سوڭعى ون جىلدا ازيادا، سونىڭ ىشىندە شىعىس، وڭتۇستىك- شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا ەلدەرىندە قارۋلى كۇشتەرىن جاپپاي كەڭەيتۋ ءۇردىسى بار. كوپتەن بەرى ساراپشىلار ازياداعى قارۋ-جاراق باسەكەسىنىڭ ىقتيمال قاتەرىنە قاتىستى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ كەلەدى. ولار بۇل باسەكە قىزا كەلە، باقىلاۋدان شىعىپ كەتە مە دەپ الاڭدايدى. تۋرا مانىندە، بۇنى ىقتيمال قاقتىعىس قاتەرى رەتىندە بولجايتىن ساراپشىلار دا بار. اتالعان ايماقتاعى ۇردىستە وتكەن عاسىرداعى «قىرعيقاباق سوعىسىنىڭ» كەيبىر بەلگىلەرى بار.
ايتالىق، قىتايدىڭ قارقىندى كەڭەيگەن اسكەري قۋاتىنا قارسى ءۇندىستان جانە وزگە ەلدەردىڭ قايتارما جاۋاپتارى. ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىنا ءتان بۇل جاعدايعا اقش پەن جۇڭگو اراسىنداعى باسەكە تۇپكى سەبەپ بولعانىن كورەمىز. بۇل ءۇردىس دامي كەلە، ۇلى قۇرلىق كىندىگىندەگى ءبىزدىڭ ايماققا دا ءوز اسەرىن بەرۋى مۇمكىن. انە، سوندىقتان دا اتالمىش جاعدايعا ۇدايى نازار اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى.
جۇڭگو فاكتورى
جۇڭگو الىپ ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعىندا تالاسسىز اسكەري كوشباسشى. ونىڭ سوڭعى ەكى جىلداعى قورعانىس شىعىندارىنا بولگەن بيۋدجەتى قارقىندى وسىمگە يە (2021 جىلى 214 ملرد اقش دوللارىن قۇراسا، 2022 جىلى 242 ملرد دوللارعا دەيىن جەتتى). ونىڭ قورعانىس كۇشىنە ءۇندىستان، جاپونيا، اۆستراليا سەكىلدى بالاما كۇشتەر تەك قۇراما شتاتتار ارقىلى تەڭگەرىمدىلىك ساقتاۋعا تىرىسادى. الايدا، ايماقتاعى شاعىن ەلدەردىڭ وزىندە ءقازىر اسكەري قۋاتتى ارتتىرۋ تەندەنسياسى قارقىندى. بۇنىڭ ءوزىن ساراپشىلار جۇڭگو فاكتورىمەن قاراستىرۋعا بەيىم.
قىتايدىڭ جالپى اسكەري قۋاتىنان بولەك، يادرولىق ارسەنالىن ارتتىرۋداعى بەلسەندىلىگى دە ايماق ەلدەرىن، اقش سەكىلدى دەرجاۆالاردى دا الاڭداتادى. ءقازىر بۇل ەلدە 400-دەن استام يادرولىق وقتۇمسىق بار، ال ونى جىل سايىن كوبەيتۋدە. بولجامعا سەنسەك، بەيجىڭ ءوز يادرولىق ارسەنالدارىن وسى قارقىنمەن كەڭەيتە بەرسە، 12 جىلدا قۇراما شتاتتارمەن تەڭەسەدى. ياعني 1500 يادرولىق قارۋعا يە بولادى (اقش-تا ءقازىر 1770 دانا يادرولىق وقتۇمسىق بار دەلىنەدى، جۇڭگو اتالعان شاماعا جەتسە، ستراتەگيالىق تۇرعىدا تەڭەسكەن سانالادى).
قىتايدىڭ قارقىندى كەڭەيىپ بارا جاتقان يادرولىق قۋاتى ءۇندىستان سەكىلدى ەلدەرگە ۇلكەن قيىندىقتار الىپ كەلۋدە. جاڭا دەءليدىڭ ءاۋ باستا يادرولىق قارۋعا يە بولۋعا دەگەن قۇلشىنىسىن وياتقان دا جۇڭگو بولاتىن. ءۇندىستان ءوزىنىڭ يادرولىق قارۋعا يە بولۋ قاجەتتىلىگىنە باستى سەبەپ رەتىندە قىتايدى اتاعان. ءقازىر ءۇندىستان دا ءوزىنىڭ يادرولىق قۋاتىن كەڭەيتۋگە ۇمىتكەر، دالىرەك ايتساق ءماجبۇر بولىپ وتىر. تىكەلەي، يادرولىق وقتۇمسىقتارىن كوبەيتپەسە دە 200 نەمەسە ودان دا كوپ اتوم بومباسىن جاساۋعا قاجەتتى ءپلۋتونييىن شىعارۋعا دايىندىق جاساپ وتىر. بۇعان قوسا، ءۇندىستان الىس ارالىقتى زىمىراندارىن بارىنشا دامىتتى. مىسالى، ءقازىردىڭ وزىندە Agni-V سەكىلدى ۇندىلىك زىمىراندار قىتايدىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىنە ءدال سوققى جاساي الادى.
وتكەندى جانە قازىرگى جاعدايدى قاراستىرساق، ازياداعى جاپپاي قارۋلانۋ باسەكەسىندە جۇڭگو فاكتورى تولقىندى ەفەكت جاساعانىن كورەمىز. بىلايشا ايتقاندا، قىتايدىڭ يادرولىق قۋاتقا يە بولۋى ءۇندىستانعا، ءۇندىستاننىڭ يادرولىق قارۋ جاساۋى پاكىستانعا قوزعاۋشى بولعان. ءدال سول سەكىلدى، قازىرگى جاپپاي قارۋلانۋ دا وسىعان ۇقساس اسەر بەرۋدە.
اسكەري باسەكەنىڭ نەگىزگى باعىتتارى
ەگەر، ازياداعى اتالعان ۇردىسكە ماسشتابتى تۇردە كوز جۇگىرتسەك، اسكەري باسەكەلەستىك بىرنەشە باعىتتا ءوربىپ جاتقانىن كورەمىز. ونىڭ ءبىرىنشىسى – ماناعى ايتىپ وتكەن يادرولىق قارۋ باسەكەسى. ال يادرولىق قارۋعا يە ەمەس ەلدەر ءۇشىن وزگە باعىتتاردا قارقىندى باسەكە بار. اتاپ ايتساق مىنالار: كيبەر-سوعىس تەحنيكاسىن دامىتۋ (سولتۇستىك كورەيا كيبەر-سوعىس مۇمكىندىگىن دە جوعارىلاتىپ كەلەدى، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا دا وعان قارسى ارەكەت ەتۋدە)؛ زىمىران تۇرلەرىن جەتىلدىرۋ (ورتا-شاعىن ەلدەرگە تيەسىلى باعىت)؛ بالليستيكالىق زىمىراندارىن دامىتۋ؛ اسكەري-اۋە جانە تەڭىز كۇشتەرىن جەتىلدىرۋ؛
يادرولىق قارۋ جارىسىنداعى ەڭ ءقاۋىپتى سەناريي – جاڭا يادرولىق ەلدەردىڭ پايدا بولۋى. شامالاۋىمىزشا، ءقازىر سونداي ىقتيمالدىق بار. ايتالىق، سولتۇستىك كورەيانىڭ يادرولىق قارۋعا يە بولۋى جانە بالليستيكالىق زىمىراندارىن قارقىندى دامىتۋى وڭتۇستىك كورەيانى بۇل باعىتتاعى شەكتەۋىن قايتا قاراستىرۋعا يتەرمەلەپ وتىر. وتكەن ايدا وڭتۇستىك كورەيا تارابىنان «يادرولىق قارۋعا يە بولا الامىز» دەگەن سىڭايلى مالىمدەمەنىڭ جاسالۋى وسىنى بىلدىرگەندەي. ءۇردىس ونىمەن توقتاپ قالمايتىنى بەلگىلى. وڭتۇستىك كورەيا شىنداپ يادرولىق قارۋعا يە بولسا، وندا بۇل جاپونياعا دا جول اشادى دەگەندى ءبىلدىرەدى. ال بۇدان بولەك، ازيادا يران، ساۋد ارابياسى سەكىلدى جاڭا ۇمىتكەرلەر جەتەرلىك.
ازياداعى قارۋ-جاراق باسەكەسى زىمىران سالاسىنان انىق بايقالادى. ەڭ قىزىعى، بۇل باسەكەدە فيليپپين، يندونەزيا، مالايزيا، ۆەتنام، تايلاند، ميانما، سينگاپۋر سەكىلدى شاعىن ەلدەر بەلسەندى. وسى ەلدەردىڭ بارىندە دەرلىك اسكەري تەڭىز كۇشتەرىنىڭ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋعا دەگەن ىنتا جوعارى. سۋدان اۋەگە، اۋەدەن سۋعا، قۇرلىقتان سۋعا اتىلاتىن زىمىران تۇرلەرىن جەتىلدىرۋگە دە بەلسەندى.
ءۇردىستىڭ ەكى قىرى
ازياداعى قارۋ-جاراق باسەكەسى قايدا باستايدى دەگەندە شەتەلدىك ساراپشىلار ءتۇرلى بولجامدار جاسايدى. ءبىرقاتارى بۇل ءۇردىس تىكەلەي قاقتىعىسقا جەتەلەيدى، سەبەبى، قارۋ- جاراققا يە بولۋ دەڭگەيى ءارتۇرلى بولعاندىقتان ولارعا ورتاق شەكتەۋ قويۋ قيىن دەپ سانايدى. ەندى بىرەۋلەرى قارۋ-جاراق جارىسى «قىرعيقاباق سوعىسى» كەزىندەگىدەي ەفەكت بەرۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتادى. مىسالى، قۋاتتى قىرىپ-جويعىش قارۋعا يە بولعان ەكى الىپ دەرجاۆا اقىرى تىكەلەي قاقتىعىسۋعا باتپاي، ديپلوماتيالىق شارپىسۋمەن شەكتەلگەنىندەي.
ءبىراق ءبىز ادامزات تاريحىنان بۇدان دا جامان مىسالداردى تابا الامىز. كوپ جاعدايدا قارۋ-جاراقپەن جارىسۋدىڭ سوڭى قاقتىعىسقا بارىپ تىرەلگەن. ءبىرىنشى جاھان سوعىسى الدىندا اعىلشىن مەن نەمىس ورتاسىنداعى تەڭىزگە ۇستەمدىك باسەكەسى اقىرى شىنايى سوعىسقا قارۋ-جاراق دايىندادى. سوندىقتان ءقاۋىپتى ۇردىسكە قاتىستى سەرگەك باقىلاۋ جۇرگىزۋگە تۋرا كەلەدى.
«اlmaty-akshamۋ»، №92، 3 تامىز، 2023 جىل