قازاقستاندا اتوم ونەركاسىبى جاقسى دامىعان. وتكەن جىلدان بەرى ءبىز جۇڭگو نارىعىنا باعىتتالعان يادرولىق وتىن شىعارامىز. ءبىز اەس ءۇشىن العاشقى يادرولىق وتىن پارتياسىن جەتكىزدىك، ولاردىڭ رەاكتورى جاقسى جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق، 2009 جىلدان باستاپ قازاقستان ۋران ءوندىرۋ بويىنشا الەمدە ءبىرىنشى ورىندا، ال تابيعي ۋراننىڭ بارلانعان قورى بويىنشا ەكىنشى ورىندا تۇر.
بۇگىندە ءبىز شەتەلگە ارزان باعامەن ۋران ساتامىز. سوندىقتان قازاقستاندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ بۇگىنگى كۇنى وتە وزەكتى ماسەلە دەپ سانايمىن. شىندىعىندا، ءبىز مۇنداي جوبانى 90-جىلدارى باستاعىمىز كەلگەن. الايدا، سول كەزدەگى قارجىلىق قيىندىقتارعا بايلانىستى ول جۇزەگە اسپادى. ەكىنشى جوبا ماڭعىشلاقتا قاراستىرىلعان بولاتىن، ءبىراق بەلگىلى ءبىر سەبەپتەرمەن ول دا جۇزەگە اسپادى. جالپى، بۇل سالادا ءبىزءدىڭ تاجىريبەمىز بار، بۇگىندە بىزدە جاقسى كادرلار مەن الەۋەت تە بار، ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق، يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى. ولار بىرنەشە جىلدان بەرى يادرولىق رەاكتورلاردى پايدالانىپ كەلەدى، بۇل رەاكتورلار اتوم ەلەكتر ستانسيالارىنان كوپ ايىرماشىلىعى جوق.
ەگەر قازاقستاننىڭ بۇگىنگى اتوم ونەركاسىبى مۇمكىندىكتەرىنە سۇيەنەتىن بولساق، ءبىز ءبىر ەمەس، بىرنەشە اتوم ستانسياسىن سالا الامىز. بۇل تەك ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ تاپشىلىعىن جويۋمەن قاتار، ونى كورشى ەلدەرگە ەكسپورتتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىز جوبانىڭ باسىندا وسىنى ەسەپتەپ، ەنەرگەتيكالىق جۇيەنى دامىتۋدىڭ ءارتۇرلى مودەلدەرىن قاراستىردىق.
قىزمەت ەتۋ مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن يادرولىق رەاكتورلار بولشەكتەلەدى. ءبىز مۇنى ءوز جوبامىزدا دا ەسكەردىك. قارجى كوزدەرى انىقتالعان، اتوم ەلەكتر ستانسياسىن بولشەكتەۋ مەن جويۋ ءۇشىن قۇرىلىس قۇنىنىڭ 20%-ى جۇمسالادى. سونداي-اق، قالدىقتارمەن ءقاۋىپسىز جۇمىس ىستەۋدى دە ەسكەردىك. جىلىنا شامامەن 50-60 تەكشە مەتر راديواكتيۆتى قالدىقتار مەن پايدالانىلعان يادرولىق وتىن شىعاتىنى بەلگىلى. پايدالانىلعان يادرولىق وتىندى وڭدەۋدىڭ ەكى نۇسقاسى بار: نەمەسە اقش-تاعىداي ساقتاۋ (ولار وتىندى كومىپ تاستايدى)، نەمەسە ەۋروپاداعىداي قايتا وڭدەۋگە جىبەرۋ.
قازىرگى تاڭدا اتوم ەلەكتر ستانسياسى 57 ايدا، ياعني شامامەن 5 جىلدا سالىنادى. بۇل تەك قۇرىلىس مەرزىمى، ءبىراق ودان بولەك قۇجاتتاردى دايىنداۋ قاجەت، سوندىقتان جالپى ەسەپپەن بىزگە 10 جىل كەرەك. الدىمەن ءبىز جوبانىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن (تەن) اياقتاپ، ساراپتامادان ءوتۋىمىز كەرەك، سودان كەيىن ۇكىمەتتىڭ قۇرىلىسقا رۇقساتىن الۋىمىز قاجەت. وسىدان كەيىن جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتامانى (جسق) دايىنداۋ جۇمىستارى باستالىپ، قۇرىلىس جۇمىستارى باستالادى.
اتوم ستانسياسىنىڭ قۇرىلىسى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن جانداندىرادى. بىزدە ۇلتتىق يادرولىق ورتالىق بار، ول شەتەلدىك كومپانيالارمەن، مىسالى، جاپون جانە فرانسۋز كومپانيالارىمەن جۇمىس ىستەيدى. ولار وسى ەلدەردىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ جانە نەگىزدەۋ بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزۋدە. ءبىز بۇل الەۋەتتى جوعالتقان جوقپىز، ءبىلىمدى ماماندارىمىز بار. بىزدە ءۇش زەرتتەۋ رەاكتورى جۇمىس ىستەيدى – الماتى ماڭىنداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا جانە كۋرچاتوۆتاعى ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتا. زەرتتەۋ يادرولىق رەاكتورلارىن پايدالانۋ اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ رەاكتورلارىن پايدالانۋدان قيىنىراق، سەبەبى ەلەكتر ستانسيالارىندا ستاندارتتى رەجيمدەر بار: ىسكە قوساسىڭ دا، ول كۇندەلىكتى جۇمىس ىستەي بەرەدى. ال زەرتتەۋ رەاكتورلارى جەدەل جۇمىس ىستەۋدى، ەكسپەريمەنت جاعدايلارىن وزگەرتۋدى جانە باسقا دا تالاپتاردى قاجەت ەتەدى. ياعني، ول جەردە ادامداردا يادرولىق رەاكتورلاردى باسقارۋدا كوپ تاجىريبە بار. ءبىز مامانداردى ءارقاشان دايارلاپ كەلدىك جانە الداعى ۋاقىتتا دا دايارلايتىن بولامىز. بىزدە كادرلارمەن ەشقانداي پروبلەما جوق. قازاقستانعا قايتىپ كەلگەن، ءبىراق باسقا سالالاردا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كوپتەگەن ماماندارىمىز بار.
ەگەر ەلدە اتوم ەلەكتر ستانسياسى سالىنسا، چەرنوبىلدەگى سياقتى اپات بولمايدى. چەرنوبىل اپاتىنىڭ سەبەبى – ۇلكەن قۋاتتىلىقتاعى ارنالىق رەاكتورلار بولدى. بۇگىندە مۇنداي رەاكتورلار سالىنبايدى، جانە ءبىز دە مۇنداي جوبالاردى قاراستىرعان جوقپىز. ال فۋكۋسيما اپاتىندا قايناپ جاتقان ەكىنشى بۋىن رەاكتورلارى قولدانىلعان، ولار ءبىرشاما ەسكىرگەن. ءبىز تەك 3 جانە 3+ بۋىن رەاكتورلارىن قاراستىردىق. سەنىمدى قۇرىلىم رەتىندە سۋ رەاكتورلارى ۇسىنىلدى. اپاتتىق جاعداي ورىن السا، بارلىق راديواكتيۆتى جانە باسقا زاتتار ەنەرگيا كونتەينەرىنىڭ ىشىندە قالادى، قورشاعان ورتاعا ەشتەڭە تارالمايدى. ياعني، قازىرگى زامانعى رەاكتورلار وتە سەنىمدى دەپ ايتۋعا بولادى.