«ءوز پايداڭدى ويلاما، ەل پايداسىن ويلا، ءوز پايداڭ سونىڭ ىشىندە» دەگەن ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ فيلوسوفيالىق وي-پايىمى بۇگىنگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالعانداي. رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ ەرتەڭىن ويلاپ، كەمەل بيىككە كوتەرەمىز دەسەك، ونىڭ باسىندا ادامي رەسۋرس تۇر. ادەتتە، جاستار – بولاشاعىمىز، جاستاردىڭ قامىن ويلاپ جاعداي جاساۋ، جول كورسەتۋ – اعا بۋىننىڭ ەنشىسىندە دەپ ءجيى ايتامىز. وسى رەتتە جاستارعا جول كورسەتىپ، اقىلشى رەتىندە باعىت بەرىپ جۇرگەن اباي اتىنداعى قازۇپۋ ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ جاستارعا رۋحاني-ادامگەرشىلىك پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ قوعامدىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەرىكجان المۇحامبەتوۆتى اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.
ادامي اسىل قاسيەتتەن ارىلماعان ءجون
– بەرىكجان ايتقۇل ۇلى، قوعامدا «جاڭا قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمدى قالىپتاستىرۋ، ىرگەتاسىن بەكىتۋ قانداي ىلىمگە نەگىزدەلىپ، نەگە باعىتتالۋى كەرەك؟» دەگەن ماسەلەلەر كوپ ايتىلىپ ءجۇر. بۇل باعىتتاعى ءسىزدىڭ ۇستانىمىڭىز قالاي؟
– ارينە، رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ ەرتەڭىن ويلاپ، ونى ءوزىنىڭ كەمەل بيىگىنە كوتەرەمىز دەسەك، ادامي اسىل قاسيەتتەن ارىلماعانىمىز ءجون دەر ەدىم. ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ وتىن سوندىرمەي، ءار زامان ءوز تۇلعالارىنىڭ ءومىر تىنىسىن جەتە ءتۇسىنىپ، ولاردى كەلەسى بۋىن ۇرپاقتارىمەن قاۋىشتىرا بىلسە، ءبىزدىڭ باستى پارىزىمىزدىڭ ورىندالعانى ەمەس پە؟ «باعالاي بىلمەگەنگە ب ا ق قونبايدى، قۋانا بىلمەگەنگە قۇت قونبايدى» دەگەن ءابىش كەكىلبايدىڭ سوزىمەن ايتار بولساق، ارتىمىزدان ەرگەن التىن تىرەگىمىز جاستارعا كوڭىل ءبولىپ، ولار قوعامنىڭ الەۋمەتتىك بايلىعى ەكەنىن نازاردان تىس قالدىرماعانىمىز ابزال. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ «قازاقستان ازاماتتارىنىڭ، اسىرەسە، جاستاردىڭ ەڭبەكقورلىق قاعيداتىن ۇستانۋى ماڭىزدى. سىرتتان كومەك كۇتۋدىڭ قاجەتى جوق. ءقازىر زامان باسقا، ياعني ماڭىزدى شەشىمدەردىڭ ۋاقىتى، سەرپىلىس جاسايتىن ءسات. جاستار بولماسا، مۇنىمەن كىم اينالىسادى؟» دەي كەلىپ، بەلسەندى جاس قازاقستاندىقتارعا ءاردايىم قولداۋ كورسەتەتەتىن ايتقان بولاتىن. قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى تاريحپەن بىرگە بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق تاربيەلەۋدەگى تاجىريبەلەرى، بىزگە سول رۋحاني مادەنيەت، ەتيكالىق، ەستەتيكالىق قۇندىلىقتارىن قۇرايتىن ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇر، ادەبي-مۋزىكالىق، كاسىبي-تۇرمىستىق فولكلورلار مازمۇنى ارقىلى جەتىپ وتىر. مىنە، بۇگىندە وسى ماقساتتا جوعارى وقۋ ورىندارى، كوللەدج، مەكتەپ دەيسىز بە ۇرپاق تاربيەسىنە ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. جاس بۋىننىڭ رۋحاني دامۋىنا، حالقىنىڭ ءومىر سۇرەتىن ورتاسىنا دەگەن قۇرمەتى مەن سەزىمىن وقۋ ورىندارىنىڭ قابىرعاسىنان باستاپ ۇيرەتۋ، ءار بالانىڭ ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنۋىنە نەگىز بولماق. ۇلتتىق رۋحتى بويىنا سىڭىرە وتىرىپ، حالىقتىڭ ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇرىن ساناسىنا سىڭىرگەندە عانا ادامنىڭ بويىندا پاتريوتتىق سەزىم، وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك وياناتىنى ءمالىم. ۇلتتىق تاربيە العان ۇرپاق دەنى ساۋ، ءبىلىمدى، اقىلدى، ۇلتجاندى، ەڭبەكقور، سىپايى، كىشىپەيىل بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سوندىقتان دا ۇلتتىق تاربيە – ەل بولاشاعى ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون.
«جاستار – قارتتاردىڭ كوزى، قارتتار – جاستاردىڭ تەزى»
– قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ جاستارعا رۋحاني-ادامگەرشىلىك پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ باعدارىندا اتقارىپ جاتقان جۇمىستارىنا توقتالا كەتسەڭىز...
– ۇلكەن قالانىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن بىتە قايناسىپ، قوعامنىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان الماتى قالالىق، اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەستەرىنىڭ جۇمىستارىنىڭ اسا ماڭىزدى ەكەنىن ءوزىم كورىپ، ءبىلىپ جۇرگەندىكتەن، تىلگە تيەك ەتكەنىم ءجون سياقتى. قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسى جانە شاھارداعى سەگىز اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسى بىرەگەي كەشەندى باعدارلاما بويىنشا ارداگەرلەردى قولداۋ، كومەك كورسەتۋ، جاستارمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرۋ، مادەني ءىس-شارالارعا قاتىسۋ باعدارلارىن جۇمىس جوسپارىنا ساي جۇرگىزىپ جاتىر. جالپى، قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنە قاراستى سەگىز قوعامدىق كەڭەس بار. ولار قۇقىق قورعاۋ نورماتيۆتەرى، دەنساۋلىق ساقتاۋ، الەۋمەتتىك-تۇرمىس، رۋحاني ادامگەرشىلىك-پاتريوتتىق تاربيە، وتان قورعاۋ ەرلىگىن ناسيحاتتاۋ، ۇلتارالىق مادەنيەت قارىم-قاتىناسىن دامىتۋ، سپورت جانە دەنە شىنىقتىرۋ، سالاۋاتتى ءومىر سالتى، قوعامدىق-ادىستەمەلىك ۇيلەستىرۋ كەڭەستەرى دەپ اتالادى. بۇگىندە اتالمىش كەڭەستى قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ساياسات عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اقان بيجانوۆ باسقارىپ وتىر. وزدەرىڭىزگە دە بەلگىلى اقان قۇسايىن ۇلى قوعامدىق كەڭەسكە باعىت سىلتەپ، باعدار بەرگەننەن جالىققان ەمەس. «ۇلكەن باستار، كىشى قوشتار» دەمەكشى، ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ نەگىزىندە «جاستار – قارتتاردىڭ كوزى، قارتتار – جاستاردىڭ تەزى»، جاستار – قارتتاردىڭ كوزى بولۋ ءۇشىن، قارتتاردان جاقسى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرە ءبىلۋى قاجەت دەر ەدىم. سوندا عانا جاستارىمىز – قاريالاردىڭ جالعاسى بولماق.
اعا بۋىندى دارىپتەي بىلەيىك
وسىدان از ۋاقىت بۇرىن «بالىقتى بۇلاق» ەتنواۋىلىندا مەدەۋ اۋدانى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى الماس تىلەۋبايەۆ مەن ەتنواۋىل يەسى بولات ساۋرانبايەۆ «كوشپەندىلەر» ۇلتتىق ويىن ساۋىق كەشىن ۇيىمداستىردى. ءىس-شاراعا 500-گە جۋىق قوناقتار، اۋدان ارداگەرلەرى قاتىستى. جوعارىدا ايتىلعان ۇلتتىق رۋحتى، پاتريوتتىقتى بويعا ءسىڭىرۋ وسىنىڭ ايعاعى.
وتاندى ءسۇيۋ مەن تۋعان ەلگە، تۋعان جەرگە قىزمەت ەتۋ، ءسوزدىڭ ەمەس، ءىستىڭ جەمىسى. بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى بارلىق مۇسىلمان تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە جەر بايلىعى مەن جەر كولەمىنىڭ اۋماعى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا تۇرمىز. بۇل كەزدەيسوقتىق دۇنيە ەمەس. جاراتۋشى يەمىزدىڭ بىزگە دەگەن مەيىرىمى مەن قامقورلىعىنىڭ ارقاسى. كەزىندە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ: «ۋاقىت الدەنەلەردى كونەرتىپ، وشىرەدى، الدەنەلەردى كەنەلتىپ وسىرەدى. كونە توزادى، جاڭا وزادى» دەگەن-دى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، قازاق حالقى تاريحىندا دا، پەداگوگيكاسىندا دا توزعان داۋىر-داۋرەنى وتكەن، كونەرگەن قاعيدالار جوق ەمەس. بۇل كونەنىڭ كوزىنە سۇيەنە وتىرىپ، جاڭاشىل كوزقاراستى دامىتۋ كەرەكتىگىن بىلدىرەدى. ارينە، قاي كەزدە بولماسىن، ءجۇرىپ وتكەن جول ءارقاشان تەگىس بولماعان. سول جولدان سۇرىنبەي وتكەن اعا بۋىندى دارىپتەي بىلەيىك. قالالىق، اۋداندىق ارداگەرلەر كەڭەسى ءتوراعالارىنىڭ اۋقىمدى جۇمىستارىنا ءتانتىمىن، وتكىزىلگەن ءىس-شارالارعا قاتىستىپ، رۋحتى سەزىندىم.
«شالدىڭ: ءبۇتىن شال، كۇتىم شال جانە ءتۇتىن شال
دەگەن ءۇش ءتۇرى بولادى»
– ادەمى قارتايۋ تۋرالى ءجيى ءسوز ەتەمىز. تەرىس پىكىرلەردى دە ەستىپ ءجۇرمىز. ارينە، بۇل دا ءبىر رۋحاني كورىنىس قوي. قارتايعان شاقتا دا كەي جانداردىڭ جۇزىنەن نۇرى توگىلىپ تۇرادى. مۇنىڭ سىرى نەدە دەر ەدىڭىز؟
– بۇل ەڭ الدىمەن، ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ تازالىعىنان ەكەن. ەڭبەكتەن قول ۇزگەنمەن، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان ارداگەر اعا بۋىننىڭ جاستارعا تاربيە بەرۋدە الار ورنى ەرەكشە. «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس» دەمەكشى، وسىندايدا ەرتەرەكتە وقىعانىمدى تاعى دا قايتالاۋعا تۋرا كەلىپ تۇر. بالا كۇنىمدە اۋىلدىڭ ۇلكەندەرىنەن: «شالدىڭ: ءبۇتىن شال، كۇتىم شال جانە ءتۇتىن شال دەگەن ءۇش ءتۇرى بولادى» دەگەندى ەستىگەنىم باردى. دەگەنمەن، ونىڭ استارىنا ۇڭىلمەپپىن. ەسەيە كەلە، ءبۇتىن شال اۋلەتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل اۋىل-ايماقتى اۋزىنا قاراتقان اقساقال، كۇتىم شال جۇرتقا پايداسى تيمەسە دە پايداسى جوق مومىن قارت، ءتۇتىن شال جاسى كەلسە دە جاعىمسىز قىلىعىن تاستاي الماي، جۇرگەن جەرىن ايقاي-شۋ ەتىپ جۇرەتىن قياڭقى شال ەكەنىن ءتۇسىنىپ جاتىرمىز. تۇنىق باستاۋىندا ۋىزىنا جارىپ، داستۇرىنە قانىپ وسكەن قىزدان اق جاۋلىقتى اجە، جاس شاعىندا جىگەرى مەن نامىسىن جەرگە تاپتاتپاعان جىگىتتەن تۇيگەنى مول، تانىمى تەرەڭ – قاريا شىعارى انىق. تەك، تەكتى تاربيەنىڭ تىگىسى سوگىلە باستاعان بۇگىنگىدەي ۋاقىتتا، قاي «شالدىڭ» قاتارى كوبەيىپ كەتەر ەكەن دەگەن كۇدىك تە جوق ەمەس.
بۇرىندارى 40-قا تولعانداردى قارا ساقال دەپ، 60-تان اسقاننان اقىل سۇرا دەپ وتىرۋشى ەدى... قاريالار ادام بويىنداعى مىڭ قۇبىلعان مىنەزدى، پەندەلىك تىرشىلىكتى، اشكوزدىكتى، تويىمسىزدىقتى، قاناعاتتىڭ جوقتىعى، دۇنيەقوڭىزدىققا، تەڭسىزدىككە، الىپقاشپا سوزگە، ەلىكتەۋشىلىككە توسقاۋىل بولاتىن، ويماقتاي وي ايتىپ، ۇتقىر بايلام جاسايتىن ەرەكشە قۇرمەتكە يە جاندار عوي. مىنە، وسى تۇستا مەن ءوز ۇلتىممەن ماقتانامىن! ويتكەنى، ءبىز بويىندا تەكتىلىك، كەڭپەيىلدىلىك، ابىروي، مىزعىماس كۇش پەن ىنتا-جىگەرى مول حالىقپىز.
تاباندى ەڭبەگىمەن تابىسقا جەتكەن ادامدار
قاشاندا قۇرمەتتى
«جانجالدىڭ شوعى قىزارسا، اقىلدىڭ سۋىن سەپ» دەگەن بار. ءبىز ەجەلدەن دوستىققا، بىرلىككە قۇشتار حالىق ەدىك قوي! دوس بولۋ وڭاي، ونى ساقتاۋ قيىن. اكىم، بيلىك باسىنداعىلاردا كوكتەن تۇسكەن جوق، ولاردا ءوز ورتامىزدان شىققاندار. دەگەنمەن، «ارعىماققا ءمىندىم، شىلبىرى قولىمدا» دەپ توپتان اداسقاندار دا بار شىعار... ونداي ساتتە العان ءبىلىم مەن جيعان عىلىمنىڭ پايداسى قايدا؟! اداسقاندى جولعا سالىپ، بىلمەگەندى ءبىلدىرۋ اعا بۋىن اقساقالداردىڭ، ياعني ارداگەرلەردىڭ مىندەتى.
قازىرگى كەزدە مادەنيەت تاستان ۇلى، ساعاتۇللا ۇسەمباي ۇلى، باتيما ساپي قىزى، باتاي مامان ۇلى، تامارا مۇحتارحان قىزى، عاليا اسقار قىزى، جانگەلدى سادەن ۇلى، الماس ابرامانۇلىنداي ازاماتتار باسقارعان قالا اۋماعىنداعى ارداگەرلەر كەڭەستەرى شاھاردىڭ، اۋداننىڭ ىشكى ساياسي ىسىنە رەڭ بەرىپ، قولداۋ كورسەتۋدە. تاباندى ەڭبەگىمەن تابىسقا جەتكەن ادامدار قاشاندا قۇرمەتتى، سىيلى كەلەدى. ويتكەنى، ولار «ادال ازامات – ادال ەڭبەك – ادال تابىس» قاعيداسىنا ساي جاندار.
«وتكەن تاريح جاڭامەن بىرگە جاڭارۋى ءتيىس»
الماتى قالاسىنىڭ قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى وتىرىسىندا شاھار باسشىسى دارحان ساتىبالدى: «وتكەن تاريح جاڭامەن بىرگە جاڭارۋى ءتيىس. ماقساتىمىز – ۇرپاقتار جالعاستىعى ارقىلى قوعامدىق بىرلىكتى نىعايتۋ» دەي كەلە، وتباسىلىق، ۇي-ىشىلىك، ىشكى قاۋىمداستىق ۇلت تاتۋلىعىنا، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزعا جەتكىلىكتى ءمان بەرىپ، جۇمىس اتقارۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. اتقارىلىپ جاتقان يگى ىسكە جاعداي جاساۋ، قولداۋ كورسەتۋ كەرەكتىگىن دە تىلگە تيەك ەتتى. ءاربىر ۇلت ونەرىنىڭ وزىندىك ءوسۋ، قالىپتاسۋ جولى جانە وزىندىك دامۋ سيپاتى بولادى. رۋحاني ءومىردىڭ بارلىق سالاسى ونەردە بىر-بىرىمەن بايلانىسىپ، اسەرىن تيگىزىپ وتىرادى. ءومىرىمىزدىڭ باستاۋ قاينارى بابالارىمىزدىڭ داۋىرىنەن تۋىنداعان بولسا، قازىرگى كەزدە ءومىرىمىز الەمدىك ونەر كوشىنىڭ قاتارىندا ەكەندىگى دالەلدەندى. ارى قاراي دامىتۋ – پارىزىمىز.
ءبىلىم سالاسىندا – يماندىلىق، رۋحاني تاربيە جاعىن كۇشەيتۋ قاجەت. وسى ورايدا، اباي اتىنداعى ءقازۇپۋ-نىڭ جەرگىلىكتى ارداگەرلەر كەڭەسىمەن بىرگە اتقارىلعان جۇمىستاردى اتاپ وتۋگە بولادى. باسقارما ءتوراعاسى رەكتور بولات تىلەپ جوعارى وقۋ ورىندا امىرلىك بيلىك ەمەس، اقىل-پاراسات بيلىگىنە ۇستەمدىك بەرۋدە. فاكۋلتەتتەر «اتا، اجە، اتا-انا قۇندىلىعى، وتباسى» تاربيەسىنە كەڭىنەن كوڭىل بولۋدە. شىنى كەرەك، سوڭعى ۋاقىتتا وتباسى تاربيەسىندە ولقىلىق بار ەكەندىگىن مويىنداعانىمىز ءجون. اقپاراتتىق جەلى، ينتەرنەت الەمى ارقىلى كوپتەگەن تەرىس باعىتتار ەندى. وسىنى ەسكەرسەك، وقۋ وردالارى اتا-انالارمەن، ارداگەرلەر كەڭەسىمەن، ۇلكەن بۋىنمەن بىتە قايناسىپ، جۇمىلا جۇمىس جاساۋىمىز كەرەك. ساياسات پەن اقيقات ماسەلەسىن ادىلدىك ءۇشىن ايتار بولساق، حالىقتىڭ اقيقاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى شەكسىز. سوندىقتان ءار قادامدى بايقاپ باسۋ، داۋرىقپاي، اپتىقپاي ىلگەرى جىلجۋىمىز شارت. مەن ءوز ويىمدى «كوڭىلدەگى كورىكتى ويدى اۋىزدان شىققاندا ءوڭىن قاشىرىپ المايىق» دەپ ابايمەن تۇيىندەگىم كەلىپ وتىر.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان
رايا ەسكەندىر.