مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ديپلوماتياسى قىتاي-قازاق قاتىناستارىنىڭ سەنىمدى دامۋىنا باعىت-باعدار بەرىپ وتىر. 2022 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە جۇڭگو ءتوراعاسى سي سزينپين كوۆيد-19 پاندەمياسىنان كەيىنگى العاشقى شەتەل ساپارىنىڭ العاشقى ايالداماسى رەتىندە قازاقستاندى تاڭدادى. سوڭعى جىلدارى ءسىز قىتايعا كوپتەگەن ساپارلار جاسادىڭىز نەمەسە ماڭىزدى شارالارعا قاتىسۋ ءۇشىن قىتايعا باردىڭىز. ءسىز جۇڭگو ءتوراعاسى سي سزينپينمەن جۇڭگو تىلىندە ءجيى سويلەسكەنسىز. ونىمەن ءجيى قانداي تاقىرىپتاردى تالقىلاعانىڭىزدى ايتا الاسىز با؟سي سزينپينمەن بايلانىستارىڭىزدان قانداي ەپيزودتار ەرەكشە ەسىڭىزدە قالدى؟ جۇڭگو مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ دامۋ بولاشاعىن قالاي باعالايسىز؟
قاسىم-جومارت توقايەۆ: قازاقستان جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىمەن تىعىز سەرىكتەستىگىن جوعارى باعالايدى. ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىز بەرىك دوستىق، ورتاق تاريح پەن تاتۋ كورشىلىككە نەگىزدەلگەن.
2022 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە مەنىڭ دوسىم جۇڭگو ءتوراعاسى سي سزينپينمەن بىرگە ونىڭ قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارى بارىسىندا ءبىز ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا "التىن 30 جىلدىعىن" باستادىق.
جۇڭگو باسشىسىنىڭ پاندەميادان كەيىنگى العاشقى شەتەلدىك ساپارىنىڭ استانادا بولعانى قۋانتادى. بۇل بەيجىڭنىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى قازاقستانمەن قارىم-قاتىناستىڭ باسىمدىلىعىن تاعى دا راستايدى.
ءوز كەزەگىندە مەن سوڭعى جىلدارى قىتايعا ءۇش رەت باردىم، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا – جۇڭگو ءسامميتى (2023 جىلعى مامىر، سيان)، "ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول" ءۇشىنشى جوعارى دەڭگەيدەگى فورۋمى سياقتى ماڭىزدى ءىس-شارالارعا قاتىسۋ ءۇشىن". (2023 ج. قازان، بەيجىڭ) جانە بواو ازيا فورۋمى (2024 ج. ناۋرىز، حاينان).
ارينە، جەكە بايلانىستاردى دامىتۋ ءبىزدىڭ ىنتىماقتاستىعىمىزدى تەرەڭدەتۋگە جانە ەكى مەملەكەت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا جاڭا كوكجيەكتەر اشۋعا ماڭىزدى سەرپىن بەرەدى. وسى جىلدار ىشىندە ارامىزدا قالىپتاسقان شىنايى دوستىق جانە سەنىمدى قارىم-قاتىناستار جاڭا ۇلى ماقساتتارعا قول جەتكىزۋگە ىقپال ەتەدى.
قۇرمەتتى ءتوراعا سي سزينپينمەن كەزدەسۋلەرىمىزدى ۇلكەن جىلىلىقپەن ەسكە الامىن. اشىق جانە سەنىمدى اتموسفەرادا ءبىز وزەكتى ماسەلەلەر مەن ماڭگىلىك جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىگىمىزدى نىعايتۋ پەرسپەكتيۆالارىن تالقىلاپ، الەمدەگى جاعداي تۋرالى پىكىر الماسامىز.
شىنىندا دا، كەيدە اڭگىمەلەردە مەن ارىپتەسىمە ەرەكشە ماڭىزدى ويلاردى مۇمكىندىگىنشە ءدال جەتكىزۋ نەمەسە كۇندەلىكتى ومىردەگى قىزىقتى تاقىرىپتاردى تالقىلاۋ ءۇشىن جۇڭگو تىلىنە اۋىسامىن.
ستۋدەنتتىك ومىردەگى ەڭ جارقىن ەستەلىكتەر مەن ديپلوماتيالىق مانسابىمنىڭ باستالۋى مەنى قىتايمەن بايلانىستىرادى. جالپى قىتايدا 8 جىل تۇردىم. وسى ۋاقىت ىشىندە مەن جۇڭگو مادەنيەتىن، تاريحىن، ءتىلى مەن ادەت-عۇرپىن زەرتتەۋگە تەرەڭ بويلاپ، جۇڭگو تاعامدارىنىڭ بايلىعى مەن الۋان تۇرلىلىگىن ءبىلدىم.
مەنى ەرەكشە قىزىقتىراتىنى – ءبىلىم بەرۋدەگى پراگماتيكالىق، ناتيجەگە باعىتتالعان كوزقاراس جانە ۇلكەنگە قۇرمەت، ەڭبەكقورلىق جانە كىشىپەيىلدىلىك سياقتى ءداستۇرلى قۇندىلىقتار. مۇنىڭ ءبارى قازىرگى قىتايدا قالىپتاسقان الەۋمەتتىك اتموسفەراعا دا اسەر ەتەدى.
بۇل تاجىريبە ماعان جۇڭگو قوعامىنىڭ بىرەگەيلىگىن تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە جانە مادەنيەتارالىق داعدىلاردى دامىتۋعا مۇمكىندىك بەردى. جۇڭگو مەنتاليتەتى مەن وركەنيەتىن ءتۇسىنۋ دە قازىرگى گەوساياسي جاعدايدا قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنىڭ ماڭىزىن تۇسىنۋدە بەلگىلى ءبىر ارتىقشىلىق بەرەدى.
الەمدەگى جانە قىتايدىڭ وزىندە دە تەز وزگەرىپ جاتقان جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، سونداي-اق قىتايدىڭ ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنداعى سوڭعى تەندەنسيالاردان حاباردار بولۋ ءۇشىن جۇڭگو تىلىندە كىتاپتاردى ۇنەمى وقىپ وتىرامىن.
ءتوراعا سي سزينپين – كورنەكتى كوشباسشى جانە دانا ساياساتكەر ەكەنى ءسوزسىز. وعان جۇڭگو حالقىنىڭ ۇلكەن قولداۋى بار. ونىڭ كورەگەن ساياساتىنىڭ ارقاسىندا جۇڭگو زور وسىمگە قول جەتكىزىپ، حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلى ايتارلىقتاي نىعاياتىنىنا سەنىمدىمىن.
كوشباسشىسىنىڭ دانا باسشىلىعىمەن جۇڭگو ەلىن قايتا تۇلەتۋ جانە اسپان يمپەرياسىن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن دەرجاۆاعا اينالدىرۋ سياقتى ۇزاق مەرزىمدى ماقساتتارىنا جەتۋ جولىندا دايەكتى تۇردە العا جىلجۋدا.
جوعارى دەڭگەيدەگى قارقىندى ءوزارا ساپارلار ەلدەرىمىز اراسىنداعى تىعىز ساياسي ديالوگتى كورسەتەدى. وتكەن جىلدىڭ وزىندە ءبىز ءبىرقاتار ماڭىزدى كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزدىك، سونىڭ ىشىندە ءوزارا ۆيزاسىز رەجيمدى ەنگىزۋ، ءۇشىنشى تەمىرجول وتكىزۋ بەكەتىن سالۋ، ءوزارا مادەني ورتالىقتاردى قۇرۋ، 2024 جىلدى قازاقستاندا تۋريزم جىلى دەپ جاريالاۋ. جۇڭگو، "لۋ بان شەبەرحاناسىنىڭ" جانە قىتايدىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ قازاقستانداعى فيليالدارىنىڭ اشىلۋى.
قحر قازاقستاننىڭ جەتەكشى ساۋدا-ينۆەستيسيالىق سەرىكتەسى رەتىندەگى ۇستانىمىن تۇراقتى تۇردە ساقتاپ كەلەدى. ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستىڭ 30 جىلدان استام ۋاقىتىندا ەلدەر اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى 100 ەسە ءوسىپ، 2023 جىلى 41 ميلليارد دوللارعا جەتتى، بۇل تاريحي رەكورد.
وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا جۇڭگو قازاقستانداعى ەڭ ءىرى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ تورتتىگىنە ەندى، 2023 جىلى تىكەلەي ينۆەستيسياعا شامامەن 2 ميلليارد دوللار ينۆەستيسيالادى، بۇل 2022 جىلعا قاراعاندا16،4 پايىزعا جوعارى. جالپى، قىتايدىڭ قازاقستان ەكونوميكاسىنا سالعان ينۆەستيسياسىنىڭ جالپى كولەمى 25 ميلليارد دوللاردان استامدى قۇرادى.
ەلىمىزدە 4700-گە جۋىق قازاق-قىتاي كاسىپورنى جۇمىس ىستەيدى. سونىمەن قاتار، ءبىز "استانا" حالىقارالىق قارجى ورتالىعى ۇسىناتىن مۇمكىندىكتەردى پايدالانا وتىرىپ، قارجى سەكتورىنداعى بىرلەسكەن قىزمەتىمىزدى كەڭەيتۋگە ۇمتىلامىز. بۇگىندە ونىڭ پلاتفورماسىندا 78 ەلدەن 2800-گە جۋىق كومپانيا تىركەلگەن، ونىڭ وننان ءبىر بولىگى قىتايدان.
بۇۇ، شىۇ، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس، "ورتالىق ازيا – جۇڭگو" فورماتىندا جانە باسقا دا حالىقارالىق قۇرىلىمدار اياسىندا تىعىز ءوزارا ءىس-قيمىل ورناتىلدى. ءبىزدىڭ جاھاندىق جانە وڭىرلىك كۇن تارتىبىندەگى كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا ۇقساس ۇستانىمدار بار.
قازاقستان قىتايدىڭ "ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول" جوباسىن تولىعىمەن قولدايدى جانە ۇلتتىق ستراتەگيالارىمىزدى ودان ءارى ينتەگراسيالاۋعا بەلسەندى قاتىسۋدى جالعاستىرۋعا دايىن.
ءبىز قىتايمەن كوپ قىرلى قارىم-قاتىناسىمىزدى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن ءورشىل جوسپارلار قويىپ جاتقانىمىزدى اتاپ وتكىم كەلەدى. ول ءۇشىن بارلىق قاجەتتى العىشارتتار مەن جاعدايلار جاسالعان. ءبىزدىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلىمىزدىڭ قازىرگى جوعارى ءوسۋ ديناميكاسىن ەسكەرە وتىرىپ، ءوزارا تاۋار اينالىمىن 100 ميلليارد دوللارعا دەيىن جەتكىزۋ مىندەتىن ورىنداۋ ابدەن مۇمكىن ەكەنىنە سەنىمدىمىن.
وسىلايشا، پاندەميادان كەيىنگى قىسقا مەرزىمدە ءبىز قارىم-قاتىناستارىمىزدى قالپىنا كەلتىرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار بارلىق سالالارداعى ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ جوعارى دەڭگەيىنە ءساتتى شىعارا الدىق. ال ءبىز مۇنىمەن توقتاپ قالمايمىز.
ءبىز وسى ايدىڭ باسىندا سي ءسزينپيننىڭ استاناعا مەملەكەتتىك ساپارىن اسىعا كۇتەمىز. الداعى كەلىسسوزدەر ءبىزدىڭ حالىقتارىمىزعا پايدا اكەلەتىنىنە، ال قول جەتكىزىلگەن كەلىسىمدەر مەملەكەتارالىق قاتىناستارعا قۋاتتى سەرپىن بەرىپ، ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ جاڭا پەرسپەكتيۆالارىن ايقىنداپ، قازاقستان-قىتاي جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىنىڭ تاعى ءبىر ءساتتى باعىتىن قۇراتىنىنا سەنىمدىمىن.
جۇڭگو مەن قازاقستان اراسىنداعى ماڭگىلىك جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قازىرگى ۋاقىتتا تاريحتاعى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە.ءتۇرلى سالالاردا، سونىڭ ىشىندە ەكونوميكا مەن ساۋدادا پراكتيكالىق ىنتىماقتاستىق جۇزەگە اسىرىلۋدا، "ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول" بىرلەسكەن قۇرىلىسى قارقىندى دامىپ كەلەدى، بۇل ۇنەمى جاڭا ناتيجەلەر اكەلەدى. ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا ءتيىمدى پراكتيكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ۇزدىكسىز تەرەڭدەۋىن قالاي باعالايسىز؟ ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستان مەن جۇڭگو الداعى ۋاقىتتا قانداي سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتە بەرۋى كەرەك؟
قازاقستان پرەزيدەنتى: 32 جىلدىق تابىستى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ قۋاتتى نەگىزىن قالاعانىمىزدى ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان تاتۋ كورشىلىك قارىم-قاتىناستاردى ودان ءارى نىعايتۋ، الماسۋلاردى جانداندىرۋ جانە پراكتيكالىق ءوزارا ءىس-قيمىلدى تەرەڭدەتۋ ءۇشىن بار كۇش-جىگەرىن سالۋعا دايىن.
سوندىقتان وسى كەزەڭدە بەس باعىت بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىس وتە ماڭىزدى بولىپ كورىنەدى:
1. ينۆەستيسيالىق سالاداعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ. اۋىل شارۋاشىلىعى، جاڭا ەنەرگەتيكا، اۆتوموبيل ونەركاسىبى سياقتى سالالارعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك. سونداي-اق يندۋستريالاندىرۋ مەن قوسىلعان قۇنى جوعارى ءونىم وندىرۋگە دەن قويۋ قاجەت.
2. ءبىزدىڭ ەلدەر اراسىنداعى تاۋار اينالىمىن ارتتىرۋ، ونىڭ ىشىندە ساۋدا قۇرىلىمىن ءارتاراپتاندىرۋ جانە تاۋارلار اسسورتيمەنتىن ۇلعايتۋ. زاماناۋي قۇرالداردى، اتاپ ايتقاندا، ەلەكتروندى كوممەرسيا مەن ەلەكتروندى ساۋدا پلاتفورمالارىن پايدالانۋ كەرەك.
3. 2024 جىل – "ءبىر بەلدەۋ، ءبىر باعىت" جاھاندىق باستاماسىن ودان ءارى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن ماڭىزدى جىل. بۇل باستامانىڭ كەزەكتى 10 جىلدىعىنىڭ باستالۋى. ءبىز ءۇشىن قازاقستاننىڭ وسى مەگا-باستامانىڭ نەگىزگى جانە تاپتىرماس قاتىسۋشىسى، سونداي-اق سەنىمدى ەۋرازيالىق كولىكتىك حاب جانە "ءبىر بەلدەۋ، ءبىر باعىت" ورتالىق لوگيستيكالىق حابى رەتىندەگى ءرولىن نىعايتۋ ەرەكشە ماڭىزدى.
بۇل رەتتە ءبىزدىڭ بارىنشا نازارىمىز ليانيۋنگان پورتىنىڭ، سيان قالاسىنداعى قۇرعاق پورتتىڭ جانە "قورعاس – شىعىس قاقپاسى" اەا مۇمكىندىكتەرىن بەلسەندى پايدالانۋعا باعىتتالاتىن بولادى.
4. ەكى ەل اراسىنداعى كولىك ىنتىماقتاستىعىن كەڭەيتۋ. بۇگىندە دوستىق-مويىنتى تەمىرجول ۋچاسكەسىندە ەكىنشى جولداردىڭ قۇرىلىسى جالعاسۋدا. سونىمەن قاتار، ورتاق شەكارامىزدا ءۇشىنشى تەمىرجول بەكەتىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋ جوسپارلانۋدا.
5. مادەني-گۋمانيتارلىق سالادا كوپ قىرلى ءوزارا ءىس-قيمىلدى جانداندىرۋ. ءبىز ورناتقان ۆيزاسىز تاجىريبە، مادەني ورتالىقتاردىڭ، لۋ بان شەبەرحانالارىنىڭ، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ فيليالدارىنىڭ ءوزارا اشىلۋى، سونداي-اق رەيستەردى كوبەيتۋ بويىنشا تۇراقتى جۇمىس ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك پەن دوستىقتى ودان ءارى نىعايتۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامدار بولاتىنىنا سەنىمدىمىن.
ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز قازاقستان مەن جۇڭگو اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ جاڭا "التىن 30 جىلدىعى" اياسىندا ءبىزدى جارقىن بولاشاق جولىندا بىرىكتىرەتىن ۇلكەن جەتىستىكتەر مەن جەڭىستەردىڭ باستاۋىندا دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.
جاقىندا ءسىز بواو ازيا فورۋمىنا قاتىسۋ ءۇشىن قىتايعا بارىپ، قىتايداعى قازاقستاننىڭ تۋريزم جىلىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسۋشىلارعا حات جولدادىڭىز. ءبىزدىڭ ەلدەرىمىز كوپتەگەن ۇرپاقتار بويىنا تاتۋ كورشى بولىپ كەلەدى. ەكى ەل اراسىنداعى تۋريستىك ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋدان قانداي ءۇمىت كۇتەسىز؟ تاتۋ كورشىلىك، دوستىق جانە ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋ ءۇشىن گۋمانيتارلىق الماسۋلار قانشالىقتى ماڭىزدى دەپ ويلايسىز؟
توقايەۆ: ارينە، مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق ەكىجاقتى بايلانىستار مەن ەلدەرىمىزدىڭ حالىقتارى اراسىنداعى دوستىقتى نىعايتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.
ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناعالى بەرى بۇل باعىت ۇنەمى بەلسەندىلىك تانىتىپ كەلە جاتقانىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ءبىلىم، مادەنيەت، تۋريزم، عىلىم جانە تەحنولوگيا سياقتى سالالارداعى ءوزارا ءىس-قيمىل ۇنەمى جوعارى باعىتتا دامىپ كەلەدى.
اعىمداعى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا بەيجىڭدە قازاقستاننىڭ قىتايداعى تۋريزم جىلىنىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. ءبىزدىڭ ەلدەر اراسىنداعى تۋريستىك بايلانىستاردى ىلگەرىلەتۋ قولعا الىندى. سالتاناتتى شارا قارساڭىندا جۇڭگو استاناسىندا تۋريزم جانە ينۆەستيسيا فورۋمى ءوتتى، سونىمەن قاتار تۋريستىك جارمەڭكە ۇيىمداستىرىلىپ، وعان قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارى قاتىستى.
جالپى، تۋريزم جىلى اياسىندا قحر قالالارى مەن پروۆينسيالارىندا ەلىمىزدىڭ كورىكتى جەرلەرىن، باي مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرىپتارىن تانىستىرۋعا باعىتتالعان 35-تەن استام ءتۇرلى ءىس-شارالاردى وتكىزۋ جوسپارلانۋدا. ءبىز قىتايمەن بىرگە سەرپىندى جالعاستىرۋعا دايىنبىز.
قازاقستان مەن قىتايدىڭ مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءوزارا قۇرىلۋى ەلدەر اراسىنداعى گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىققا قوسىمشا سەرپىن بەرەدى. بۇل ماڭىزدى تارتىمدى نۇكتەلەر ءبىزدىڭ حالىقتارىمىز اراسىنداعى دوستىقتىڭ بەرىك كوپىرىنە اينالاتىنىنا سەنىمدىمىن.
اعىمداعى جىلدىڭ اقپان ايىندا مەن د. سەرىكبايەۆ اتىنداعى شىعىس قازاقستان تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا قۇرىلعان ءبىرىنشى "لۋ بان شەبەرحاناسىنا" باردىم. مەنى قازاقستاننىڭ اۆتوموبيل ونەركاسىبى ءۇشىن جوعارى بىلىكتى تەحنيكالىق جانە ينجەنەرلىك كادرلار دايىندايتىن زاماناۋي زەرتحانالارى تاڭ قالدىردى.
ءبىز ەلىمىزدە وسىنداي زەرتحانالاردىڭ گەوگرافياسىن كەڭەيتۋگە نيەتتىمىز. ءبىلىم الىپ، تاجىريبە جيناعان ماماندار بىرلەسكەن جوبالاردى ءتيىمدى جۇزەگە اسىرۋعا ءوز ۇلەسىن قوسادى دەپ ويلايمىن.
جوعارى ءبىلىم سالاسىنداعى جەمىستى ىنتىماقتاستىعىمىزدىڭ تاعى ءبىر دالەلى – الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا سولتۇستىك-باتىس پوليتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالىنىڭ اشىلۋى.
ءبىز ەلىمىزدە قىتايداعى جەتەكشى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ فيليالدارىن اشۋعا قولايلى جاعداي جاساۋعا دايىنبىز.
جۇڭگو ءتوراعاسى سي ءسزينپيننىڭ ادامزاتتىڭ ورتاق بولاشاعى بار قوعامداستىق قۇرۋ تۋرالى باستاماسى تۋرالى نە ويلايسىز؟ وسى باستاما اياسىندا قىتاي-قازاقستان ىنتىماقتاستىعى قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى؟
قاسىم-جومارت توقايەۆ: تەرەڭ قايتا قۇرۋ كەزەڭىنە اياق باسقان قازىرگى الەم تۋربۋلەنتتىلىك پەن قايشىلىقتاردىڭ كۇشەيۋىمەن سيپاتتالاتىنىن ايتۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي، حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ءداستۇرلى ارحيتەكتۋراسى ايتارلىقتاي وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، ەلدەر اراسىنداعى سەنىم دەڭگەيى تومەندەۋدە.
مۇنداي جاعدايلاردا ادامزات شىنىمەن جاھاندىق قاۋىپسىزدىك پەن الەمدىك ەكونوميكالىق ءوسۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شوعىرلاندىرىلعان، ءتيىمدى جانە بارابار ارەكەت ەتۋ شارالارىن ازىرلەۋى كەرەك.
وسى تۇرعىدا قازاقستان ءتوراعا سي ءسزينپيننىڭ قازىرگى حالىقارالىق جاعدايدا جاڭا وزەكتىلىككە يە بولىپ وتىرعان جانە تەڭ جانە كوپ پوليارلى الەمدى قالىپتاستىرۋعا جاردەمدەسۋگە ارنالعان "ادامزات ءۇشىن ورتاق تاعدىرى بار قوعامداستىق" يدەياسىن جوعارى باعالايدى.
قىتايدىڭ جاھاندىق دامۋ، جاھاندىق قاۋىپسىزدىك جانە جاھاندىق وركەنيەت جونىندەگى باستامالارى جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جانە تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا وراسان زور ۇلەس قوساتىنىنا سەنىمدىمىن.
قازاقستان شىۇ-نىڭ قازىرگى ءتوراعاسى رەتىندە ۇيىم اياسىندا ءارتۇرلى سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى ىلگەرىلەتۋ جولىندا قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقانى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز؟ قازاقستاننىڭ شىۇ-عا ءتوراعالىعىنىڭ باسىمدىقتارى مەن جوسپارلارى تۋرالى دا ايتا كەتسەڭىز؟ قازىرگى حالىقارالىق جاعدايداعى شىۇ-نىڭ وڭ جانە بىرەگەي ءرولى تۋرالى نە ويلايسىز؟ "شانحاي رۋحىن" ودان ءارى دامىتىپ، شىۇ-نىڭ تاعدىرى ورتاق قوعامداستىق قۇرۋعا قالاي ۇلەس قوسۋعا بولادى؟
قازاقستان پرەزيدەنتى: مەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىمەن جەكە قارىم-قاتىناسىم بار ەكەنىن ايتۋدان باستايىن. 1996 جىلى ساۋىردە ونىڭ قۇرىلۋىنا قاتىسۋعا، كەلىسسوزدەرگە جانە قۇجاتتاردى دايىنداۋعا قاتىسۋعا مۇمكىندىگىم بولدى. "شانحاي بەستىگى" قۇرىلۋىنىڭ باسىندا وزدەرىنىڭ امبيسيالارىن كورسەتتى جانە بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى نەگىزگى ماقسات – سەنىم شارالارىن ارتتىرۋ توڭىرەگىندە قالىپتاستى.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 3 شىلدەسىندە، شيرەك عاسىردان ءسال استام ۋاقىتتان كەيىن شانحاي كەڭىستىگىنىڭ جيىنى قازاقستانعا قايتا ورالۋى وتە ماڭىزدى جايت. وسى جىلدار ىشىندە "شانحاي بەستىگىنىڭ" قۇرامى ەكى ەسەگە ارتىپ، استاناداعى سامميتتەن باستاپ ۇيىم تولىققاندى شانحاي وندىعى فورماتىندا جۇمىس ىستەي باستايدى.
شىۇ-عا ءتوراعالىق وتە ماڭىزدى جانە سونىمەن بىرگە وتە جاۋاپتى ميسسيا ەكەنىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. ۇيىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى جانە كوپجاقتى ديالوگتى دامىتۋدىڭ بەلسەندى قولداۋشىسى رەتىندە قازاقستان ۇيىمدى ءوزىنىڭ تەڭگەرىمدى سىرتقى ساياساتىنداعى تۇراقتى باسىمدىق رەتىندە قاراستىرادى.
ءدال وسى ۋاجدەر ءتوراعالىعىمىزدىڭ قاعيداتتارى مەن كەڭ اۋقىمدى كۇن ءتارتىبىن ازىرلەۋدە بىزگە باسشىلىق ەتتى. ءبىزدىڭ كۇش-جىگەرىمىز قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن شەشۋدىڭ ورتاق تاسىلدەرىن ازىرلەۋگە، ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا، قورشاعان ورتانى قورعاۋعا جانە حالىقتارىمىز اراسىنداعى دوستىق بايلانىستاردى نىعايتۋعا باعىتتالاتىن بولادى.
ۇيىمنىڭ ءىرى حالىقارالىق جانە وڭىرلىك قۇرىلىمدارمەن بايلانىسىن كەڭەيتۋ ارقىلى ونىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ودان ءارى نىعايتۋ ماڭىزدى مىندەت بولىپ تابىلادى. ءقازىردىڭ وزىندە 150-دەن استام ءىس-شارا وتكىزىلدى: نيۋ-يوركتەن بەيجىڭگە، نايروبيدەن ماسكەۋگە دەيىن. وسىلايشا، شىۇ سەرىكتەستەرىنىڭ شەڭبەرى كەڭەيىپ، قۇقىقتىق بازا ءبىرقاتار قۇجاتتارمەن تولىعادى.
ءتوراعالىعىمىزدىڭ شارىقتاۋ شەگى استاناداعى سامميت بولماق، وعان ءبىز كوبىرەك كوڭىل بولەمىز. ءبىز شىۇ قىزمەتىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ سالاسىندا ستراتەگيالىق ماڭىزدى شەشىمدەر قابىلدانادى دەپ كۇتەمىز.
ورتا مەرزىمدى كەزەڭگە ارنالعان ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ نەگىزگى باعىتتارى ايقىندالىپ، اعىمداعى سىن-قاتەرلەر مەن قاۋىپ-قاتەرلەرگە بارابار جانە ۋاقتىلى دەن قويۋ ءۇشىن باستامالار ازىرلەنەتىن بولادى.
وسى مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، شىۇ-عا مۇشە بارلىق مەملەكەتتەرگە قازاقستاندىق ءتوراعالىق باستامالارىن قولداعانى، ءبىزدىڭ ۇسىنىستارىمىزبەن ىنتىماقتاستىعى جانە ءبىز ۇسىنعان باسىمدىقتار اياسىنداعى بىرلەسكەن جۇمىسى ءۇشىن شىنايى العىسىمدى بىلدىرگىم كەلەدى.
ءبىز ءسامميتتىڭ قورىتىندى شەشىمدەرىندە "شانحاي رۋحىنىڭ" نەگىزگى قاعيداتتارى – ءوزارا سەنىم، دوستىق، ءوزارا تيىمدىلىك جانە ءبىر-بىرىنىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرۋ تولىق قامتىلادى دەپ كۇتەمىز.
ءبىز شىۇ جاھاندىق ۇدەرىستەردەن شەت قالماۋى كەرەك ەكەنىنە سەنىمدىمىز. سوندىقتان قازاقستان شىۇ "ءادىل بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم ءۇشىن دۇنيەجۇزىلىك بىرلىك تۋرالى" باستاماسىن بىرلەسىپ ازىرلەۋدى ۇسىندى.
مەن بۇل باستامانىڭ جوعارى باعالانىپ، بارلىق مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قولداۋىنا يە بولعانىنا ريزامىن. استانادا وتەتىن سامميتكە قاتىسۋشىلار حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى ادال جانە اشىق جاھاندىق ديالوگتى باستاۋعا، قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا پاراديگماسىن قابىلداۋعا، ءادىل ەكونوميكالىق ورتا قۇرۋعا جانە پلانەتانىڭ تازالىعىن قورعاۋعا قاجەتتى كۇش-جىگەردى جۇمساۋعا شاقىرادى.
قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن 2024 جىل شىۇ ەكولوگيا جىلى بولىپ جاريالاندى. ەكولوگيا، تابيعي اۋماقتاردى قورعاۋ، ەكوتۋريزم، كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى كۇرەس سالاسىنداعى حالىقارالىق قۇجاتتار ازىرلەنىپ، قابىلداۋ جوسپارلانۋدا.
اعىمداعى جىلدىڭ اقپان ايىندا قازاقستاننىڭ باستاماسىمەن بۇۇ قورشاعان ورتا جونىندەگى اسسامبلەياسىنىڭ 6-سەسسياسى اياسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعالىعىمەن شىۇ-بۇۇ-نىڭ "ءبىر پلانەتا، ءبىر بولاشاق: ەكولوگيالىق تۇراقتىلىق ءۇشىن كۇش بىرىكتىرۋ" اتتى ارنايى ءىس-شارا كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋداردى.
ناتيجەسىندە شىۇ مەن يۋنەپ (بۇۇ-نىڭ قورشاعان ورتا سالاسىنداعى باستى ورگانى) اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار ورناتىلىپ، شىۇ-عا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ۇكىمەتتەرى اراسىندا قورشاعان ورتانى قورعاۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ جوسپارلانۋدا. مەن شىۇ-نىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالار مەن كليماتتىڭ وزگەرۋىنە ءتيىمدى ارەكەت ەتۋگە قابىلەتتى ەكەنىنە سەنىمدىمىن.
ادامزاتقا ورتاق تاعدىر قاۋىمداستىعى تۋرالى ايتا وتىرىپ، بۇل جاڭاشىل تۇجىرىمداما بۇكىل الەم قاۋىمداستىعىنىڭ نازارىن اۋدارىپ، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاڭا ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋعا نەگىز بولعانىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ونىڭ ماقساتى – قازىرگى زامانعى مەملەكەتارالىق قاتىناستاردا جەتىسپەيتىن ءتيىمدى ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق پەن سەنىمدى ديالوگتى ورناتۋ.
وسىعان بايلانىستى ادامزات تاعدىرى ورتاق قاۋىمداستىق يدەياسى مەن "شانحاي رۋحى" قاعيداتتارى ۇندەس جانە ءبىر-بىرىن ۇيلەسىمدى تولىقتىرا الادى. بۇل، اسىرەسە، ەكى تۇجىرىمدامانىڭ تۇراقتى دامۋعا، ورتاق گۇلدەنۋگە، اشىقتىق پەن ينكليۋزيۆتىلىككە ۇمتىلۋىنا قاتىستى.
وسى تاعدىرلى كونسەپسيالاردى كوپجاقتى قۇرىلىمدار اياسىندا جانە ەكىجاقتى دەڭگەيدە ىلگەرىلەتە وتىرىپ، الەمدىك قاۋىمداستىق ولاردى حالىقارالىق قاتىناستارداعى نورماعا اينالدىرا الاتىنىنا سەنىمدىمىن.