5 قىركۇيەك – الاش قوزعالىسىنىڭ رۋحاني كوسەمى، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، اقىن ءارى اۋدارماشى، پۋبليسيست احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنى.
قازاقتىڭ تاۋەلءسىز بولۋىن، مادەنيەتى مەن وركەنيەتى ارقىلى زاماناۋي ەلدەردىڭ قاتارىنان ورىن الۋىن ارمانداعان زيالىلاردىڭ كوش باسىندا تۇرعان ۇلت جاناشىرى تۋرالى بىلگىمىز كەلەتىن اقپارات ءالى دە كوپ. ۇلت ۇستازىنىڭ تۋعان كۇنى قارساڭىندا ءبىز ق.ي.ساتبايەۆ اتىنداعى ءقازۇتزۋ-نىڭ پروفەسسورى دوسالى سالقىنبەك اعامىزبەن جولىعىپ، سۇحباتتاسقان ەدىك.
– دوسالى يساحان ۇلى، احمەت بايتۇرسىنوۆ – ۇلت ۇستازى دەسە، قۇلاعى ەلەڭ ەتپەيتىن قازاق جوق شىعار! دەيتۇرعانمەن، قالاي ويلايسىز، ۇلت ۇستازىنىڭ مۇرالارىن تولىق تانىپ بولدىق پا؟ بۇگىنگى جاس ۇرپاققا جەتكىزىلۋى قاي دەڭگەيدە؟
– سۇراعىڭىزعا، ۇلت ۇستازىنىڭ:
«ءتان كومىلەر، كومىلمەس ەتكەن ءىسىم،
ويلايتىندار مەن ەمەس ءبىر كۇنگىسىن.
جۇرت ۇقپاسا، ۇقپاسىن، جابىقپايمىن،
ەل – ءبىر كۇنشىل، مەنىكى – ەرتەڭگى ءۇشىن»، –
دەگەن ولەڭ جولدارىمەن جاۋاپ بەرۋدەن باستايىن. ۇلت ۇستازىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاققا قالدىرعان عىلىمي مۇراسى ءوز قۇندىلىعىن ەش ۋاقىتتا جوعالتپاق ەمەس. قايتا ونى تەرەڭ تانىعان سايىن ونىڭ ماڭىزى ودان سايىن ارتىپ كەلەدى. قايراتكەر رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلىگى جانە كەڭەستىك بيلىك كەزىندە كوپ قۋعىندالدى. باسقان ءىزى اڭدۋلى بولدى. بۇل ونىڭ ەركىن تۇردە كوسىلىپ، جۇمىس ىستەۋىنە كوپ كەدەرگى كەلتىردى. سونىمەن قاتار، ول 1929 جىلى جانە 1937 جىلى تۇتقىندالعاندا نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى ونىڭ ءۇيىن تۇگەل ءتىنتىپ، كوپتەگەن ەڭبەكتەرىن، قولجازبالارىن الىپ كەتكەن. كوپتەگەن ەڭبەكتەرىنەن وسىلايشا ايىرىلىپ قالدىق. «ءۇمىتسىز شايتان» دەيدى عوي حالقىمىز، احمەتتانۋشى عالىمدارىمىز بۇل سالادا ىزدەنىستى جۇمىستاردى جالعاستىرىپ كەلەدى.
اللا قالاسا، احمەت اتامىزدىڭ تام-تۇمداپ بولسا دا كەيبىر ەڭبەكتەرى تابىلىپ جاتسا، سونىڭ ءوزى ۇلكەن رۋحاني ولجا بولار ەدى. ال ەندى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلت ۇستازىنىڭ مۇرالارىن وقىتۋ، ناسيحاتتاۋ، ساناسىنا جەتكىزۋ جولىندا كوپ جۇمىستاردى اتقارۋ مىندەتى الدىمىزدا تۇر. الەۋمەتتىك جەلىدەن، ۇلتجاندى ازاماتتارىمىزدىڭ 1 قىركۇيەك – ءبىلىم كۇنىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى كۇنى دەپ اتاۋ جونىندە ۇسىنىستار تاستاپ جاتقانىن كورىپ قالدىم. وتە ورىندى ۇسىنىس! ۇزدىك وقيتىن مەكتەپ وقۋشىلارى احمەت اتالارىنىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن التىن تۇستەس بەلگىشە (زناچوك)، ورتاشا وقيتىندار كۇمىس بەلگىشە تاعىپ جۇرسە، قانداي جاراسىمدى بولار ەدى.
ۇلت ۇستازىنىڭ بەينەسىن كەۋدەسىندە تاعىپ ءجۇرۋ قانداي ماقتانىش دەسەڭىزشى! وسىنداي تانىمدى-تاربيەلى جۇمىستاردى قولعا الۋدى وقۋ-اعارتۋ مينيسترلىگىنە قۇلاققاعىس ەتەمىز. رەسپۋبليكامىزداعى بارلىق مەكتەپتەردە «احمەتتانۋ» ورتالىقتارى اشىلسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. ۇلت ۇستازىنىڭ باعا جەتپەس مۇرالارىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا جەتكىزۋدىڭ اسا ماڭىزدىلىعىن تۇسىنگەن ادامعا اتقارىلار جۇمىستار جەتكىلىكتى...
– دوسالى اعا، احمەت اتامىزدى اعارتۋشى-پەداگوگ، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتەنۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عالىم، اقىن رەتىندە بىلەمىز دە، ساياسي قايراتكەرلىك جولى قالتارىستا قالىپ قويعان سەكىلدى. بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟
– احمەت بايتۇرسىن ۇلى حح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق ءبىلىمى مەن عىلىمىنىڭ ءحانتاڭىرى بولۋمەن قاتار، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى بولدى. حح عاسىردىڭ باس كەزىنەن باستاپ، حالقىمىزدىڭ باسقا دا قايراتكەرلەرىمەن يىق تىرەسە وتىرىپ، قازاق جەرى ءۇشىن كۇرەستى. «جەر ماسەلەسى – قازاقتىڭ ءتىرى، يا ءولى بولۋ ماسەلەسى» دەدى. بۇل ماسەلەنىڭ ارتىندا ءتىل ماسەلەسى، حالقىمىزدىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋ ماسەلەسى، ەلدىگىمىزدى قورعاۋ ماسەلەسى تۇردى. ءقازىر دە سولاي. وسى جولدا قازاق قايراتكەرلەرى 1905 جىلى «الاش» ساياسي ۇيىمىن قۇرعان بولاتىن. ۇلت ۇستازىنىڭ «قازاق» گازەتىن ۇيىمداستىرىپ اشۋداعى باستى ماقساتى دا قاراڭعىلىقتا ۇيىقتاپ جاتقان حالقىن، ماسا بولىپ ىزىڭداپ وياتۋمەن قاتار، ساياسي ساناسىنا قوزعاۋ سالىپ، بوستاندىق جولىنداعى قاسيەتتى كۇرەستە جول كورسەتۋ بولعانىن دا ەستەن شىعارمايىق. وسى «قازاق» گازەتى كەيىننەن «الاش» پارتياسىنىڭ رەسمي ورگانىنا اينالدى ەمەس پە! 1917 جىلى شىلدە ايىندا ءبىرىنشى جالپىقازاق قۇرىلتايىندا بۇل ساياسي ۇيىم قازاق جەرىندەگى تۇڭعىش قۇرىلعان ۇلتتىق نەگىزدەگى «الاش» ساياسي پارتياسى بولىپ قۇرىلدى.
ونىڭ 10 تارماقتان تۇراتىن باعدارلاماسى بولدى. پارتيانى قۇرۋ، باعدارلاماسىن جاساۋ جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان بىرەگەي تۇلعالاردىڭ ءبىرى – احمەت بايتۇرسىن ۇلى بولاتىن. 1917 جىلى جەلتوقسان ايىندا جالپىقازاق ەكىنشى قۇرىلتايىندا «الاش» اۆتونومياسى قۇرىلعانى تاريحتان ءمالىم. بۇل اۆتونوميانىڭ «الاشوردا» اتتى باسقارۋ ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا احمەت بايتۇرسىن ۇلى كىردى. كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن، ارتىنشا-اق ازامات سوعىسى باستالىپ كەتتى دە، الاشتىقتار ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالىپ قويدى. الاشتىقتاردىڭ ازامات سوعىسى جىلدارىنداعى ىس-ارەكەتتەرى ءوز الدىنا جەكە ءبىر اڭگىمەنىڭ ارقاۋى. ۇلت ۇستازىنىڭ كەڭەستىك بيلىك كەزەڭىندەگى قىزمەتىنە توقتالاتىن بولساق، 1919 جىلى ءساۋىر ايىندا كەڭەستىك بيلىك الاشتىقتارعا امنيستيا جاريالاعاننان كەيىن، ونىڭ شىعىس بولىگى كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىقتى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى كەڭەستىك بيلىكتىڭ قازاق جەرىندە قۇرىلعان العاشقى رەسمي ورگانى قازاق جەرىن باسقارۋ جونىندەگى ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتتىڭ قۇرامىنا كىردى. «مەنىڭ يدەالىم قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس جاعدايىن، مادەنيەتىن مۇمكىن بولعانشا كوتەرۋ، ال مۇنىڭ ءوزى ونىڭ يگىلىكتى دامۋىنىڭ العىشارتتارى بولعاندىقتان، مەن وسى مۇراتتى قانداي بيلىك قامتاماسىز ەتە السا، سوعان ريزا بولماقپىن» دەگەن، ءوز ۇلتىنىڭ ادال پەرزەنتى ەندىگى كەزەكتى كەڭەستىك بيلىكتىڭ قۇرامىندا بولا ءجۇرىپ، ءوز حالقىنا پايدالى قىزمەت ەتۋگە كىرىسەدى.
ون بەس ايداي جۇمىس ىستەگەن ريەۆوليۋسيالىق كوميتەتتىڭ قۇرامىنا كىرگەن احمەت بايتۇرسىن ۇلى ونىڭ بەلدى مۇشەسى بولىپ، ءتوراعانىڭ ورىنباسارى رەتىندە ريەۆكوم شەشكەن، قاراعان بارلىق ماسەلەلەرگە بەلسەندى ارالاسىپ، ءوزىنىڭ ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا باعىتتالعان ۇسىنىس-پىكىرلەرىن باتىل ءبىلدىرىپ وتىردى. اسىرەسە، اقمولا مەن سەمەي وبلىستارى، قوستاناي ۋەزى ءۇشىن ءسىبىر ريەۆكومىمەن اراداعى تالاس-تارتىس بارىسىنىڭ الدىڭعى شەبىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۇردى. ۇلت ۇستازىن بايىرعى قازاق جەرلەرىنىڭ ءبىرتۇتاستىعىن ساقتاۋ جولىندا تاباندى تۇردە كۇرەسكەن جانە سوعان قول جەتكىزۋ جولىندا بار كۇش-جىگەرىن اياماعان قايراتكەر دەپ بىلەمىز. ياعني اتا-بابالارىمىزدىڭ قانىمەن ورنىققان قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ ايماقتىق تۇتاستىعىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى كۇرەستە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ەڭبەگى زور دەپ ايتساق بولادى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1920 جىلى 15 ساۋىردە بك(ب)پ ورىنبور كوميتەتىنىڭ اتىنا ءوزىن پارتيا قاتارىنا الۋدى وتىنگەن ارىزىن بەرەدى. قايراتكەر ءوزىنىڭ پارتيا قاتارىنا وتۋگە شەشىم قابىلداۋىنىڭ سەبەبى جونىندە: «بارلىق ماسەلە پارتيا جينالىستارىندا شەشىلەتىنىنە كوزىم جەتتى. قازاق حالقى ءۇشىن ومىرلىك ماڭىزى بار ماسەلەلەردى شەشەردە ودان تىس قالماۋ ماقساتىندا مەن پارتياعا وتۋگە شەشىم قابىلدادىم»، – دەگەن بولاتىن. 1920 جىلى قازان ايىندا قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك اۆتونومياسى قۇرىلعان كەزدە احمەت بايتۇرسىن ۇلى كەڭەستىك نەگىزدە قۇرىلعان ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنا كىرىپ، قاكسر حالىق اعارتۋ حالكومى بولدى. ءبىراق احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ۇكىمەتتىڭ قۇرامىنداعى قىزمەتى دە، پارتيا قاتارىندا بولۋى دا ۇزاققا سوزىلمادى. بوس ءسوزى كوپ، ءسوزى مەن ءىسى قابىسپايتىن كەڭەستىك بيلىكتىڭ ىس-ارەكەتتىنە نارازىلىعىن اشىق ايتىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن جان-تانىمەن قورعاعان قايراتكەردىڭ كۇرەسىن كەڭەستىك بيلىك ۇلتشىلدىققا جاتقىزىپ، جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءوزىنىڭ نەگە ساياساتپەن اينالىسقاندىعى جونىندە: «مەن ەشقانداي ساياسي قايراتكەر ەمەسپىن، مادەنيەت قىزمەتكەرىمىن. مەنىڭ ساياساتپەن اينالىسۋىم ءوزىمنىڭ نەگىزگى ماقساتىمدى ىسكە اسىرۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىندادى. ونداي نەگىزگى ماقساتىم – قازاق حالقىنىڭ مادەني دەڭگەيىن كوتەرۋ بولاتىن» دەپ جازادى. بۇدان كەيىنگى جىلدارى ۇلت ۇستازى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىردى دەي الماسپىز. ول حالقىمىزدىڭ رۋحاني جان-دۇنيەسىندەگى مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ مايدانىنىڭ الدىڭعى شەبىنەن كورىندى.
– احمەت بايتۇرسىنۇلىنا تاعىلعان ساياسي ايىپتاۋلارعا توقتالىپ وتسەڭىز...
– ول 1928 جىلى قىركۇيەك ايىندا الماتى قالاسىنا كەلىپ، قازاق پەداگوگيكالىق (قازىرگى اباي اتىنداعى قازۇپۋ) ينستيتۋتىنا پروفەسسور لاۋازىمىندا وقىتۋشى بولىپ ورنالاسادى. بۇل كەزەڭ گولوششەكين حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ومىرلىك ماڭىزدى ماسەلەلەردى جالعىز ءوزى شەشىپ جاتقان اسا قيىن كەزەڭ ەدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى ايتقانداي: «بۇل كەزەڭ ءاربىر قازاق كوممۋنيسى ءوزىن جاقسى كوممۋنيست ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن الاشوردالىقتارعا قارسى بىردەڭە ايتۋ قاجەت بولىپ جاتقان» ۋاقىت بولاتىن. احمەت بايتۇرسىن ۇلى الماتىدا 1929 جىلى ماۋسىمدا تۇتقىندالىپ، وعان «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كونترريەۆوليۋسيالىق ۇيىم قۇردى، ورتا ازيالىق پانتۇركىشىلدىك ۇيىمنىڭ باسشىسى ۆاليدوۆپەن بايلانىستى بولدى، قازاقستاندا قارۋلى كوتەرىلىس دايىندادى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. قايراتكەر 1930 جىلى 4 ساۋىردە وگپۋ القاسىنىڭ شەشىمىمەن ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابىنىڭ 2،4،10 جانە 11-تارماقتارى بويىنشا ايىپتالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. 1931 جىلى 8 قاڭتاردا وگپۋ القاسىنىڭ شەشىمىمەن بۇرىنعى اتۋ جازاسىنا شىعارىلعان ۇكىمنىڭ كۇشى جويىلىپ، 13 قاڭتاردا قايتا قارالعان ءىس 1927 جىلى 9 ماۋسىمدا كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قاۋلىسىنىڭ نەگىزىندە اتۋ جازاسى 10 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا الماستىرىلادى. 1932 جىلى 4 قاراشادا وگپۋ-دىڭ قاۋلىسى بويىنشا جازاسىن كونسلاگەردە وتەۋ مەرزىمى ارحانگەلسك قالاسىنا ءۇش جىلعا جەر اۋدارۋمەن الماستىرىلادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى دەنساۋلىق جاعدايىنىڭ ناشارلاۋى جانە م.گوركييدىڭ ايەلى پ.پەشكوۆانىڭ بۇكىلالەمدىك قىزىل كرەست ۇيىمىنىڭ اتىنا جازىقسىز ازاپ شەككەندەرگە كومەكتەسۋ جونىندە جازعان حاتى سەبەپشى بولىپ، 1934 جىلى ايداۋدان مەرزىمىنەن بۇرىن بوساتىلىپ، الماتى قالاسىنا كەلەدى. ايداۋدان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن دە كوپ قيىندىقتى باسىنان وتكەرگەن. قايدا بارسا دا جۇمىسقا المادى. ۋاقىتشا ءبىر مەكەمەلەردە اۋدارما ىسىمەن، جەكە ورىس بالالارىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ سىندى ۇساق-تۇيەك جۇمىستارمەن كۇنكورىس ءۇشىن اينالىسۋعا ءماجبۇر بولدى. تار زاماننىڭ وسىنداي تاۋقىمەتىن تارتىپ جۇرگەندە، بۇكىل كەڭەستەر ەلىن قامتىعان ستاليندىك جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن باستالعان ەدى. ونىڭ العاشقى تولقىنىنا الاش قايراتكەرلەرى ىلىكتى.
– ولاي بولسا، ۇلت ۇستازىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭى جونىندە تولىعىراق ماعلۇمات بەرە الاسىز با؟
– ۇلت ۇستازى 1937 جىلدىڭ 13 تامىزى كۇنى ركفسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58-بابىنىڭ 10، 11-تارماقتارى، ياعني كونترريەۆوليۋسيالىق ۇلتشىل ۇيىمنىڭ مۇشەسى، ريەۆوليۋسياعا قارسى بەلسەندى كۇرەسۋشى رەتىندە تۇتقىندالعان. ودان العاشقى تەرگەۋ جاۋابى 1937 جىلى 17 تامىز كۇنى الىنىپتى. وندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىعۋ سەبەبى جونىندە: «ءبىز بۇل سوسياليستىك ريەۆوليۋسياعا قارسى بولدىق. ويتكەنى، مال شارۋاشىلىعى باسىم بولعان جانە مادەني دامۋدىڭ تومەن دەڭگەيىندە سوسياليستىك قۇرىلىسقا ءوتۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەدىك. وسى ساتتەن باستاپ مەن جانە مەنىڭ جاقتاستارىم كەڭەستىك بيلىككە قارسى بولدىق» دەپ اشىق تۇردە جاۋاپ بەرۋمەن قاتار، «الاش» پارتياسىنىڭ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ نە ءۇشىن قۇرىلعانىن، قىزمەتىن بۇكپەسىز باياندايدى. العاشقى تەرگەۋ سۇراقتارى 1917 جىلعى ساياسي وقيعالاردان باستالىپ، 1934 جىلى ايداۋدان قايتىپ كەلگەننەن كەيىنگى كەزەڭ ارالىعىنداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «كونترريەۆوليۋسيالىق» ىس-ارەكەتتەرى توڭىرەگىندە وربىگەن. نكۆد تەرگەۋشىلەرى 1937 جىلى 2 قازان كۇنى ەكىنشى جاۋاپ الىپتى. احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ تەرگەۋ ماتەريالدارىنا قاتىستى ەرەكشە نازار اۋدارىپ قارايتىن بولساق، ول ايداۋدان قايتىپ كەلگەننەن كەيىنگى وزىنە تاعىلعان جالعان ساياسي ايىپتاۋلاردى مويىنداماعان. قانشاما ازاپتاپ قيناسا دا، نكۆد-نىڭ جەندەتتەرى جالعان جالانى مويىنداتقىزا الماپتى. ۇلت جاناشىرىمەن بىرگە قاماۋدا بولعان كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، قايراتكەر سوڭعى تەرگەۋ ۇستىندە قاتتى قۇلاپ، ەسىنەن تانىپ قالعاننان كەيىن، ەكى كۇزەتشى كامەراعا كوتەرىپ كىرگىزگەن. سونىمەن، 1937 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا شىعارىلعان ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنا «كونترريەۆوليۋسيالىق «الاش» پارتياسى جانە «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى، 1917–1919 جىلدارى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بەلسەندى كۇرەس جۇرگىزدى، قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن دە ول كەڭەس وكىمەتىنىڭ بىتىسپەس جاۋى بولدى، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇيىم قۇردى، 1926 جىلى باكۋ قالاسىندا قۇرىلعان پانتۇركىشىل ورتالىقتىڭ قۇرامىنا كىردى، 1927–1928 جىلدارى كەڭەستىك بيلىكتىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ، بايلاردى تاركىلەۋ ىستەرىنە قارسىلىق ۇيىمداستىردى، 1929 جىلعا دەيىن باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالارداعى كونترريەۆوليۋسيالىق ۇيىم مۇشەلەرىمەن، كونترريەۆوليۋسيالىق ۇلتشىل كەڭەستىك ۇيىمداردىڭ باسشىلارى رىسقۇلوۆ، ءسادۋاقاسوۆ، قوجانوۆتارمەن بايلانىستا بولدى، ايداۋدان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن الماتى قالاسىندا 1937 جىلى جاسىرىن «تۇركى حالىقتىق پارتياسىنىڭ» بەلسەندى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى گاينيكە قابدالييەۆامەن بايلانىس جاسادى» دەگەن نەگىزسىز، دالەلسىز جالعان ساياسي ايىپتار تاعىلىپ، وسى ايىپتاۋلاردىڭ نەگىزىندە الماتى وبلىستىق ۋنكۆد ۇشتىگىنىڭ شەشىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. شەشىم 1937 جىلعى 8 جەلتوقسان كۇنى ورىندالعان.
– تاريحتان بەلگىلى، حرۋششيەۆتىڭ «جىلىمىعى» جىلدارى كوپتەگەن جازىقسىز ايىپتالعان، سوتتالعان «حالىق جاۋى» دەپ قارالانعان قايراتكەرلەردىڭ ەسىمدەرى اقتالدى. ءبىراق «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى اقتالمادى. ونىڭ ىشىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى دا بار. نە سەبەپتى دەگەن سۇراقتىڭ قويىلاتىنى زاڭدى شىعار؟
– بۇل سول تاعى دا، سۇرقيا كەڭەستىك جۇيەنىڭ ەكىجۇزدىلىگىنىڭ كورىنىسى. ماسەلەن، 1958 جىلى ماۋسىم ايىندا رەسپۋبليكالىق پروكۋراتۋرا ورگاندارىنىڭ سۇراتۋى بويىنشا احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءىسى وعان تاعىلعان ايىپتاۋدىڭ نەگىزدىلىگىن قوسىمشا تەكسەرۋ ءۇشىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە جولدانادى. قوسىمشا تەرگەۋدىڭ قورىتىندىسىندا قايراتكەردىڭ 1930 جىلى كونترريەۆوليۋسيالىق ارەكەتتەرى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلعانى، 1935–1937 جىلدارى انتيسوۆەتتىك ارەكەتتەر جاسادى دەپ تاعىلعان ايىپتاۋلاردىڭ دالەلدەنبەگەنى جانە احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ 1930 جىلدارعا دەيىن جاساعان قىلمىسى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلعانى، سوندىقتان ونى 1937 جىلى سوتتاۋعا ەشقاندايدا نەگىز جوق ەكەنى ايتىلۋمەن قاتار، كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنداعى بەلسەندى كونترريەۆوليۋسيالىق ارەكەتتەرىن ەسكەرىپ، الماتى وبلىستىق ۋنكۆد ۇشتىگىنىڭ 1937 جىلى 25 قاراشاداعى شەشىمىن قايتا قاراۋ نەگىزسىز دەپ سانايمىز دەگەن شەشىم شىعارعان. بۇنى ناعىز ەكىجۇزدىلىك دەمەگەندە نە دەيمىز؟ كەڭەستىك بيلىك «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىن قازاق حالقىنىڭ جادىنان مۇلدەم وشىرۋگە بارلىق ارەكەتتەر جاساعانىن كورىپ وتىرمىز. ءبىراق كەڭەستىك وزبىر بيلىك «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىن قانشاما قارالاپ، حالقىمىزدىڭ ساناسىنان تۇمشالاسا دا، تۇلعالاردىڭ ارداقتى ەسىمدەرى بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تاريحىندا ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىنا قايتا ورالدى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1998 جىلى قاراشا ايىندا تولىق اقتالدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان قۇرالاي يمانبەك قىزى.