31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى
الدىڭعى جىلعى جازعى دەمالىستا بالا-شاعامەن قىدىرىپ، ەلورداعا بارعانبىز. حانشاتىر، بايتەرەك، ەكسپو دەيسىز بە، بار جاقسىنى كوردىك، قالاعانىمىزشا ارالادىق. وينادىق، كۇلدىك. سوسىن بالالاردى تەك ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىمەن عانا شەكتەمەي، بۇل ءومىردىڭ تەك جارق-جۇرق ەتكەن، قىزىلدى-جاسىلدى ساتتەردەن عانا تۇرمايتىنىن سەزدىرۋ ءۇشىن استانا ىرگەسىندە جاتقان، قاراعاندى جەرىندە ورنالاسقان «كارلاگ» مۇراجايىنا اپاردىق.
بالالاردىڭ كوزىمەن
بالالار مەكتەپ وقۋلىعىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تۋرالى جالپىلاما جازىلعان مالىمەتتەرىن وسى مۇراجايدان كوزبەن كورىپ، تەرەڭىرەك سەزىنگەندەي، سول ءبىر قاسىرەتتى جىلداردىڭ سالماعىن بالا جۇرەگىمەن ءوز ال-قادەرىنشە سالماقتاي العان سەكىلدى كورىندى بىزگە.
مۇراجاي ءۇيىنىڭ اۋماعى وتە ۇلكەن ەكەن. ءبارىن ارالاپ شىقتىق. راس، مۇراجاي تابالدىرىعىن اتتاعاننان ەڭسەڭدى باساتىن ءبىر اۋرا بارىن سەزىنەسىز. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ول ءۇيدىڭ قابىرعاسىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قۇربانداردىڭ، جازىقسىز ايەل-انالاردىڭ ازاپقا تولى ساتتەرى، جان قينالىسى - ءبارى-بارى ساقتالىپ قالعان. ءيا، كۇڭگىرت شامدار، اۋىر ەسىكتەر كوز الدىڭىزعا كينولاردان، دەرەكتى فيلمدەردەن كورگەن ەپيزودتاردى اكەلەتىندەي. بالالارىمىز ۇلت قايماقتارى ازاپتالعان، شىنجىرعا بايلاپ بۋىندىرىلعان، تىرناقتارىنىڭ استىنا ينە تىققىلاپ قينالعان، بەلۋارعا دەيىن جەتەتىن مۇزداي سۋ تولتىرىلعان، بەتى تەمىرمەن شەگەندەلگەن قۇدىق-زىندانعا سوتكەلەپ وتىرعىزىلعان تاس كامەرالاردى كوزىمەن كوردى. قۇر سامان، قامىس، قانار قاپتار توسەلگەن تەمىر توسەكتەردى كوردى. «حالىق جاۋى» اتانعان ازاماتتاردىڭ ايەلدەرىنىڭ دە (مانەكەن-ادامداردىڭ) وتى سونگەن جانارىنا ءۇڭىلدى. تاس قابىرعاداعى قولدان جاسالعان قان ىزدەرى دە بالالاردىڭ دەنەسىن تۇرشىكتىردى. سەبەبى، ولار ءار كامەراعا اياق باساردا ىشكە ابايلاپ، باجايلاپ ەندى.
«دالاداعى تامۇق»
پاتشالى رەسەيدىڭ ەڭبەكپەن تۇزەۋ كولونياسى ءپرينسيپى بويىنشا قۇرىلعان «كارلاگ» (قاراعاندى ەڭبەكپەن تۇزەۋ لاگەرى) ستاليندىك كونسلاگەرى 1931 جىلى 19 جەلتوقساندا قۇرىلدى. ول گۋلاگ ارحيپەلاگى قۇرامىنداعى ەڭ ءىرى ازاپ ارالى بولعان. لاگەر ۇلكەن اۋماعىنا قاراي جانە تىكەلەي ماسكەۋگە عانا باعىنعاندىقتان، «مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت»، ال ازاپتاۋ قۇرالىنىڭ كۇشتىلىگى جاعىنان «دالاداعى تامۇق» دەگەن اتقا يە بولعان دەسەدى. «كارلاگتىڭ» تۇپكى ماقساتى – سوسياليزم قۇرۋدىڭ ستاليندىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تۇتقىنداردىڭ تەگىن ەڭبەگىن جاپپاي پايدالانۋ. لاگەردىڭ ورتالىعى قاراعاندى قالاسىنان 45 شاقىرىم جەردەگى دولينكا اۋىلى بولعان. وعان ەگىستىككە جارامدى 120 مىڭ گا جەر، 41 مىڭ گا شابىندىق جەر ءبولىنىپ بەرىلگەن. «كارلاگ» اۋماعى سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە دەيىنگى 300 شاقىرىم، شىعىستان باتىسقا دەيىنگى 200 شاقىرىم جەردى الىپ جاتتى.
قۇرىلعاننان كەيىن ءبىر جىل وتكەندە، مۇنداعى تۇتقىندار سانى 10 400 ادامعا جەتتى، ولاردىڭ 8400ء-ى اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىستى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى دولينكادا شىنى، قانت، ماي زاۋىتتارىن، ەت كومبيناتىن، تىگىن شەبەرحانالارىن، كوكونىس كەپتىرگىشتەر، ديىرمەن سالعان. 1940 جىلى لاگەردە 12 ديىرمەن، 9 جارمالاعىش، 14 ماي زاۋىتى، ەكى ىرىمشىك قايناتاتىن ءوندىرىس، 9 سۇزبە ىرىمشىك قايناتاتىن ءوندىرىس، 11 كوكونىس تۇزداۋ پۋنكتى، ءبىر قاساپحانا بولعان.
ءبىر ءتىلىم نان
ازاپ لاگەرىندە بولعان 1،5 ميلليون تۇتقىننىڭ دەنى «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپپەن سوتتالعان جانە cولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى رەتىندە باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان جاندار ەدى. ولار – قازاقتار، نەمىستەر، ۋكرايندار، پولياك، ەۆرەي، شەشەن، فرانسۋز، لاتىش، ەستوندار سەكىلدى كوپتەگەن ەتنوس وكىلدەرى. «كارلاگ» شارۋاشىلىعى تەز دامىپ، وركەندەدى. سەبەبى، وعان توعىتىلعان تۇتقىندار بۇكىل الەمگە تانىمال عالىمدار، اسكەري قولباسشىلار، مادەنيەت جانە ساياسات وكىلدەرى مەن باسقا بەلگىلى تۇلعالار ەدى.
تەرگەۋشى مەن كۇزەتشى كۇندەلىكتى اۋىسىپ وتىرعانىمەن، تۇتقىنعا ۇيىقتاۋعا، وتىرۋعا دا رۇقسات بەرىلمەي، توقتاۋسىز تەرگەپ-سۇراۋ جۇرگىزىلە بەرگەن. «كارلاگتاعى» ازاپتاۋ ءتۇرلى ادىستەرمەن جۇرگىزىلگەن دەسەدى. «كىناسىن» مويىنداماعانداردى جابىق كامەرالارعا اپارىپ، ەكى-ۇش كۇن اس-سۋ بەرمەي قيناعان. ۇرىپ-سوعۋ، قيناۋ ارەكەتتەرىن سەنبى-جەكسەنبى كۇندەرى جۇرگىزگەن. بۇل كۇندەرى اۋىل-ايماقتاردا ارنايى ويىن-ساۋىق كەشتەرىن، مۋزىكالىق باعدارلامالار ۇيىمداستىرىلعان. بۇل – ازاپتاۋدان جان داۋىسى شىققان ادامداردىڭ اششى ايقايىن جۇرتشىلىققا ەستىرتپەۋ ءۇشىن قولدانىلعان ءادىس بولعان كورىنەدى. لاگەر قىزمەتكەرلەرى اجارلى قىز-كەلىنشەكتەردى پايدالانعان.
اس تۇگىلى قارا سۋعا دا جارىماعان تۇتقىندار جۇرەك جالعايتىن تاماعىن كۇل-قوقىستىڭ ىشىنەن ىزدەپ، قالعان سۇيەك-ساياقتى جەگەن. ولار وزىنە بۇيىرعان ءبىر ءتىلىم ناندى بىردەن جەپ قويماي، ۇساقتاپ ءبولىپ، تاڭدايىندا سورىپ جۇرەتىن بولعان. ولارعا بوتقانى مالعا بەرىلەتىن، تازالانباعان ارپادان دايىنداعان. كوگەرگەن كارتوپتى قارا سۋعا اسىپ بەرىپ وتىرعان. وزدەرىنە كەرەك جۇمىس كۇشى بولعاندىقتان، ولاردى ايتەۋىر وسىلاي ولتىرمەي ۇستاعان.
«انامنىڭ ءۇيى»
«كارلاگتا» «وتانىن ساتقان، قوعامعا ءقاۋىپتى حالىق جاۋلارىنىڭ» بالالارى دا ازاپتى كۇندەر كەشكەن. جۇكتى ايەلدەر ءۇشىن جازانى كەيىنگە قالدىرۋ مۇمكىندىگى بولماعان. 1938 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا «كارلاگقا» كەلگەن 2103 ايەلدىڭ اراسىندا جۇكتى جانە ومىراۋدا بالاسى بار 655 انالار بولعان. ايەلدەرگە نارەستەسىن ەمىزىپ، جورگەگىن اۋىستىرۋعا عانا رۇقسات بەرىلگەن. «كارلاگ» اۋماعىندا بالالار كومبيناتى، «وساكاروۆ» بالالار ءۇيى، «دولينسكيي» بالالار ءۇيى، سانيتارلىق جانە مەديسينالىق ءبولىمنىڭ سابيلەر ءۇيى، 18 بالاباقشا بولعان. ولاردا تاربيەلەنگەن بالالاردا «وتباسى»، «اكە»، «انا» دەگەن ۇعىمدار بولماعان.
دولينكادا 4 جاسقا دەيىنگى بالالارعا ارنالعان «ماموچكين دوم» اتتى ارناۋلى مەكەمە جۇمىس ىستەپتى. ال تورتكە تولعان بالالاردى «وساكاروۆ» بالالار ۇيىنە جونەلتىپ وتىرعان. مۇندايدى كوتەرە الماعان كەيبىر ايەل-انالار ەسىنەن الجاسىپ كەتكەن. ايەلدەر نارەستەسىن ءبىر ەمىزىپ كەتۋگە مۇمكىندىك الۋ ءۇشىن 10 نەمەسە ودان كوپ ساعات جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولعان. ال قارا جۇمىسقا جەگىلگەن نازىك جاننىڭ ومىراۋىنان قايدان ءسۇت شىقسىن، سابيلەرى شەتىنەپ كەتىپ وتىرعان. دولينكانىڭ ءبىر شەتى سول سابيلەردىڭ قورىمىنا ۇلاسادى. ازىرگە قانشا پەرىشتەنىڭ كوز جۇمعانى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. ءبىر عانا 1943 جىلى 450 بالا ءبىر مەزگىلدە وكپەسى قابىنىپ قىرىلىپ قالعان.
قاقاعان ايازدا تاس بولىپ قاتىپ قالعان جەردى قازۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، لاگەر وكىلدەرى قىستىگۇنى بالالاردى جەرلەمەگەن. بالالار ءۇيىنىڭ جانىنداعى كىشكەنتاي عانا تاستاي تامعا بوشكەلەر قويىلىپ، سوعان ولگەن بالالاردىڭ دەنەسىن جيناي بەرگەن. كۇن جىلىعاندا بارىپ جەردى قازىپ، شۇڭقىرعا بوشكەسىمەن كومە سالاتىن بولعان.
وسىنشالىقتى ازاپتىڭ بارىنە توزگەن ادامداردىڭ باستان كەشكەندەرى بۇل كۇنى تاريحقا اينالدى. ءيا، ول كۇندەر، ايلار، جىلدار تالاي جاننىڭ ءومىرىن وكسىتتى، ءۇمىتىن ءۇزىپ تاستادى، قاناتىن قيدى. سول ۋاقىت ايامادى ولاردى. ءبىراق اق پاراقتارى جازىلىپ قالدى.
