، ەڭ باستىسى سەنىمنەن ايىرىلادى. بىلايشا ايتقاندا، ۇلتتىڭ ىشكى «مەن»ء-ى بۇلىنەدى. ىشكى «مەن»ء-ى بۇلىنگەن جەكە تۇلعا نەگە بولسا دا قابىلەتسىز، نەگە بولسا دا دارمەنسىز تارتا تۇسەدى. بىلايشا ايتقاندا، ءوزىن جەتە باعالاماۋدان جاتقا جالتاقشىل، بوتەنگە بۇگەجەكشىل بولىپ كەلەدى.
وسىنداي رۋحاني شابۋىلدىڭ سالدارىنان كەيىن جۇرتىمىزدىڭ ساناسىندا ءوز وتكەنىنە كۇمانمەن، كۇدىكپەن قارايتىن توعىشار پيعىلدار تەرەڭ ورنىقتى. كەز كەلگەن ماسەلەدە الدىمەن «شەتەلدىك تاجىريبە»، «دامىعان ەلدەردىڭ ۇلگىسى»، «پالەن مەملەكەتتىڭ دامۋ جولى»، «تۇگەننىڭ ءسوزى» باسشىلىققا الىندى، «مەنىڭشە بىلاي بولۋى كەرەك»، «بىزشە بۇل بىلاي بولۋعا ءتيىس»، «قازاقشا بىلاي بولادى» دەگەن ەگەمەن، تاۋەلسىز وي تۇسالدى. ءتىپتى، سولاي ايتا جانە ويلاي بىلەتىندەر كەرىسىنشە كەمقالۋشى، وگەي بوپ تانىلدى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى وتكەن ۇلى تاريحتىڭ ۇمىتىلۋىنان نەمەسە تاريحي سانانىڭ بۇلىنۋىنەن كەلىپ شىققان كەسەپاتتار بولاتىن.
دەگەنمەن، ءبىز تاعدىرىمىزداعى ەڭ باستى مۇمكىندىككە قول جەتكىزدىك – ەگەمەندىگىمىزدى ەنشىلەپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلاتتىق. بوداندىق پيعىلدان ارىلۋ ءۇشىن كەمتار سانا سىرقاتىن جۇيەلى ەمدەۋگە بەرىلگەن ەڭ باستى مۇمكىندىك تە وسى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تامىرىن تەرەڭگە بويلاتا الاتىن ماڭىزدى تاقىرىپقا قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگىزىلەتىنىن ءسوز ەتۋىنىڭ، ساپالى ۇلت رەتىندە بولاشاققا سەنىممەن قاراۋدى دارىپتەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسىندا جاتسا كەرەك.
ۇمىتىلعان ۇلىستى زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇلىنگەن تاريحي سانانى قالپىنا كەلتىرۋ تاريحي اقتاڭداقتاردى انىقتاپ، بۇرمالانعان تاريحتى، ۇلتتىق جادىنى قالپىنا كەلتىرۋدەن باستالادى. حالقىمىزدىڭ شىنايى تاۋەلسىز ويلايتىن، تاۋەلسىز ءىس جۇرگىزەتىن ءارى باسەكەگە قابىلەتتى جاڭا ساپاداعى ۇلت بولۋى ءۇشىن ونىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءتۇپ تامىرلارىن اشا زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور. اسىرەسە، دالامىزدا سالتانات قۇرعان، وزگە ەمەس، ءوز بابالارىمىز قۇرعان داڭقتى ۇلىس-وردالار مەن حاندىقتاردىڭ، قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ تاريحىن زەرتتەۋدىڭ ورنى بولەك.
كوپشىلىككە ءمالىم، شىڭعىس حان دەسە، التىن وردا دەسە وتكەن ءداۋىر «جىلنامالارى» ولاردى جاۋلاۋشى «موڭعولدار»، «موڭعول شاپقىنشىلىعى»، «مىنا دالاعا جات، بوتەندەردىڭ جورىعى»، سولاردىڭ قۇرعان مەملەكەتى ەتىپ كورسەتىپ كەلدى. تۇما تاريح مۇلدە ولاي ەمەس-تى. سوناۋ مىڭ جىرىم جىلدار بۇرىن دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ شىعىسى قايتا ءدۇر سىلكىنىپ، جاڭا ورداعا بىرىگىپ، شىعىستىڭ باستاۋىندا تۇتاس تۇراندى قامتىعان ۇلى دالادا بايىرعى سالتاناتىن قايتا ءتىرىلتتى. وسىلايشا جوشى ۇلىسى، كەيىن دەربەس التىن وردا بولىپ، ءبىز بۇگىن جاساپ وتىرعان دالادا مەملەكەتتەر قۇردى. تەك قۇرىلىپ قانا قويماي، اينالاسىنا ايبارلى، ءتورت قۇبىلاعا بىردەي ىقپالدى بولدى.
قازىرگىدەي اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە ەلدىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى ءتۇرلى سىندارعا قاتار تاپ بولاتىنى شىن. كەيبىر تاراپتان قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنا قاتىستى كەرەناۋ پىكىر، سۋماقى سوزدەر دە ۇدايى شىعىپ جاتادى. تۇما تاريحتى قاساقانا جوققا شىعارىپ، ەگەمەندىك پەن تەرريتوريالىق تۇتاستىققا قاتىستى مىسىقتىلەۋلى پىكىر ايتۋدىڭ استارىندا ۇلتتىق سانامىزعا باعىتتالعان كەزەكتى شابۋىلدى دا اڭعارامىز.
مىنە، وسىنداي تۇستا جوشى ۇلىسىن، جوشى قۇرعان الىپ مەملەكەتتىڭ، كەيىنگى التىن وردا يمپەرياسىنىڭ قازىرگى قازاق ەلىمەن تاريحي ساباقتاستىعىن تەرەڭ اشىپ كورسەتۋ اسا ماڭىزدى. بۇل ەل ىشىندە ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ بەرىكتىگىن بەكەمدەپ، اۋىزبىرشىلىكتى ارتتىرسا، ەل سىرتىنداعى سۋماقى سوزگە ۇلكەن توسقاۋىل بولماق.
ەڭ ماڭىزدىسى – ۇلتتىق سانانىڭ سىرقاتىنا داۋا بەرىپ، ۇلتتىق «مەن»ء-نىڭ شىڭدالۋىنا جول اشارى انىق.
جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋىنا قاتىستى، سونداي-اق، ونىڭ تاريحي ءىزى، ءوز زامانىندا اتقارعان گەوساياسي ءرولى تۋراسىندا تاريحشى عالىمدار نە دەيدى؟
جومارت جەڭىس، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، ت.ع.ك:
وتارلىق كەزەڭدە رەسەي جاعىنان ءبىزدىڭ تاريحىمىز بۇرمالاندى
جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرىلۋىمەن ۇزاق تاريحي كەزەڭدە بىتىراپ كەتكەن شارۋاشىلىعى، دۇنيەتانىمى بىردەي كيىز-تۋىرلىقتى تۇركى حالىقتارى ءبىر مەملەكەتكە بىرىكتى. ال ونىڭ تاريحي ەڭ ماڭىزدى ءرولى رەتىندە ءوز داۋىرىندە وسىنشا الىپ ايماقتاعى گەوساياسي تۇراقتىلىقتى قالىپتاستىرۋىن اتاۋعا بولادى. ساياسي قارىم-قاتىناستار مەن ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستار رەتكە كەلدى. جوشى ۇلىسىندا ءتۇرلى ەلدەر مەن ءارتۇرلى مادەنيەتتەردىڭ مۇددەسى توعىستى. قۇرامىندا ءبىر عانا تۇركى حالىقتارى ەمەس، فينن-ۋگور، شىعىس سلاۆيان جانە سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارى سىندى وزگە مادەنيەت وكىلدەرى دە ۇيىستى. بۇل – الىپ اۋماقتاعى مادەني ءبىرىڭعايلىقتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى. ايتالىق، قازىرگى سولتۇستىك كاۆكازدا قىپشاق تىلىندە سويلەيتىن كوپتەگەن كاۆكاز حالىقتارى بار. مىنە، بۇل قۇبىلىس سول التىن وردا داۋىرىندە قالىپتاسقان ءۇردىس ەدى.
ءقازىر پرەزيدەنتىمىزدىڭ تاپسىرماسىمەن استانادا جوشى ۇلىسىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى قۇرىلىپ، عالىمدار جۇمىس ىستەپ جاتىر. بۇل ءىستىڭ ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىزعا ۇلكەن ءمانى بار. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، سولتۇستىك كورشىمىز جاعىنان، ءتىپتى ولاردىڭ ىقپالدى ساياساتكەرلەرى جاعىنان دا ءبىزدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىمىزعا قاتىستى تەرىس پىكىرلەر، ءوز تاريحىن بىلمەۋدەن قاتە كوزقاراستاردىڭ ايتىلىپ قالاتىنى بار. انە، سولارعا جاۋاپ رەتىندە، اتالعان ينستيتۋتتا ۇلكەن جۇمىستار قولعا الىندى. اسىرەسە، جوشى ۇلىسىنىڭ باسقا مەملەكەتتەرگە، باسقا مادەنيەتتەرگە ىقپالىنا قاتىستى تەرەڭ زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە. وسىنىڭ ءوزى جوشى ۇلىسىن زەرتتەۋدىڭ قازىرگى قازاق ەلى ءۇشىن ءمانى ايرىقشا ەكەنىن كورسەتەدى.
ەگەر ءبىز قازاق حاندىعىمەن شەكتەلىپ، جوشى ۇلىسىن زەرتتەمەيتىن بولساق، بۇل ءبىزدىڭ ۇلكەن تاريحىمىزداعى تاريحي ساباقتاستىقتى ءۇزىپ تاستار ەدى. بولاشاقتا دەشتى قىپشاق، ونىڭ الدىندا تۇرعان وعىز مەملەكەتتەرى، ودان ارعى تۇرىك قاعاناتى مەن عۇن مەملەكەتى جاڭا كونسەپسيا بويىنشا زەرتتەلۋى كەرەك. سوندا عانا تاريحىمىز تۇگەندەلدى دەۋگە بولادى.
وتارلىق كەزەڭدە رەسەي جاعىنان ءبىزدىڭ تاريحىمىز بۇرمالاندى. مىسالى، شىعىستىڭ كونە تىلدەرىن بىلەتىن عالىمدار رەپرەسسياعا ۇشىرادى. شىن تاريحشىلاردىڭ كوزى جويىلعاننان كەيىن ءوز بىلگەندەرىنشە بۇرمالادى. ەڭ ءبىر ۇلكەن بۇرمالاۋ جوشى ۇلىسىنىڭ ىقپالىنا قاتىستى بولدى، ايتالىق ونى تەك موڭعول-تاتارلاردىڭ ەزۋشى، قاناۋشى مەملەكەتى رەتىندە كورسەتتى. شىنتۋايتىندا، اتالمىش مەملەكەت توڭىرەككە ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىستار ورناتقان ىقپالدى يمپەريا ەدى. ءقازىر ەندى شەتەل عالىمدارى بولسىن، ەۋروپا، جاپونيا، اقش عالىمدارىنىڭ ءوزى جوشى ۇلىسىنىڭ ۇلكەن مەملەكەت بولعانىن، اينالاسىنداعى ەلدەرگە ىقپالى تۋرالى كوپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جاتىر. بىلايشا ايتقاندا، بىزدە عانا ەمەس، الەم ەلدەرىندە دە جوشى ۇلىسىن زەرتتەپ جاتقان عالىمدار بار. نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن وسى زەرتتەۋلەر دە انىق كورسەتىپ جاتىر. سوندىقتان جوشى ۇلىسىن ونىڭ الىپ گەوساياسي ايماققا جاساعان ىقپالى تۇرعىسىنان زەردەلەۋ اسا ماڭىزدى بولماق.
(دەرەككوز: akorda.kz)
(دەرەككوز: akorda.kz)
(دەرەككوز: akorda.kz)
(دەرەككوز: qaz.ulysmedia.kz)