پوليسياداعى ايرىقشا ورنى بار سالالاردىڭ ءبىرى – تەرگەۋ قىزمەتى. قوعامدا قىلمىس ورىن السا، وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن انىقتاپ، كۇدىكتىلەر جاساعان قىلمىستىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ، سوتقا جولدايتىن – ءدال وسى ماماندىق يەلەرى. تەرگەۋشى – قىلمىستىڭ ءىزى سۋىماي تۇرىپ، ىسكە كىرىسەتىن، جابىرلەنۋشى مەن كۇدىكتىنىڭ ءۋاجىن تارازىعا سالىپ، ءجىتى زەرتتەيتىن مامان.
الماتى قالاسى پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ اسا ماڭىزدى ىستەر بويىنشا اعا تەرگەۋشىسى، پوليسيا كاپيتانى نۇربولات ىڭكاربەك تە وسى ماڭىزدى سالادا ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ كەلەدى. ول بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا الماتىدا بولاتىن قىلمىس تۇرلەرى مەن سيپاتىن، تەرگەۋشى جۇمىسىنىڭ قىر-سىرىن ايتىپ بەردى.
نۇربولات قايرات ۇلى پوليسياداعى ەڭبەك جولىن اۋەلى 2018 جىلدان 2020 جىلعا دەيىن بوستاندىق اۋداندىق پوليسيا باسقارماسىنىڭ تەرگەۋ بولىمىندە اعا تەرگەۋشى بولىپ باستاعان. ال سول جىلدان قازىرگە دەيىن الماتى قالاسى پوليسيا دەپارتامەنتىنىڭ تەرگەۋ باسقارماسىندا جۇمىس ىستەيدى. ەڭبەك ءوتىلى جەتى جىلدان اسقان پوليسيا كاپيتانىنىڭ ايتۋىنشا، تەرگەۋشى بولۋ – ەڭ الدىمەن اردىڭ ءىسى.
«الماتى قالاسىندا تەرگەۋ باسقارماسى بەس بولىمنەن تۇرادى. جەكە تۇلعالارعا قاتىستى، جەكە مەنشىككە، قوعامدىق تارتىپكە قارسى قىلمىستار ءبولىمى، ودان كەيىن جاقىندا اشىلعان كيبەرقىلمىستارعا قاتىستى جانە سوڭعىسى - اۋداندىق پوليسيا باسقارمالارىنداعى تەرگەۋ جۇمىستارىنا باقىلاۋ جاسايتىن ايماقتىق باقىلاۋ ءبولىمى. مەن قوعامدىق تارتىپكە قارسى قىلمىستار بولىمىندە جۇمىس ىستەيمىن. ءبىز تەك اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىستارمەن اينالىسامىز. بۇل جەردە تەك تاجىريبەلى تەرگەۋشىلەر قىزمەت ەتەدى. سەبەبى مۇنداي ىستەرءدى تەرگەۋ كۇردەلى بولعاندىقتان، ارنايى دايىندىق پەن تاجىريبە قاجەت»، - دەپ سيپاتتاپ ءوتتى جۇمىسىن.
ءار ءىستىڭ ارتىندا ادام تاعدىرى تۇر
قوعامدىق تارتىپكە قارسى قىلمىستاردىڭ تەرگەلۋىندە بۇل ساناتتاعى ىستەر ءارقاشان قوعامنىڭ نازارىندا بولادى. تەرگەۋ بارىسىندا ماماندار دالەلدەمەلەر جيناپ، تەرگەۋ ارەكەتتەرىن جۇرگىزەءدى: جاۋاپ الۋ، بەتتەستىرۋ، ساراپتاما تاعايىنداۋ، تەرگەۋ ەكسپەريمەنتتەرى، جاسىرىن تەرگەۋ ارەكەتتەرى سەكىلدى شارالار جۇزەگە اسادى. ەگەر ادامنىڭ كىناسى دالەلدەنسە، قىلمىس اسا اۋىر بولسا، سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋدىڭ اياقتالۋى تۋرالى ەسەپپەن نەمەسە ءىسءتى ايىپتاۋ اكتىسىمەن پروكۋراتۋراعا جولدانادى. ءارى قاراي پروكۋراتۋرا قىزمەتكەرلەرى تەرگەۋشىلەر جيناقتاعان دالەلدەمەلەردى، ءىس قۇجاتتارىن قاراپ، زاڭدى بولسا، سوتقا جولدايدى.
-ايىنا، جىلىنا قانشا ءىس تەرگەيسىزدەر؟ سىزدەرگە بەلگىلى ءبىر كورسەتكىش مىندەتتەلە مە؟ – دەگەن سۇراعىمىزعا:
-اتا زاڭىمىزبەن بەكىتىلگەن «ادامنىڭ كىناسىز دەپ تانىلۋ پرەزۋمپسياسى» دەگەن قاعيدا بار. ءار ادام سوتتىڭ زاڭدى ۇكىمى شىقپاي تۇرىپ كىناسىز دەپ سانالادى. سوندىقتان ءبىز تەرگەۋ بارىسىندا تەك كىناسىن دالەلدەيتىن ەمەس، ونى اقتايتىن ءمان-جايلاردى دا مىندەتتى تۇردە قاراستىرامىز. ەگەر كىناسى دالەلدەنبەسە، ءىس توقتاتىلادى. ءوز باسىم وتكەن جىلى 178 ءىستى اياقتاپ، تەرگەۋ جۇمىستارىن تولىق جۇرگىزدىم. شەشىم شىعارىپ، سوتقا جولدادىم. ونىڭ ىشىندە ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپتارعا قاتىستى ىستەر دە بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق-پروسەستىك كودەكسءىنءىڭ 192-بابىنا سايكەس، سوتقا دەيىنگى تەرگەپ-تەكسەرۋ مەرزىمى — ەكى اي. قاجەت بولعان جاعدايدا بۇل مەرزىم پروكۋروردىڭ قاۋلىسىمەن ۇزارۋى مۇمكىن. تەرگەۋشىنىڭ جۇمىسى ءىستىڭ كۇردەلىلىگىنە، ەپيزودتار مەن قاتىسۋشىلاردىڭ سانىنا بايلانىستى. كەيبىر ىستەردە ونداعان ەپيزود بولادى. ءبىراق ماسەلە كورسەتكىشتە ەمەس، ارينە. ەڭ باستىسى – ساپا. كۇدىكتى بولسىن، جابىرلەنۋشى بولسىن — ءار ءىستىڭ ارتىندا ادام تاعدىرى تۇر »- دەيدى نۇربولات.
ونىڭ ايتۋىنشا، ءار تەرگەۋشى ءبىر ۋاقىتتا كەم دەگەندە تورت-بەس ءىستى قاتار الىپ جۇرەدى. بىرنەشە ىسپەن جۇمىس ىستەۋ تەرگەۋ ساپاسىنا اسەر ەتپەيدى. وعان قوسا، تەرگەۋشىلەردە اشىلماعان، ياعني كۇدىكتى ءالى ۇستالماعان ىستەر دە بولادى ەكەن.
— تەرگەۋ بارىسىندا قانداي قيىندىقتار ءجيى كەزدەسەدى؟
— قيىندىقتار كوپ. مىسالى، ادامدى ۋاقىتشا ۇستاۋ يزولياتورىنان شىعارۋ قيىندىق تۋدىرادى. ول جەردە تەرگەۋگە قاجەتتى قۇرال-جابدىقتار مەن ارنايى ورىن جەتىسپەيدى. سوت ساراپتامالارىمەن دە ماسەلە تۋىندايدى. ءبىز الماتى قالاسىنىڭ سوت ساراپتاماسى ينستيتۋتىنا جۇگىنەمىز. ءبىراق كەيبىر مامانداردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى، كەيدە استاناعا جولداۋعا تۋرا كەلەدى. ادام ءولتىرۋ فاكتىلەرى بويىنشا ادامنىڭ اففەكت كۇيىندە بولعانىن نەمەسە اقىل-ەسى دۇرىس نە دۇرىس ەمەستىگىن انىقتاۋ ءۇشىن پسيحولوگيالىق، پسيحياتريالىق ساراپتاما قاجەت. بۇل دا كەيدە ۇزاققا سوزىلادى.
«تاۋ ءبورىسىز، اۋىل ۇرىسىز بولمايدى»
تەرگەۋشىنىڭ ايتۋىنشا، قالانىڭ بارلىق سەگىز اۋدانىندا دا قىلمىس تىركەلەدى. ولار بىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ۇرلىق تا ءارتۇرلى بولادى: قالتا ۇرلىعى، پاتەر توناۋ - ءبارى ءارتۇرلى ادامداردىڭ ارەكەتى. كوبىنە ءبىر قىلمىستى جاساپ، شارتتى جازا الىپ شىققان ادامدار قايتادان سول جولعا تۇسەدى. ۇرىلار بۇرىن دا بولعان، ءقازىر دە بولادى. ءقازىر ينتەرنەت الاياقتاردىڭ دا سانى ارتتى. قىلمىستىق پروسەستىك كودەكستىڭ 113-بابىنا سايكەس، قىلمىستىڭ الدىندا، كەزىندە جانە كەيىنگى جاعدايلار تولىق زەرتتەلەدى.
اقيقاتتىڭ العى شەبىندە: تەرگەۋشى ەڭبەگى تاسادا قالىپ جاتادى
«ءبىز ءوز قىزمەتىمىز ارقىلى ادىلدىكتى ورناتۋعا تىرىسامىز. حالىقپەن تىكەلەي بايلانىس ورناتىپ، قۇقىقتىق ادىلدىك ورناتۋعا كۇش سالامىز. كوپ جاعدايدا تەرگەۋشىلەردىڭ ەڭبەگى كوزگە كورىنبەي قالادى. قازاقستاندا قىلمىستىق كودەكستە كورسەتىلگەن ىستەردىڭ 96%-ىن ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ تەرگەۋشىلەرى تەرگەيدى. تەرگەپ وتىرعان تۇلعانىڭ شىندىقتى ايتىپ وتىرعانى نەمەسە ءبىر نارسەنى جاسىرىپ وتىرعانى بىردەن بايقالادى. ءبىراق ءبىز قىلمىسقا قاتىسى بار ەكەنىن سەزگەنىمىزبەن، كىناسى تولىق دالەلدەنگەنشە تەرگەپ-تەكسەرۋ جۇمىستارىن جالعاستىرا بەرەمىز»، - دەيدى تەرگەۋشى.
ءيا، راسىندا دا، قوعام نازارىن اۋدارتقان قىلمىستىق ىستەردە تەرگەۋشىلەردىڭ جۇمىسى تاسادا قالىپ جاتادى. سوت وتىرىسىنا قاتىسۋشىلار رەتىندە، ادەتتە، پروكۋرورلار مەن ادۆوكاتتاردىڭ ءسوزىن تىڭداپ، ءتوراعالىق ەتۋشى سوتتىڭ قاۋلىسىنا، ۇكىمىنە نازار اۋدارادى. الايدا، سول ءىستىڭ سوتقا دەيىن جەتىپ، پروكۋراتۋرا مەن قورعاۋ تاراپتارىنىڭ جۇمىسىنىڭ العا جىلجۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن - تەرگەۋشىلەردىڭ قاجىرلى ەڭبەگى ەكەنىن ەسكەرمەي جاتامىز. ءىءستىڭ ءادىل قارالىپ، سوتقا جولدانۋى ەڭ الدىمەن تەرگەۋ ساپاسىنا بايلانىستى.
«پروكۋراتۋرا - قاداعالاۋشى ورگان. قىلمىستىق ىستە جەتى نەگىزگى شەشىم ولاردىڭ كەلىسىمىنسىز قابىلدانبايدى. مىسالى، ادامدى كۇدىكتى دەپ تانۋ، ىس-ارەكەتىن سارالاۋ سياقتى قاۋلىلار. پروكۋراتۋرا بۇل شەشىمدەردى قاراپ، قاجەت بولسا، كۇشىن جويا الادى نەمەسە كەرى قايتارادى. قىسقاشا ايتقاندا، ءبىز تەرگەۋدى جۇرگىزەمىز، ولار زاڭدىلىعىن باقىلايدى. سوتقا دەيىنگى تەرگەۋدە پروكۋرورلارمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەيءمىز»، - دەدى ول.
سۇحبات كەزىندە نۇربولات تەرگەۋشىلەرگە قىسىم كورسەتىلىپ، ءىستى جۇرگىزۋدە كەدەرگى كەلتىرەتىندەر بولاتىنىن ايتتى.
«ءوزىمنىڭ تاجىريبەمدە ونداي جاعدايلار بولعان جوق. ءبىراق ارىپتەستەردەن ەستىپ جاتامىز. مىسالى، قاماۋدا وتىرعان كۇدىكتىلەر حابارلاسىپ، «جاقىندا بوساپ شىعامىن، سەنى تابامىن» دەپ قوقان-لوقى كورسەتەدى. وكىنىشكە قاراي، قءازىر كەيبىر بلوگەرلەر مەن تانىمال تۇلعالار تەرگەۋگە قاتىسى بار اقپاراتتاردى اشىق جاريالاپ، جالعان نەمەسە راستالماعان مالىمەتتەرءدى تاراتىپ جاتادى. بۇل قوعامدا دۇرىس ەمەس كوزقاراس قالىپتاستىرىپ، تەرگەۋشىنىڭ ءادىل شەشىم قابىلداۋىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. تەرگەۋشىلەردىڭ جۇمىسىنا ەداۋىر كەدەرگى كەلتىرەدى. سوندىقتان ءبىز بارىنشا زاڭ شەڭبەرىندە ارەكەت ەتىپ، تەرگەۋ قۇپياسىن ساقتاۋعا تىرىسامىز»، - دەدى پوليسيا كاپيتانى.
تۋعان اناسىن پىشاقتاعان...
اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا تەرگەۋ باسقارماسىنىڭ مامانى ءوزىنىڭ ويىندا قالعان، قاتتى اسەر ەتكەن ىستەر جونىندە ايتىپ ءوتتى.
«اعا بۋىن تەرگەۋشىلەردەن: «تەرگەۋشى بولعانىڭا 10 جىل تولماسا، ءوزىڭدى تەرگەۋشىمىن دەپ ايتپا!» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن ەدىم. بۇل بىزدەگى جازىلماعان زاڭدىلىق دەسەم دە بولادى. ەڭبەك ءوتىلىم ون جىل بولماسا دا، ءوز تاجىريبەمدە كۇردەلى، اۋىر ىستەر بولدى. پسيحولوگيالىق تۇرعىدا قاتتى اسەر ەتكەن ءىس – اناسىن قاتىگەزدىكپەن ولتىرگەن ادامعا قاتىستى تەرگەۋ بولدى. كۇدىكتى تۋعان اناسىن 48 رەت پىشاقتاپ ولتىرگەن. ءارى بۇل مەنىڭ تاجىريبەمدەگى ادام ءولتىرۋ فاكتىسى بويىنشا العاش جۇرگىزگەن تەرگەۋىم ەدى. ءىس باستالعان ساتتەن سوڭىنا دەيىن ءوزىم جۇرگىزدىم. وقيعا ورنىنا بارىپ، تەرگەۋ ارەكەتتەرىن جۇرگىزۋ، دالەلدەمەلەردى جيناقتاۋ مۇنىڭ ءبارى وڭاي بولعان جوق. اۋىر كورىنىستەرمەن العاش رەت بەتپە-بەت كەلگەندە، قاتتى اسەر ەتەدى»، - دەدى تەرگەۋشى.
الماتى قالاسى پوليسيا دەپارتامەنتىندە وڭاي قىلمىستىق ءىس دەگەن بولمايدى. ءاربىر ءىس ءوز الدىنا كۇردەلى. تەرگەۋشىگە قانداي ءىس تاپسىرىلسا دا، ونى جەڭىل نە اۋىر دەپ ءبولىپ قارامايدى. باسشىلىق قۇرام سەنىپ تاپسىرعان ءىستى سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋ كەرەك.
— نۇربولات قايرات ۇلى، ءقازىر قوعامدا «تەرگەۋ كەزىندە قىسىم كورسەتىلەدى، مويىنداتۋ ءۇشىن ۇرىپ-سوعادى» دەگەن سياقتى پىكىرلەر ايتىلىپ ءجۇر. بۇعان نە ايتاسىز؟
— جەكە تاجىريبەمدە ونداي جاعدايلار بولعان جوق. ءقازىر بايقاپ وتىرساڭىز، بارلىق تەرگەۋ بولمەسىندە، دالىزدەردە بەينەباقىلاۋ ورناتىلعان. تەرگەۋ ارەكەتتەرى مىندەتتى تۇردە بەينەباقىلاۋدا وتەدى. ەگەر تەرگەۋشى زاڭسىز ارەكەت جاساسا، ونى دالەلدەۋگە مۇمكىندىك بار. مۇنداي جاعدايدا جاۋاپكەرشىلىككە تارتاتىن ارنايى ورگاندار دا جۇمىس ىستەيدى. كەيدە كۇدىكتىلەر سوت وتىرىسىندا جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋ ءۇشىن «ماعان قىسىم جاسالدى، سوندىقتان سولاي جاۋاپ بەردىم» دەپ تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابىنان باس تارتادى. ءبىراق قىلمىستىق ءىس تەك ءبىر عانا مويىنداۋمەن ەمەس، تەرگەۋ ارەكەتتەرىنىڭ، ساراپتامالاردىڭ، دالەلدەمەلەردىڭ جيىنتىعىمەن نەگىزدەلەدى.
تەرگەۋشىگە ءتان باستى قاسيەت – ادىلدىك
«ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ وزەگى – ءادىل بولۋ دەپ سانايمىن. سەبەبى، تەرگەۋشىنىڭ ءىس ارەكەتى، شەشىمى ادامنىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتەدى. پروكۋرور مەن سوت سياقتى ءبىز دە تاۋەلسىز شەشىم قابىلدايمىز. سوندىقتان تەك قىراعىلىق جەتكىلىكسىز. تەرەڭ ءبىلىمءدى، كاسىبي شەبەر بولۋىمىز كەرەك. ءبىز كىمنىڭ كىنالى، كىمنىڭ كىناسىز ەكەنىن انىقتايمىز. ءبىراق بارىنەن بۇرىن الدىمىزدا ادام وتىرعانىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەگەر تەرگەۋشىنىڭ بويىندا ءادىلدىك پەن ادامشىلىق بولماسا، ءبارى بەكەر. تەرگەۋشى ارىپتەستەرىمە ايتارىم، ار مەن ۇياتتى العا قويىپ، كاسىبىمىزگە ادالدىق تانىتايىق دەگىم كەلەدى»، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن تەرگەۋشى.