رەسەي ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ عالىمدارى كۇتپەگەن قورىتىندى جاسادى. ينتەرنەت بالانىڭ وي-ساناسىن دامىتۋعا وتە پايدالى ەكەن.
زەرتتەۋ قورىتىندىلارى بويىنشا، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ عالامتوردى اقتارۋى زيان ەمەس، كەرىسىنشە، پايدالى. بۇل – بالانىڭ ويلاۋ جۇيەسىن دامىتىپ، ەستۋ مەن كورۋ جادىسىن جاقسارتادى ەكەن. ءتىپتى، اقش، اۆستراليا عالىمدارى دا ينتەرنەتتى بەلسەندى پايدالاناتىن بالالاردىڭ ۇلگەرىمى باسقالارعا قاراعاندا جوعارى بولاتىنىن دالەلدەدى.
بۇل قانشالىقتى دۇرىس؟ بۇعان قاتىستى ماماندار نە دەيدى؟
شىنىندا دا ءقازىر قاراپ تۇرساڭىز، ءبارىمىز قالاساق تا، قالاماساق تا، ينتەرنەت ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە ءسىڭىپ كەتتى. بۇدان قاشىپ قۇتىلا المايمىز. بۇكىل ءومىرىمىز تەلەفونداعى ينتەرنەتكە بايلانىپ قالدى. قاي سالادا بولماسىن، قاجەتتى اقپاراتتاردىڭ بارلىعى عالامتورعا ەنىپ كەتكەن. ءتىپتى، كەيىنگى كەزدە الىپ-ساتۋدى دا، ءتۇرلى تولەمدەردى دە ينتەرنەت ارقىلى جاسايتىن بولدىق. ۇيدە وتىرىپ-اق گاز، سۋ، جارىق، ت.ب. كوممۋنالدىق شىعىنداردىڭ ءبارىن ينتەرنەت ارقىلى تولەيمىز. قاجەتتى قۇجاتتاردى دا مەكەمەلەرگە ساندالماي، ەلەكتروندى تۇردە الا سالاتىن بولدىق. بانككە كەزەككە تۇرۋدى دا، ەڭ ارىسى پويىز، ۇشاققا بيلەت الۋدى دا ينتەرنەت ارقىلى جاسايمىز. ەندەشە، نەگە ءوزىمىز تەلەفونداعى ينتەرنەتسىز ەشتەڭە شەشە المايتىن جاعدايعا جەتىپ تۇرىپ، بالالارىمىزدىڭ مۇنى قولدانۋىنا قارسى بولامىز؟
بۇل رەتتە ءبىز پسيحولوگتارمەن تىلدەسىپ كورىپ ەدىك. ولار ينتەرنەتتى مۇلدەم جاۋ كورۋگە بولمايتىنىن، قازاققا جاسالعان قاستاندىق دەپ قاراماۋ كەرەكتىگىن جەتكىزىپ وتىر.
– ءقازىر قوعام دامۋدىڭ جاڭا جولىنا ءتۇستى. سيفرلىق تەحنولوگيا، ينتەرنەت ارقىلى جۇمىس جاساۋ جۇمىسىمىزدى الدەقايدا جەڭىلدەتتى. قاراپايىم قاعاز باسۋ، گازەت شىعارۋدىڭ ءوزى ارتتا قالدى. بۇكىل اقپاراتتى ينتەرنەتتەن ءتۇرلى سايتتار ارقىلى كورەتىن بولدىق. ەندەشە، بۇكىل الەم ينتەرنەتكە كوشىپ جاتقان كەزدە نەگە ءبىز بالالارىمىزدى ودان الاستايمىز؟
ينتەرنەتتىڭ ىشىندە بالانىڭ وي-ساناسىن دامىتاتىن قانشاما مازمۇندى اقپاراتتار بار. نەگە سونى كورسەتپەسكە؟ ەگەر ءبىز بالالارىمىزعا عالامتورمەن دۇرىس جۇمىس ىستەۋدى ۇيرەتسەك، ونىڭ زيانىنان پايداسى كوپ. ارينە، ەگەر بالا وزىنە قاجەت ەمەس اقپاراتتاردى كورىپ، تەرىس باعىتتاعى، ماسەلەن، جاستاردى سۋيسيدكە يتەرمەلەيتىن، پورنوگرافيالىق سايتتار، اتىس-شابىستارعا كىرەتىن بولسا، وندا ونىڭ پسيحيكاسى بۇزىلادى. بولاشاق دامۋىنا كەدەرگى بولادى. دەگەنمەن، ءقازىر ايدالاداعى ءبىر اۋىلدا وتىرىپ، بۇكىل الەمدەگى جاڭالىقتاردى قاراپ، عىلىمي-زەرتتەۋلەرگە ءۇڭىلىپ، ءوزىنىڭ ءبىلىمىن شىڭداپ، جەتىستىككە جەتىپ جاتقان جاستارىمىز بارشىلىق. مىسالى، مەن ۇيىنەن شىعا المايتىن كەمتار بالانى بىلەمىن. ول بۇگىندە ينتەرنەتتى دۇرىس پايدالانىپ، عالامتور ارقىلى ءبىلىمىن شىڭداپ، شەتەلدىك عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسىپ، جاقىندا ءتىپتى الەمگە اتى شۋلى عالىممەن كەزدەستى. ءتاپ-تاۋىر پايدا تاۋىپ وتىر. وسىدان كەيىن ينتەرنەتتى قالاي جوققا شىعاراسىز؟ سوندىقتان مۇنىڭ مۇمكىندىگىنشە وڭ جاعىن كورسەتۋىمىز كەرەك. ءبىر وكىنىشتىسى، بىزدە ينتەرنەتپەن جۇمىس جاساۋدىڭ مادەنيەتى قالىپتاسپاعان. سول سەبەپتەن، ءبىز بۇعان شوشىنا قارايمىز. ەڭ باستىسى، بۇل جەردە اتا-انا بالاعا ينتەرنەتكە كىرۋگە رۇقسات بەرىپ، ءبىراق ونى ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىرۋدى ۇمىتپاۋى كەرەك. ەگەر بالاعا ينتەرنەتتى دۇرىس پايدالانۋدى ۇيرەتسەك، ودان ۇتارىمىز كوپ، – دەيدى پسيحولوگ ءابدۋالى مامەدىل.
رەسەيلىك عالىمدار 5-6 جاستاعى بالاعا ينتەرنەتتە ءبىر ساعات وتىرۋىنا بولادى دەگەن ۇيعارىم شىعارعان. 7–10 جاس ارالىعىنداعى وقۋشىلار 1-دەن 3 ساعاتقا دەيىن قاراۋىنا بولادى ەكەن. ال 11-دەن 13 جاسقا دەيىنگىلەردىڭ 5 ساعات ينتەرنەتكە كىرۋىنە رۇقسات ەتىلەدى. 14-تەن جوعارى جاستاعىلارعا ەشقانداي شەكتەۋ قويىلماعان.
جاسىراتىن نەسى بار، ءقازىر كەشكە قاراي ۇيگە بارساق، ءبارىمىزدىڭ شاڭىراعىمىزدا «شۋ» باستالادى. ۇيدە تەلەفونىمىزعا نەمەرەلەرىمىز، بالالارىمىز جارماسادى. سولاردىڭ قولىنان تۇسپەيدى. ولار ينتەرنەت ارقىلى ويىن وينايدى، ءۇي سالادى، ونىڭ ءىشىن اسپەتتەيدى. وسىنداي كەزدە بالاعا ينتەرنەتتىڭ پايدالى جاعىن كورسەتىپ وتىرساق، جاقسى-اق بولار ەدى. كەيدە قاراپ وتىرساڭىز، ماتەماتيكادان كوبەيتۋ جولدارىن قالاي وڭاي شەشۋ كەرەكتىگى ينتەرنەتتە ايدان انىق كورىنىپ تۇر. ەكى، ءۇش جولدىق ەسەپتى (ماسەلەن، 28*45=) قالاي تەز شىعارۋ كەرەكتىگى يۋتۋب كانالىندا بەينەروليك ارقىلى كورسەتىلگەن. وسىنى بالاعا كورسەتسەڭىز، ول ارى قاراي شۇقىپ وتىرىپ ويىن دامىتا بەرەدى. ءتىپتى قاجەت دەسەڭىز، ءاربىر بالانىڭ ءوزىنىڭ جاسىنا قاراي ۆيرتۋالدى وليمپيادالار بار. وسىنداي كەزدە كەيدە بالا ۇلكەن ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن سۇراقتار قويادى. ونى قايدان ەستىدىڭ دەسەڭ، «يۋتۋبتان كوردىم، ينتەرنەتتەن قارادىم» دەپ جاتادى. بۇل جاقسى ەمەس پە؟ سوندىقتان اتا-انالار بالانىڭ ينتەرنەتتى دۇرىس پايدالانۋىنا، وزىنە قاجەتتى اقپاراتتى تاڭداي الۋىنا ۇيرەتۋى كەرەك.
بەرىك اسۋبايەۆ، گەوگرافيا عىلىمىنىڭ كانديداتى:
ينتەرنەتتى دۇرىس پايدالانۋ جولىن قاراستىرۋ كەرەك
بالانىڭ ينتەرنەتتە وتىرعانىنان شوشۋدىڭ قاجەتى جوق. ماسەلەن، ءسىز بۇرىنعى ەسكى «جيگۋليدى» مىنگىڭىز كەلە مە؟ جوق. ويتكەنى، ءقازىر ودان دا جاقسى كولىكتەر شىعىپ كەتتى. سول سەكىلدى، تەحنولوگيا دا قارىشتاپ دامىپ جاتىر. بارلىعى ينتەرنەتكە ەنىپ كەتكەن. ساۋدا-ساتتىقتىڭ ءوزىن ينتەرنەت ارقىلى جاسايتىن بولدىق. سوندىقتان ءبىز قانشا ايتساق تا، ينتەرنەتتەن قاشىپ قۇتىلا المايمىز. ءبىراق ونى دۇرىس پايدالانۋ، ول بولەك اڭگىمە. بالالارعا ءبىز ءبىرىنشى ينتەرنەتتى قالاي دۇرىس پايدالانۋ كەرەكتىگىن ۇيرەتۋىمىز كەرەك. وندا اقپاراتتار وتە كوپ. ودان وزىڭە قاجەتتى مالىمەتتى الۋ، اقپاراتتى تاڭداپ، ونىمەن جۇمىس جاساۋعا بەيىمدەۋىمىز ءتيىس. ءقازىر شىنى كەرەك، ءبارىمىز تەلەفونعا بايلانىپ قالدىق. ءبىراق سولاي بولا تۇرا، بالالارىمىزدىڭ تەلەفونعا شۇقشيعانىن قالامايمىز. ەندى ءوزىمىز كورىپ تۇرىپ، بالاعا «سەن ولاي جاساما» دەپ قالاي ايتامىز؟ ءقازىر ينتەرنەتتىڭ زامانى. بالالارىمىز سيفرلىق جۇيەگە بەيىمدەلىپ كەلەدى. سوندىقتان بۇل تۇستا تىيىم سالعاننان گورى، ينتەرنەتتى دۇرىس پايدالانۋدىڭ جولىن قاراستىرۋىمىز كەرەك. باسقا جول جوق. جاھاندانۋ زامانىندا ەسىگىمىزدى تارس جاۋىپ وتىرا المايمىز. الەمنەن بولەك ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بۇعان كونۋىمىز كەرەك. ەڭ باستىسى، بالانىڭ ينتەرنەتتە نە كورىپ، قانشا ساعات وتىرعانىن اتا-انا قاداعالاۋى ءتيىس. پايدالى كەڭەستەردى، بالانىڭ ويىن دامىتاتىن لوگيكالىق ويىنداردى اتا-انا بالاعا تاڭداپ بەرۋى كەرەك. ەگەر بالاعا ينتەرنەتتى دۇرىس پايدالانۋدى ۇيرەتسەك، وندا بۇدان ۇتارىمىز كوپ بولادى.
گۇلجان امانوۆا، بالالار دارىگەرى:
ءاربىر نارسەنىڭ مولشەرى بولۋى ءتيىس
ينتەرنەت بالانىڭ وي-ساناسىن دامىتادى دەپ ايتا المايمىن. ينتەرنەتتىڭ ءوزى بالاعا قوسىمشا جۇك بولادى. ءاربىر نارسەنىڭ ءوزىنىڭ مولشەرى بولۋى ءتيىس. ينتەرنەت دەگەندەر كەيىنگى جىلدارى عانا شىقتى. ونىڭ ۇستىنە، ءالى وي-ساناسى دۇرىس قالىپتاسپاعان بالانى ينتەرنەتكە وتىرعىزۋ – قوسىمشا سالماق، دەنساۋلىعىنا ءقاۋىپتى. ءالى ويىن بالاسى ينتەرنەتكە قىزىعىپ، ءبىرىنشى كوزىن قۇرتىپ الادى. ميىنا دا، جۇيكەسىنە دە، پسيحيكاسىنا دا كەرى اسەر ەتەدى. سوندىقتان اتا-انا بالاسىن ءارقاشان باقىلاپ وتىرۋى قاجەت. قانداي جاعداي بولماسىن، اتا-انا مەن بالا اراسىندا ۇنەمى بايلانىس، جاقسى قارىم-قاتىناس بولۋى ءتيىس. ۇستازدىڭ، اتا-انانىڭ، اتا-اجەنىڭ ايتقانىن بالا ورىنداۋى كەرەك. سولاردىڭ ونەگەسىن كورىپ، وسيەتىن تىڭداعانى وتە ماڭىزدى. بالالاردى ينتەرنەتكە بايلاپ قويۋعا بولمايدى. ونىمەن قوسا، ءقازىر پسيحيكالىق اۋرۋلار كوبەيىپ كەلە جاتىر. ەگەر وسىلاي كەتە بەرسەك، 5–10 جىلدا ءاربىر ءتورتىنشى ادام وسى اۋرۋعا شالدىعادى. قازىرگى كۇنى دامىعان ەلدەردە نيەۆرولوگيالىق، پسيحيكالىق اۋرۋلار تىم كوپ. وسىنىڭ ءبارى سمارتفون، ينتەرنەتتىڭ كەسىرى.