نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ ءومىرى تالايعا ۇلگى ەدى
1989 جىلدىڭ كۇزiندە قازاق حالقىنىڭ ابزال پەرزەنتتەرiنiڭ بiرi جالعان دۇنيەنi ارتقا تاستاپ، باقيلىق ساپارعا اتتاندى. بۇكiل عۇمىرىن ەلiنiڭ ەرتەڭiنە ارناعان اقتاڭگەر ازامات تۋعان جەردەن جىراقتا كوز جۇمعان. ماسكەۋدە. نەبارi 34 جاسىندا ەلiمiزدiڭ حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ ءتوراعاسى بولعان بۇل ابزال جان نۇرتاس وڭداسىنوۆ ەدi.
ۇزاق جىلدار بويى ەل تiزگiنiن قولىنا ۇستاعان ول قازاقستان ەكونوميكاسى مەن عىلىم-بiلiمiنiڭ، تۇتاس مادەنيەتiنiڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. ۇلەس قوستى دەۋ بەر جاعى عانا. سەبەبi، بۇل ءسوز وڭداسىنوۆتىڭ ەلiنە سiڭiرگەن ەڭبەگiن تولىققاندى كورسەتە المايتىن سياقتى.
نۇرتاس ءداندiباي ۇلىنىڭ كەزiندە قازاقستان كارتاسىندا جاڭا قالالار پايدا بولدى. كەنتاۋ، تەمiرتاۋ، قاراتاۋ سياقتى قالالاردىڭ اتىن اتاۋ نۇرتاستىڭ ەسiمiن ايتقانمەن بiردەي. شاعىن قالالار – ءوندiرiس وشاقتارى ءتۇتiن تۇتەتتi. ەلiمiز ەكونوميكاسىنا جان بiتتi. بiراق وڭداسىنوۆ ورتا جولدا توقتاعان جوق. بار زەيiن-زەردەسiمەن ەل iشiنە ءۇڭiلگەن. ول كەزدە قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتار اقيىق-سۇڭقارلارىمىز ەل iشiندە ءجۇر ەدi.
– نۇرتاس ءداندiباي ۇلى ەڭبەك سiڭiرگەن ۇلكەن بiر سالا – عىلىم سالاسى. حالىق كوميسسارلار كەڭەسiنiڭ ءتوراعاسى بولىپ تۇرعان كەزiندە رۋحاني ماسەلەلەرگە ەرەكشە كوڭiل ءبولدi. ەلiمiزدە عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرىلۋى، وعان قانىش ساتبايەۆتى تابۋى، ونى بەكiتتiرۋi بiردەن-بiر وسى نۇرتاستىڭ ەڭبەگi. سونداي-اق، ەل iشiنەن جامبىلدى تاۋىپ، ونىڭ جامبىل جابايەۆ بولىپ كوتەرiلۋiنە، سونىمەن بiرگە ونىڭ لەنينگراد پەن گرۋزياعا بارۋىنا وڭداسىنوۆتىڭ جەكەلەي كومەگi كوپ تيدi. ەل ءۇشiن جاسالعان وسىنداي يگi شارۋالاردىڭ ءبارi نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ ەسiمiمەن تiكەلەي بايلانىستى بولدى، – دەيدi وڭداسىنوۆتىڭ رۋحاني iنiسi، جازۋشى بەيبiت ءساپارالi.
ءوز ۇلتىن جانىنداي جاقسى كورگەن وڭداسىنوۆ ەل باسىندا جۇرگەندە وتانىمىز اۋىر جىلداردى باسىنان وتكەرگەن ەدi. الدىندا عانا بولعان اشارشىلىق جىلدارىنان ەس جيىپ ۇلگەرمەگەن حالقىمىز ساياسي قۋعىن-سۇرگiننiڭ تاعى بiر قۇيىنىنا تاپ بولعان. نۇرتاس ءداندiباي ۇلى ۇكiمەت باسىنا وسى كەزدە كەلدi. بۇل 1938 جىل بولاتىن. قارا ماشينە مiنگەن «ءۇش ءارiپ» جانالعىشتارىنىڭ دەگەنi ءجۇرiپ تۇرعان كەز. ەكiنiڭ بiرiنiڭ ءۇستiنەن ارىز-شاعىم قارشا بوراپ تۇرعاندا، ۇكiمەت تiزگiنiن ۇستاپ تۇرۋ ايتۋعا عانا وڭاي. ول ءوزi نەبارi وتىز تورتتە ەدi.
ەل iشiن ۇرەي بيلەگەن. ەكiنiڭ بiرi جاۋ كورiندi. سىبىرلاپ سويلەسiپ، ابايلاپ ايتاتىن كەز. وڭداسىنوۆ وعان قارامادى. ادالدىقتىڭ اق جiبiن اتتاپ كورمەگەن ول 50-جىلداردىڭ باسىنا دەيiن بiر ورنىنان تاپجىلماي، ءادiلدiكتiڭ بارىن ايعاقتاپ ءجۇردi. وزگەلەر «حالىق جاۋلارى» مەن «باي-فەودالداردى» قولدان جاساپ جاتقاندا، ول كەۋدە كەرە قارسى تۇردى.
– وسىنداي ويران-توپان جىلدار باسىنان وتكەن سوڭ، ادام قانشا دەگەنمەن قاتتى ويلانادى ەمەس پە، بiر كۇنi ءسوز اراسىندا ماعان «مەن ءۇش نارسەدەن تازامىن: ەل الدىندا ارىم تازا. قانشاما جىل بيلiك باسىندا ءجۇرiپ، بiرەۋدەن بiردەڭە دامەتiپ نەمەسە پارا العان ادام ەمەسپiن. بۇل – ەل الدىنداعى ارىمنىڭ تازالىعى. ەكiنشi، ەل الدىندا ءجۇزiم تازا. مىڭ سان اداممەن ارالاسىپ ءجۇرiپ، بiر ادامنىڭ رۋىن سۇراپ، بولگەن ەمەسپiن. ءۇشiنشiدەن، قولىم تازا. كەيبiر جۇرت ايتقانعا كونبەي، بiرەۋلەردi «حالىق جاۋى» دەپ اتاپ جاتقاندا، ولار اتىلىپ جاتقاندا، مەن بۇنداي قۇجاتتاردىڭ بiردە-بiرەۋiنە قول قويعان ەمەسپiن» دەپ ەدi نۇرتاس اعام، – دەيدi وڭداسىنوۆتىڭ تاعى بiر رۋحاني iنiسiنiڭ بiرi، تۇركiستان قالالىق اقساقالدار القاسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان جارىلقاسىن ءازiرەتبەرگەن ۇلى.
وڭداسىنوۆ جەكە باسىنىڭ ادالدىعى مەن تازالىعىن كورسەتiپ قانا قويماي، وزگەلەردiڭ دە سولاي بولۋىن قالاعان. سول ءۇشiن جانىن سالىپ، كۇرەسiپ باقتى. بۇكiل كەڭەستەر وداعى استاڭ-كەستەڭ زامان مەن قاھارىن توككەن سوعىس جىلدارىن باستان وتكەرگەندە، سۇسىنان ادام سەسكەنەتiن ستاليننەن بiردە-بiر ەسكەرتۋ الماعان. ستاليننiڭ ىقىلاسى تۇسكەن بiرنەشە عانا قازاقتىڭ بiرi بولدى.
ارقاعا ايازداي باتقان اقتاڭداق جىلدار. بiرەۋگە جاقساڭ، بiرەۋگە جاقپايسىڭ. ەكi وتتىڭ ورتاسىنان ءوزiن عانا ەمەس، ەلiنiڭ كوشiن امان الىپ شىعۋ جۇزدەن شىققان ءجۇيرiك پەن مىڭنان شىققان تۇلپارلاردىڭ ءبارiنە بiردەي بۇيىرا بەرمەگەن. ونىڭ ءۇستiنە، ساياسي قۋعىن-سۇرگiننiڭ توزاق وتىنا بiرنەشە مارتە قاقتالىپ ۇلگەرگەن مۇحتار اۋەزوۆكە بايلانىستى ءادiلدiكتiڭ سالتانات قۇرۋى مۇمكiن ەمەستەي ەدi. وڭداسىنوۆ مۇمكiن ەمەستiڭ مۇمكiن بولۋىنا مۇرىندىق بولعان.
– قيلى-قيلى كەزەڭ بولدى عوي، ابايدى باي-فەودال دەپ، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ باسىنا قيىندىق ءتونiپ تۇرعاندا، رەسپۋبليكا بويىنشا ۇلكەن جيىن جاساپ، بۇل اڭگiمەگە تۇپكiلiكتi سوڭعى نۇكتەسiن قويدىرعان دا وسى وڭداسىنوۆتىڭ ەڭبەگi بولاتىن. ەلiمiزدiڭ سوناۋ بiر تۇكپiرiنەن بولاشاق ءمۇسiنشi كاكiمجان ناۋرىزبايەۆتى تاۋىپ الىپ، ونى الماتىعا اكەلدiرiپ، وقىتىپ-توقىتىپ، بۇكiل الەمگە ايان الماتىداعى اباي ەسكەرتكiشiن جاساۋعا مۇرىندىق بولعان نۇرتاس اعامىز بولاتىن، – دەيدi جازۋشى بەيبiت ءساپارالi.
شىنىندا دا، ونىڭ ەڭبەگiن سان-سالادان بايقاۋعا بولادى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا جاۋعا اتىلعان ون وقتىڭ توعىزى قازاقستاندا جاسالعان. ايتقاندا اۋىز قينالمايدى. ال بۇعان قول جەتكiزۋ بەلدi ۇزگەنمەن بiردەي ەدi. تاپقان-تايانعاننىڭ ءبارiن الدىڭعى شەپكە جiبەرiپ، جارتىلاي جالاڭاش، اشقۇرساق جۇرگەن ەلدi ۇلى iسكە جۇمىلدىرا بiلۋدi كوزسiز ەرلiكپەن پارا-پار دەۋگە بولادى.
سول بiر جىلدارى قازاقستان قول جەتكiزگەن تابىستاردىڭ ءبارiندە وڭداسىنوۆتىڭ ءوزiندiك قولتاڭباسى بار. اناۋ-مىناۋعا مويىن بۇرمايتىن «حالىقتار كوسەمi» اتانعان ستاليننiڭ وعان قولداۋ كورسەتiپ ءجۇرۋiنiڭ دە بiر سەبەبi وسىندا جاتسا كەرەك. 1951 جىلى ماسكەۋگە وقۋعا ءتۇسiپ، ونى بiتiرiپ شىققانشا بۇرىنعى حالىق كوميسسارلار كەڭەسi ءتوراعاسى بولىپ جۇرگەندەگi جالاقىسىن ساقتاتىپ، بەرگiزدiرiپ تۇرۋىنىڭ ءوزi وسىنىڭ ايعاعى. الايدا، وڭداسىنوۆ تەك شارۋاشىلىق پەن ءوندiرiستiڭ جەتەگiندە كەتپەگەن. بۇرىنعى گۋريەۆ وبلىسىندا بiرiنشi حاتشى بولىپ ءجۇرiپ، 1962 جىلى زەينەتكەرلiككە شىققان سوڭ، بiرجولا ماسكەۋگە كوشەدi. سوندا ءجۇرiپ ءوزiنiڭ نەگiزگi سالاسىنا مىقتاپ دەن قويعان.
– ماسكەۋدە جۇرگەندە بۇل كiسi ەرەكشە جاعدايدا بولعان. قىزمەتتەن كەتسە دە، قىزمەتكە كەتكەن سياقتى گالستۋگiن تاعىپ، ءۇيiندەگi جۇمىس بولمەسiنە كiرەتiن بولعان. سودان تۇسكi ءۇزiلiسكە عانا شىعىپ، كەشكە تاعى جۇمىس iستەپ ءجۇرiپ، جيىرما جىلدان استام ەڭبەك ەتiپ ءجۇرiپ، ارتىندا 10 تومدىق ەڭبەك قالدىرعان. بۇل – 1969 جىلى شىققان ارابشا-قازاقشا ءسوزدiك، 1974 جىلى شىققان پارسىشا-قازاقشا ءسوزدiك، نە كەرەك، ءومiرiنiڭ سوڭىنا دەيiن ون تومدىق ەڭبەك دايىنداپ كەتتi. بۇل – اركiمنiڭ پەشەنەسiنە جازىلا بەرمەيتiن ەرلiك، – دەيدi جازۋشى بەيبiت ءساپارالi.
بiر ءوزi بiر اكادەميانىڭ جۇمىسىن اتقارعان وڭداسىنوۆتىڭ بiر وكiنiش، بiر ارمانى بولدى. ەكi كوزiنiڭ قاراشىعىنداي بولعان ەكi ۇلى – ەسكەندiر مەن گەنريحتiڭ قازاقى تاربيە الا الماي، انا تiلiنiڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىنداماعانىنا وكiنگەن. زايىبى – ۆالەنتينا ۆاسيليەۆنا استاپوۆا مەن ەكi ۇلى ءوزi دۇنيەدەن قايتسا، ماسكەۋگە جەرلەگiسi كەلەرiن بiلگەن. ول «اجال الادى-اۋ دەپ قورىقپايمىن، ماسكەۋدە ماڭگi قالامىن-اۋ دەپ قورقامىن» دەگەن ويىن قازاقستاندا قالعان رۋحاني iنiلەرi كەلگەن سايىن جاسىرماعان.
وڭداسىنوۆتىڭ وكiنiشi زامانىمىزدىڭ وكiنiشi بولاتىن. ول جەكە ادامعا ءتان ەمەس، ءبارiمiزگە ورتاق وكiنiش. ال تۋعان جەردە جاتسام دەگەن ارمانىن ارتىنداعى ەل-جۇرتى ادال ورىندادى.
– ۇلكەن بالاسى تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ەدi، سوعان «ەگەر اۋىلدان كەلiپ سۇيەگiمدi الىپ كەتەمiن دەسە، سەندەر قارسىلىق جاساماڭدار» دەپ ايتقان ەكەن. ول ءۇيiندەگi باسقا كiسiلەرگە ايتىپ، وڭداسىنوۆتىڭ مۇردەسiن ارنايى ۇشاقپەن شىمكەنت قالاسىنا الىپ كەلدiك. ول كiسiنiڭ ماسكەۋدەن كەلۋ تاريحى وسىنداي، – دەيدi جارىلقاسىن ءازiرەتبەرگەن ۇلى.
نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ ارتىندا قالعان ۇلان-اسىر ەڭبەگi جەكە بiر اڭگiمەگە ارقاۋ بولاتىن ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ. ماڭگi وشپەس ۇلگi-ونەگەسi پەرiشتەدەي پاك جاننىڭ رۋحىن ءالi دە بيiكتەرگە كوتەرە بەرەدi. اق بولۋدىڭ جولى قيىنداپ، قارالى كۇيە جاعىلماۋ مۇمكiن بولماعان جىلدارى تازا بولىپ قالۋ وڭاي ەمەس ەدi. وعان وڭداسىنوۆ قول جەتكiزدi. بiرەۋ سەنسە، بiرەۋ سەنبەس. الايدا، ول سولاي بولعان.