ەلىمىزدەگى ەڭ العاشقى قۋىرشاق تەاترى – الماتى مەملەكەتتىك قۋىرشاق تەاترىنىڭ داڭقى بۇگىندە قالادان شىعىپ، رەسپۋبليكا اسىپ، شەتەلدەردە دە ەستىلە باستادى. وسىنداي ايتۋلى جەتىستىكتەرگە جەتۋ جولىندا اكتەر، رەجيسسەرلەردەن بولەك، قۋىرشاقتاردى جاسايتىن شەبەرلەردىڭ دە ەڭبەگى جاتىر. ولار بىزگە كورىنبەيدى، سەبەبى ساحنا سىرتىندا جۇرەدى. ءبىز بۇگىن الماتى مەملەكەتتىك قۋىرشاق تەاترىنىڭ قۋىرشاق جاساۋ شەبەرى بولات امانقۇل تۋرالى ايتاتىن بولامىز.
ەرمەكسازدان باستالعان ونەر
ونىڭ نەگىزگى ماماندىعى – سۋرەتشى. بۇعان دەيىن ىستەگەن شىعارماشىلىق مەكەمەسىندە قىسقارتۋعا ۇشىراپ، جۇمىس ىزدەۋگە تۋرا كەلگەنى بار. سودان جارنامادان تەاترعا سۋرەتشى كەرەك دەگەندى وقىپ، الماتىداعى «زازەركالە» تەاترىنا باردى. قۋىرشاقتاردى العاش رەت سول جەردەن كوردى. ءوزىنىڭ ماماندىعى دا بۇل سالادان سونشالىقتى الىس، بوتەن ەمەس، سوندىقتان قۋىرشاقتار تابيعاتىنا ءۇڭىلىپ، دەندەي ەنىپ، ءوزى دە جاساي باستادى. سول جەردەن جيناعان مول تاجىريبەسىمەن ناعىز قۋىرشاقتار تەاترىنىڭ، ياعني الماتى مەملەكەتتىك قۋىرشاق تەاترىنىڭ تابالدىرىعىنان سەنىمدى اتتادى. سودان بەرى ون ەكى جىلدان اسىپتى. ەشقايدا كەتكىسى جوق.
«بالا كۇنىمدە ەرمەكسازدان ءتۇرلى بەينەلەر جاساپ ويناۋشى ەدىم. ءورت ءسوندىرۋشىنى، پوليسەيدى، ۇشقىشتى ءجيى جاسايتىنمىن. باسى مەن كوزىن، اۋىز-مۇرنىنا دەيىن اينىتپاي جاساۋعا، دالدىككە ءمان بەرەتىن ەدىم. ءقازىر قۋىرشاق جاساپ وتىرىپ، سول بالا شاعىم ءجيى ەسكە ورالاتىنى دا بار. ەندى، مىنە، كىشكەنتاي كورەرمەندەر مەن اتا-انالارىنا ونەردەن القا تاعىپ ءجۇرمىن»، – دەيدى قۋىرشاق جاساۋ شەبەرى.
تاقىرىپقا وراي ايتا كەتسەك، بۇرىنعىلار بۇگىنگىدەي ءتۇرلى قىزىلدى-جاسىلدى اشەكەي بۇيىمدار بولماعان زاماندا قۋىرشاقتى قولدان دا تىگىپ، ءىشىن شوپپەن، ماتامەن تولتىرىپ، كوزىن جىپتەن تىگىپ، اعاشتان دا جونىپ جاساپ، بالاسىن قۋانتۋعا، ويناتۋعا، ءوي-ورىسىن دامىتۋعا ۇمتىلعان. ال بۇگىندە قۋىرشاقتىڭ ءتۇر-تۇرى بار، ءبارى قولجەتىمدى.
شەبەرلەر ۇندەستىگى
قۋىرشاق جاساۋ شەبەرى اۋەلى سپەكتاكل رەجيسسەرىنىڭ قولتاڭباسىمەن تانىسادى. رەجيسسەر قۋىرشاقتى قاي باعىتتا كورگىسى كەلەدى، ونىڭ مىنەز-قۇلقى، وبرازى قانداي، سونى تۇسىندىرەدى. مىسالى، قويىلىم مازمۇنى دراما باعىتى نەمەسە بالالارعا ارنالعان كوڭىلدى شىعارما بولۋى مۇمكىن. وسى جاعىن ابدەن زەردەلەپ بولعان سوڭ، قۋىرشاق كەيىپكەردى جاساۋعا كىرىسەدى.
اۋەلگى جۇمىس ەسكيزدى قاعازعا تۇسىرۋدەن باستالادى. ەسكيز بەتىندەگى قۋىرشاقتىڭ وبرازى ەرمەكسازدان جاسالادى. ول اۋقىمدى فورما بولىپ ەسەپتەلەدى. وعان گيپس قۇيىلادى. ارى قاراي گيپس قالىپتىڭ ىشىنە گازەت پەن كارتون قيىندىلارى جاپسىرىلىپ، كەيىپكەر-قۋىرشاقتىڭ باسى جاسالادى. ودان كەيىن اعاش، پورولون، پلاستيك سىندى زاتتاردان دەنەسىن جاساۋعا كىرىسەدى.
قۋىرشاقتىڭ جالپى نوبايى دايىن بولعان سوڭ، دەتالداۋ جانە مەحانيزاسيا جۇمىسى باستالادى. ياعني شەبەرلەر رەجيسسەر ايتقان وبرازعا قاراپ، قۋىرشاقتىڭ ەموسياسىن بىلدىرەتىن بولىكتەرىن ىسكە قوسادى. ەڭ كوپ ۋاقىت قۋىرشاقتىڭ مەحانيزمىنە كەتەدى، ول وڭاي نارسە ەمەس. قۋىرشاقتىڭ ءار دەنە مۇشەسىنىڭ قوزعالىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كوزگە كورىنبەيتىن قىرۋار جۇمىس ىستەلەدى. شەبەرلەر قۋىرشاقتى دايىنداپ بەرگەننەن كەيىن، تىگىن سەحىندا ولارعا ارنايى كيىم تىگىلەدى. ونىمەن باسقا ماماندار اينالىسادى. ءار جاڭا وبرازدى جاساۋ ۋاقىت پەن تاباندىلىقتى تالاپ ەتەدى. ءارى شەبەرلەر ءوزارا ۇندەستىك تاپقاندا عانا قۋىرشاقتار ءساتتى شىعادى.
«ماعان قۋىرشاقتاردىڭ ءبارى ۇنايدى. اعاشتان، پورولوننان، پەنوپلاستتان دا، ءتۇرلى سىمداردان جەلىم، بوياۋلاردى پايدالانىپ جاساي بەرەمىز. كەيىپكەرىڭىزدىڭ ساحنادا نە ايتاتىنىن، حاراكتەرىن بىلسەڭىز بولدى. ءبىزدىڭ وزگە تەاترلاردان ەرەكشەلىگىمىز – باستى ماقساتىمىز – نە نارسەنى دە سول كۇيىندە قابىلدايتىن بالالاردى قۋانتۋ. «بالانىڭ اتى – بالا، وعان قۋىرشاق بولسا بولدى ەمەس پە» دەپ قارامايمىز، ءبىز جاساعان قۋىرشاق بەينەسى، ءسوزسىز بالا جۇرەگىنە جول تابۋى كەرەك. ءتىپتى، قۋىرشاقتار دا ولاردىڭ تاربيەسىنە وڭ ىقپال ەتە الادى»، – دەيدى بولات امانقۇل.
«ۇر، توقپاق!»
مەملەكەتتىك قۋىرشاق تەاترىنىڭ ەڭ ءبىر ارتىقشىلىعى – ءوزىنىڭ قۋىرشاق جاساۋ، كيىم تىگۋ سەحى بار. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ەلدە قۋىرشاق جاساۋ شەبەرلەرى وقىتىلمايدى. ءقازىر تەاتردا ءۇش قۋىرشاق جاساۋ شەبەرى جۇمىس ىستەيدى. ولار نەگىزگى ماماندىعىن قۋىرشاق جاساۋ ونەرىمەن بايلانىستىرعان، جۇرەك قالاۋىمەن ۇزاق جىلدار ىزدەنىپ، ءوزىن-وزى دامىتقان، شەبەرلىگىن شىڭداعان شىعارماشىل جاندار. ەڭ قىزىعى، بۇل قۋىرشاق جاساۋ شەبەرلەرىنە الماتى تەاترىنىڭ عانا ەمەس، وزگە تەاترلاردىڭ دا رەجيسسەرلەرى قولقا سالادى. مىسالى، سوناۋ انكارا (تۇركيا) قۋىرشاق تەاترى بىرنەشە رەت وسى الماتىلىق ماماندارعا ارنايى تاپسىرىس بەرىپ، ساحنا قۋىرشاقتارىن جاساتقان ەكەن.
قۋىرشاق جاساۋدا ەڭ الدىمەن ونىڭ بەت-بەينەسىنە ءمان بەرىلەدى. ەگەر بەت-جۇزى تارتىمدى بولىپ، ءساتتى جاسالسا، ساحنادا ادەمى كورىنەدى. ودان كەيىن قولىنا ءمان بەرىلەدى.
«ءقازىر بالا بىتكەن گادجەتكە ءجىپسىز بايلاندى عوي. كوبىن الاقانداي تەلەفوننان باسقا ەشتەڭە قىزىقتىرمايدى. بالا تاربيەسىنە اسەر ەتەتىن قۋىرشاقتار كوپ بولسا دەيمىن. تەاتردىڭ، ونىڭ ىشىندە قۋىرشاقتاردىڭ ماقساتى – جەتكىنشەكتەرگە رۋحاني ازىق سىيلاپ، بويىنا ادامي ىزگى قاسيەتتەردى ءسىڭىرۋ. ءبىر جىلدارى، دالىرەك ايتسام، سەكسەنىنشى جىلداردان بەرى قاراي ءبىزدىڭ تەاتردا ورىسشا سپەكتاكلدەر ءجيى قويىلعان ەكەن. ال ءقازىر ونەر ۇجىمىنىڭ رەپەرۋارى جاڭالاندى. قۋىرشاق تەاترى ۇلتتىق شىعارمالاردى كوبەيتىپ، ارنايى قازاق تىلىندە جازىلعان پەسالاردى ساحنالاي باستادى. مىسالى، ۇلتتىق نانىم-سەنىمدەر، سالت-داستۇرلەردەن كورىنىس بەرىپ، باتىرلىق، باتىلدىق، دوستىق ۇعىمدارىنا تۇسىنىك بەرەتىن «ەر توستىك»، «ۇر، توقپاق!»، «قاڭباق شال» قويىلىمدارى بۇگىندە ۇلكەن-كىشى كورەرمەن تاراپىنان اسا ۇلكەن سۇرانىسقا يە»، – دەيدى بولات امانقۇل.
قۋىرشاق جاساۋ شەبەرىنىڭ ايتۋىنشا، تالعامپاز كورەرمەندەردىڭ جۇرەگىنەن ورىن العان «قۋىرشاق دۋمان»، «قاسقىر مەن جەتى لاق»، «ءۇش توراي»، «ەستە ساقتا، بالاقاي!» قويىلىمدارىنا كەيدە بيلەت تابىلماي قالاتىن ساتتەر دە بولادى. وليمپيادا چەمپيونى بەكزات ساتتارحانوۆ تۋرالى سپەكتاكلگە دە كىشكەنتاي كورەرمەندەرىمىز ۇزاق قول سوعاتىن كورىنەدى.
ءيا، قۋىرشاق تەاترى دا – ادامنىڭ، ونىڭ ىشىندە بالانىڭ تانىمىن وسىرەتىن رۋحاني ءھام مادەني ونەر ورداسى. ماسەلەن، جاس كورەرمەندەردى مەيىرىمدىلىككە، قايىرىمدىلىققا، ادالدىققا، ەڭبەكقورلىققا جەتەلەيتىن «بۋراتينونىڭ شىم-شىتىرىق وقيعاسى»، «ءالادديننىڭ سيقىرلى شامى»، «ۇيشىك»، «كوڭىلدى قونجىقتار»، «قىزىل تەلپەك»، «قازدار مەن اققۋلار» قويىلىمدارى ءالى ەسكىرگەن جوق، ومىرشەڭ تۋىندىلار.
«ورتەكە»
«ورتەكە ‒ قازاق قۋىرشاق ونەرىنىڭ باستاۋى» دەگەن ەكەن بەلگىلى عالىم احمەت جۇبانوۆ. ەرتە زاماندا دالا ونەرپازدارى اعاشتان جونىلعان ورتەكەنى ويۋ-ورنەكپەن كومكەرىلگەن تۇعىرعا ورناتىپ، ءجىپتىڭ ءبىر باسىن دومبىرا ۇستاعان وڭ قولىنىڭ ساۋساقتارىنا بايلاپ قوياتىن بولعان. كۇيشى كۇيدى تارتا باستاعاندا، بايلانعان جىپپەن بىرگە قۋىرشاق تا قوزعالىپ، بيلەي باستايدى. بۇل كوشپەندىلەردىڭ العاشقى ءموبيلدى قۋىرشاق تەاترى دەپ باعالانعان. مۇنداي جىلجىمالى قۋىرشاق تەاترى «ورتەكە» دەپ اتالدى. ەرتەدە بالالارعا دومبىرا ۇيرەتۋدە ولاردى قىزىقتىرۋ ءۇشىن وسى «ورتەكە» قۋىرشاعى قولدانىلعان.
500 قۋىرشاعى بار
ەلىمىزدەگى ەڭ العاشقى قۋىرشاق تەاترى – الماتى مەملەكەتتىك قۋىرشاق تەاترى. قۇرىلعانىنا – 90 جىل.
تەاتر سەحىندا 500-دەن استام قۋىرشاق-بەينە بار. تەاتر ساحناسىندا جىل سايىن 5 جاڭا سپەكتاكلدىڭ تۇساۋى كەسىلەدى. ياعني، رەپەرتۋار تولىعىپ، جاڭا كەيىپكەرلەردىڭ سانى كوبەيىپ وتىرادى. قۋىرشاق تەاترىنىڭ ءارتيسى بولۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. سەبەبى، پەرىشتەدەي تازا بالدىرعان جاساندىلىقتى قابىلدامايدى. قۋىرشاق تەاترىنىڭ ارتيستەرى ءوزىن كورسەتۋگە ەمەس، قۋىرشاققا جان بىتىرۋگە، كەيىپكەرىن اشۋعا بارىن سالادى.
شەبەردىڭ ەڭبەگى
شەبەرلەر جاساعان قۋىرشاقتار ءارتۇرلى. ءبىرى شاتتانىپ تۇرسا، ەكىنشىسىنىڭ كوزىندە مۇڭ بار. ءۇشىنشىسى بۇزىقتاۋ، قىرسىق، ال ءتورتىنشىسى ەركەلەۋ نەمەسە سابىرلى، الدە جايدارى. ولار اكتەردىڭ قولىنا تيگەن سوڭ ءتىپتى تۇرلەنىپ سالا بەرەدى. تەاتر ارتيستەرى ولارعا قولمەن قيمىلداتىپ، دىبىستاۋ ارقىلى جان بىتىرەدى. ول دا – ۇلكەن ونەر. ياعني، شەبەرلەردىڭ جۇمىسىندا كوركەمدىك پەن تەحنيكا ەرەكشە ۇيلەسىم تابۋى شارت.
نەگە اۋزى-مۇرنى جوق؟
ەرتەدە ەجەلگى سلاۆيان جەرىندە قۋىرشاقتاردىڭ بەت-اۋزى بولماعان. سەبەبى، بىرەۋلەر جانسىز قۋىرشاقتى ادامدى دۋالاۋ، سيقىرلاۋ ءۇشىن پايدالانۋى مۇمكىن دەپ سەسكەنگەن.
وتباسىن ءتۇرلى ساتسىزدىكتەر مەن اۋرۋ-سىرقاۋدان قورعايدى دەگەن نانىم-سەنىممەن جاسالاتىن دا قۋىرشاقتار بولاعان. ءۇيدىڭ اۋاسىن، ەنەرگەتيكاسىن تازالاۋ ءۇشىن جاسالاتىن قۋىرشاقتار ءالى كۇنگە بار.
كوڭىلدى كوتەرەتىن كەيىپكەرلەر
تەاتر ساحناسىندا قولدانىلاتىن قۋىرشاقتىڭ ءتۇرى وتە كوپ. ماسەلەن، ساۋساققا كيىلەتىن قۋىرشاق، ياعني قولعاپ، تروستى قۋىرشاق دەيمىز. پلانشەتتى قۋىرشاقتى ءىرى پلاندا اكتەرمەن بىرگە كورۋگە بولادى. ودان كەيىن ماريونەتكا جانە ۇلكەن بويلى قۋىرشاقتار بولادى.
ساۋساقتى، قولعاپ-قۋىرشاقتاردى ءبىر ساعات ىشىندە جاساپ شىعۋعا بولادى. ال تروستى قۋىرشاقتار ءسال قيىنداۋ، جاسالۋ جولى كۇردەلىرەك بولاتىندىقتان، وعان ەكى-ۇش اپتا كەتەدى.
ويىن بالاسى
مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا تۇرقى 20-35 سم قۋىرشاقتار ىڭعايلى. بۇل قۋىرشاقتاردىڭ «سويلەي ءبىلۋى» مىندەتتى ەمەس، ويتكەنى ولار ءۇشىن بالالاردىڭ وزدەرى سويلەيدى. 1-4 جاستاعى سابيلەرگە شومىلدىرۋعا، قۇنداقتاۋعا، كورپەمەن وراۋعا بولاتىن كيىمى جوق قۋىرشاق اپەرگەن جاقسى دەيدى ماماندار.
بالا جاسى ۇلكەيگەن سايىن ويىنشىقتىڭ ناقتى بەينەگە ۇقساس بولۋىن قالايدى. 3 جاسىنان باستاپ ولار ويىنشىق اربانى، جيھازدى، ىدىستار جانە ت.ب. قولدانادى.
قۋىرشاقتار ءار ءتۇرلى بولۋى ءتيىس، ويتكەنى بالالار ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن، كوڭىلدى، كوڭىلسىزىن ءوزى ايىرىپ، ويىن بارىسىندا ءارقايسىسىنا وزىنشە مىندەتتەر جۇكتەيدى.