قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ءسابيت ورازبايدىڭ اناسى اپاقاي جايلى ەستەلىگىن تىڭداعاندا
****
انا تۋرالى اڭىز دا، قاناتتى سوزدەر دە، بولعان وقيعالار دا، اڭگىمەلەر دە كوپ. ادامزات بالاسىن نۇرلى دۇنيەگە اكەلگەن، «الەمنىڭ جارىعىن سىيلاعان» (عافۋ قايىربەكوۆ) ابزال انالار تۋرالى اسىل ءسوز، جاقسى نيەت، ماراپات ەشقاشان كوپتىك ەتپەسە كەرەك.
«دۇنيەگە قان تامىرداي تاراعان،
انا – ءومىر، انا – باقىت، انا – ارمان.
انا – بۇكىل تىرشىلىكتىڭ تىرەگى،
ءبارى انادان قۋات العان، ءنار العان»، – دەپ جىرلاعانبىز. مەن عانا ەمەس، تالاي اقىن جىرىنا ارقاۋ ەتتى.
«و، انا، ابزال انا، ارداقتى انا،
سابىرلى، قورعاسىنداي سالماقتى انا.
ۇلىم دەپ سان مىڭ باتپان بەينەت شەكسەڭ
بۇل داستان مىڭنان ءبىرى – قاڭباق قانا.
و، انا، ابزال انا، كورىكتى انا،
كۇنى-تۇن جىرلاسام دا شابىتتانا،
ۇلعا دەگەن تەڭىزدەي كوڭىلىڭنىڭ
بۇل داستان – بەتىندەگى كوبىك قانا.
تەرسەم دە ءسوز اسىلىن، ءسوز شىرىنىن،
قاي ءسوز بار كوزىن تابار كوپ سىرىڭنىڭ.
تەربەتىپ تالبەسىكتى تاڭدى اتىرساڭ،
بۇل داستان – ءبىر مينۋتتىق كوز شىرىمىڭ…»، – دەپ تەبىرەنگەن تالانتتار دا از بولماعان.
قازاقستاندا مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ايەلدەردىڭ ۇلەس سالماعى – 60 پايىزدى قۇرايدى ەكەن.
ايەل. بيلىك. – قوس ۇعىم،
ايتىلىپ ءجۇر وسى كۇن.
بيلەسە ايەل ەل-جۇرتىن،
نەسى ايىپ، نەسى ءمىن؟
از با ايەل بي بولعان،
ايماعىنا نۇر بولعان؟
جەرىن قورعاپ ەرلەردەي
ەل اۋزىندا جىر بولعان.
تۇمار حانىم، ۇلپاندار،
اقجاۋلىقتى «سۇلتاندار».
ۇماي، انا دومالاق،
ەلگە ۇلگى ءدۇر جاندار…
انا – قامقور، شىراعىڭ،
شىڭدا وسكەن شىنارىڭ.
انا – ءومىر، تاعدىرىڭ،
تىرشىلىگىڭ – بۇلاعىڭ.
ۇلىقتاتىپ ەسىمىن،
تەربەتەدى قوس ۇلىن:
«ءبىر قولىمەن – الەمدى،
ءبىر قولىمەن – بەسىگىن!».
اڭىز انالار شۇكىر، از دارىپتەلىپ جاتقان جوق. ال كۇنى كەشە عانا ومىردەن وزعان، كەيبىرىن كوزىمىز كورگەن، كەيبىرىن سىرتتاي بىلگەن ابزال انالاردى ەلگە تانىتۋ، ونەگەسىن تاراتۋ جاسىراتىنى جوق، ءالى قولعا مىقتاپ الىنباۋدا. قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ، تەاتر مەن كينو قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا اڭىزعا اينالعان انالارىمىز بارشىلىق: ولار – ءابىش كەكىلبايدىڭ اناسى ايساۋلە، ءاسانالى ءاشىموۆتىڭ اناسى – ءتاجىحان، اسقار سۇلەيمەءنوۆتىڭ اناسى ايتوتى، قايرات جۇماعالييەۆتىڭ اناسى جاڭىلعانىم، ت.ب. بالالارىنىڭ سوڭىنا ەرىپ، بالاپاندارىن قاناتىنىڭ استىندا وسىرگەن دالا قۇستارىنداي عۇمىر كەشتى، سول ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە پەرزەنتتەرىن ارمان اسقارىنا شىعاردى.
ءاسانالىنىڭ اناسى ءتاجىحان 44 جاسىندا الماتىعا كەلىپ، 44 جىل وسىندا ۇلىمەن بىرگە تۇردى. بىرگە قينالدى، بىرگە قۋاندى.
«بارلىق انالاردىڭ تاعدىرى بىردەي، ۇقساس كورىنەدى. ولاردىڭ كورگەن بار اۋىرتپاشىلىعى، جالعىز ۇلدىڭ باقىتى، نۇرلى بولاشاعى ءۇشىن باسىنان وتكىزگەن تار جول، تايعاق كەشۋلەرى سونداي ۇقساس. وسى جولدا قايران ءبىزدىڭ شەشەلەرىمىزدىڭ ەڭ الدىمەن اردى ويلاعانىن ەسىڭە الاسىڭ. ولاردىڭ بار ءومىرى وسى ۇعىممەن ورنەكتەلدى.
اناسى ءۇشىن بالاسى قانشا ءومىر بەلەسىنەن اسسا دا، قانشا اتاق-داڭققا بولەنسە دە ول – بالا. …اناسى ءۇشىن سول بالا بەينەسىندە قالادى.
…كەيدە ءبىر وي كەلەدى. قازاققا تۇلعالى ازاماتتار سىيلاعان وسىنداي انالاردىڭ جيىنتىق وبرازىن جاساپ، نەگە ءزاۋلىم ەسكەرتكىش ورناتپاسقا؟!».
قالي سارسەنباي ءىنىمنىڭ «ونەر-ومىر» (226-بەت) اتتى كىتابىنداعى وسى ءبىر ويى مەنىڭ ءالى كۇنگە ەسىمنەن كەتپەيدى.
كەشەگى الاپات سوعىس كەزىندە ەرلەرىن مايدانعا اتتاندىرىپ، وزدەرى تىلدا ەگىن ەككەن، مال باققان، پەرزەنتتەرىن وسىرىپ-تاربيەلەگەن. مۇقاعالي اقىن جىرلاعانداي، «ۇيىقتامايتىن تەك قانا كوز ىلەتىن، كوزىن ىلسە ەرىنە كەزىگەتىن» انالاردىڭ ءبىر پاراسى وسى جايساڭدار.
قازاق جەرىنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلسە دە، الماتىداعى زيالى قاۋىمنىڭ ورتاق اناسىنا، قازىنا-قارياسىنا اينالدى. وسى ءبىر جانداردىڭ ونەگەلى ىستەرىن، ءقادىرلى قاسيەتتەرىن بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» ءبىر ماڭىزدى مىندەتىن جۇزەگە اسىرعاندىق بولار ەدى.
بۇگىن جوعارىدا ءسوز ەتكەن ابزال جانداردىڭ ساناتىنا جاتاتىن، بار عۇمىرىن، قىزىعىن جالعىز ۇلىنىڭ جولىنا باعىشتاعان، سونىمەن بىرگە «ستۋدەنت» بولىپ، «كۆارتيرانت» بولىپ كۇن كەشكەن، 98 جىل ءومىر سۇرگەن ءسابيت ورازبايدىڭ اناسى اپاقاي قاريا تۋرالى ءسوز قوزعاماقپىز.
قالامگەر-اكتەردىڭ ەستەلىگىنەن:
«…جاقىندا ءبىر ءتۇس كوردىم.تۇسىمدە انامدى كوردىم.ۇستىندەگى كيىمدەرى اقشا بۇلتتاي اپپاق، ءبىراق اياعى جالاڭاياق. مەن سۇراق قويايىن دەسەم، قويعىزبايدى، ماعان قاراپ: «مەن الماتىعا ەمەس، كەلەسى جىلى (وسى ءسوزىن كوزى تىرىسىندە، بۇرىنىراقتا دا ايتقان بولاتىن) العاشقى قار جاۋعاندا تاۋعا كەتەمىن دەگەنمىن. اپپاق بولۋىم سودان»، – دەدى دە، بۇرىلىپ كەتە بەردى.
انامنىڭ اتى – اپاقاي. اپپاق اي دەگەن سوزدەن الىنعان عوي. بار كورگەنىم وسى. وسىلايشا ءتۇن ورتاسىندا شىرت ۇيقىمنان ويانىپ كەتتىم. ۇيقىم اشىلىپ كەتتى. سۆەتا:
– نە بولدى، تەرلەپ كەتتىڭ عوي؟ – دەدى.
– انامدى كوردىم. انىق كوردىم. اپپاق تورعىنداي ەدى،– دەدىم دە، جۇگىرىپ ۇستەل باسىنا بارىپ، ايتقان سوزدەرىن جازىپ قويدىم. كوپ نارسە ەسىمە ءتۇستى. اناشىم الماتىعا كەلىپ قانشا قيىندىق كورسە دە شىدادى عوي. «مەن كوپ قيىندىق كورگەن اداممىن. اكەڭ قوڭىرباي ومىرگە قۇشتار، ازىلگە ۇستا، سوزگە شەشەن ادام ەدى. ۇجىمشاردا بريگادير بولىپ ەڭبەك ەتتى. ايتاتىن ءسوزىن ازىلمەن، استارلاپ جەتكىزەتىن جارىقتىق. توعىز قۇرساقتان قالعانى – قىزى زەرحان، ەڭ كەنجەسى مىناۋ سەن ەدىڭ، بالام. ايتپاقشى، اعاڭ مىرزاباي – ءمۇعالىم ەدى. كوپ وقيتىن، كوپ بىلەتىن. اسكەردەن قايتىپ ورالمادى»، – دەپ ايتىپ وتىرۋشى ەدى.
زەرحان اپكەم 96 جاسىندا دۇنيە سالدى. ماعان «نەمەنەگە جاپ-جاس بولىپ اۋىرا بەرەسىڭ» دەپ ىلعي ۇرساتىن.
«ءارتىس بولۋ وڭاي ەمەس، بالاڭنىڭ كوڭىلىن الاڭداتپا…»
مەكتەپتى بىتىرگەنىمدە اۋىلداعى اقساقالدار مالدارىگەردىڭ وقۋىنا تۇسۋگە ۇيعارىم جاسادى. شىنىندا اۋىلعا ءمالدارىگەر وتە قاجەت ەدى. ول وقۋعا ءتۇستىم دە. ءبىراق ارى قاراي وقۋعا قۇلقى-پەيىلىم بولمادى. ونىڭ ۇستىنە ءومىر دە مەنىڭ ىڭعايىما بەيىمدەلگەندەي بولدى. ونەر وزىنە تارتتى. اقىرى كونسەرۆاتوريادان ءبىر-اق شىقتىم. اناما ريزا بولاتىنىم، «ءوز تاعدىرىڭدى ءوزىڭ شەشكىن» دەپ جولىما بوگەت بولمادى. قاريالار «بالاڭ ءارتىستىڭ وقۋىنا ءتۇسىپتى. وبال-اي، ەندى كۇنىڭ نە بولماق. قىزىڭ زەرحاننىڭ قولىنا باراتىن شىعارسىڭ» دەپ مازاسىن الا بەرگەن عوي. نىشانكۇل دەگەن ابىسىنى كەلىپ:
– ءاي، نەمەنە، جارىم كوڭىل ادامنىڭ ءارقايسىسىڭ ءبىر جانىنا تيە بەرەسىڭدەر. بالاسى كەلەدى، ماسەلەنى شەشەدى، – دەپ ءبارىن كەرى قايتارادى. سوسىن اپاما قاراپ:
– قاپا بولما، ەل ىشىندە وتىرسىڭ عوي. قيىندىق بولسا، شىدا. ءوزىم كەلىپ قولعابىسىمدى جاسايمىن. ءارتىس بولۋ وڭاي ەمەس، بالاڭنىڭ كوڭىلىن الاڭداتپا، وقۋىن دۇرىستاپ وقىپ، ءتۇزۋ ءجۇرىپ-تۇرسىن. سونى قۇلاعىنا قۇيىپ وتىر، – دەيدى.
– ە، مەنى قۇداي الادى دەيسىڭ بە، جازدا كەلگەنىندە وتىن-سۋىمدى دايىنداپ بەرسە بولدى. قيىندىققا شىداپ ۇيرەنگەنمىن، – دەپ انام ءوزىن-وزى قامشىلاپ قويادى ەكەن.
ءبىرىنشى كۋرستى بىتىرگەسىن دەمالىسقا شىقتىق. اۋىلعا باردىم. انام ەكەۋمىز كوپ اڭگىمەلەستىك.
– وسى دەمالىستا ءۇي-جايدى، ءوزىم ەككەن 40 ءتۇپ (وزدەرى بيىك) اق تەرەك، كوك تەرەكتەءرىمءدى ساتامىز دا، الماتىعا كوشەمىز، – دەدىم.
– قايدا بارامىز؟
– الماتىعا بارامىز.
– ول جاقتا قايدا تۇرامىز؟
– پاتەر جالدايمىز…
– وعان اقشانى قايدان تابامىز؟ الماتىدا كومەكتەسەتىن، قارايلاساتىن نە اعايىن، نە تانىس جوق قوي، – دەپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى. مەنىڭ دە جاعدايىمدى ويلادى ما، اقىرى كوندى.
سونىمەن نە كەرەك، الماتىعا كوشتىك. اپام:
– مىنا كىشىگىرىم قارا قازاندى الا كەتەيىك، – دەپ قوياردا-قويماي الگى قازاندى قاپشىققا سالعىزدى. قارابۇلاققا، ودان ءارى سايرامعا اۋىلدىڭ وگىز جەككەن ارباسىمەن جەتتىك. اۋىل كادىمگىدەي دۇرلىگىپ، كەيبىر اعايىندار كوزىنە جاس الىپ، ءبىزدى شىعارىپ سالدى.
– ءاي، بۇل كىم ءوزى، جىلاعانى نەسى جاماندىققا باستاپ، الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى اسەم قالاعا بارا جاتىرمىز، جولدارىڭ تۇسكەندەرىڭ بىزگە كەلىپ تۇراسىڭدار، – دەپ انام ءۇي-جايى بار ادامداي كوڭىلىن كوتەرە سويلەدى.
شىركىن، جاستىق-اي دەسەڭشى. باتىرسىڭ دا، باتىلسىڭ-اۋ. شىنىندا تۇگىمىز جوق. قايدا تۇراتىنىمىز دا بەلگىسىز.
پوليتەحنيكا ينستيتۋتىندا وقيتىن ءادىلحان، كامو دەيتىن جىگىتتەر بار ەدى، سولارعا كوشىپ باراتىنىمىزدى ايتىپ حات جازىپ جىبەرگەنمىن. ول حات جەتتى مە، جەتپەءدى مە، ول جاعى بەلگىسىز. پۋشكين كوشەسىندە ءبىر بولمەلى پاتەردە تۇراتىن. سونىمەن، الماتىعا جەتتىك. ءادىلحانداردىڭ پاتەرىنە كەلدىك. اناما قاراپ قويامىن، كوزى مۇڭدى. مىنا قىزىقتى قارا. ءادىلحان، كامو، سەيىت ۇجىمشارعا جۇمىسقا كەتەتىن بولدى دا، ۇيدە شەشەم ەكەۋمىز قالدىق. كۇنى بويى ساباقتامىن. اندا-ساندا تيىن-تەبەن تولەيءتىن جۇمىس كەزدەسسە، ونى اتقارامىن. وندايدا كوڭىلدەنىپ قالامىز. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ساباقتان قالۋ نەمەسە كەشىگىپ بارۋ دەگەن ويىمىزدا بولمايتىن. ءتارتىپ كۇشتى ەدى. توقپانوۆ قاققاندا قانىڭدى، سوققاندا ءسولىڭدى الادى. «بولساڭ بول، بولماساڭ بورداي توز! ونەر جولى اۋىر جول، ون ەكىدە ءبىر گۇلدەرىڭ اشىلماي جاتىپ قيقايىپ، سىقايماڭدار، كوكىرەكتەرىڭدى كوتەرمەڭدەر. كىم بولاتىندارىڭ ءالى بەلگىءسىز» دەپ ءبىزدى كەۋدەمىزدەن باسىپ قوياتىن.
ساباقتا جۇرگەندە انام نە ىستەپ جاتىر ەكەن دەپ ويلايمىن. بىرتە-بىرتە الماتىعا ۇيرەنىپ، دۇكەندەرگە بارىپ، ءوزى سياقتى قازاق كەمپىرلەرىمەن سويلەسىپ، تانىسا باستادى. كەشكە ەكەۋمىزدىڭ باسىمىز قوسىلعاندا «ويپىرماي، مىنا ورىستارىڭ ءتىپتى كوپ ەكەن عوي، قايدا بارساڭ وسىلار. جۇمىس ىستەيتىن قازاقتار ەكەن عوي، جازعاندار» دەپ ايتىپ وتىراتىن.
اڭگىمەنى جازىپ العان — سارسەنبەك بەكمۇرات ۇلى.
جالعاسى بار