15 تامىز قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، كومپوزيتور، قازاق مادەنيەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر قازاق ءۆالسىنىڭ كورولى ءشامشى قالداياقوۆتىڭ تۋعان كۇنى.
ءشامشى قالداياقوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى قازاق مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ تابىلادى. ول كومپوزيتور رەتىندە ەرەكشە دارىندى، حالىقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقان اۋەندەردى جازعان تۇلعا. ءشامشى قالداياقوۆتىڭ اندەرى قازاق حالقىنىڭ رۋحىن، سەزىمىن، مادەنيەتىن جەتكىزەتىن مۋزىكالىق مۇرا بولىپ تابىلادى. ءشامشى قالداياقوۆتىڭ اندەرى حالىق اراسىندا كەڭىنەن تانىلىپ، سۇيىكتى اندەرگە اينالدى. ونىڭ "مەنىڭ قازاقستانىم" ءانى قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك گيمنىنە اينالعانى ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنىڭ ەل ومىرىندەگى ماڭىزدىلىعىن ايقىندايدى.
ءشامشى قالداياقوۆ 1930 جىلى 15 تامىزدا قازىرگى تۇركىستان وبلىسى وتىرار اۋدانى ءشاۋىلدىر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. كىشى ءجۇزدىڭ جاعالبايلى رۋىنان شىققان. اكەسى قالداياقتىڭ شىن اتى ءاناپيا بولعان، ال اناسى تورەنىڭ قىزى – ساقىپجامال. اكەسى دۇنيەگە ۇل كەلسە، وعان ءجامشيد پاتشانىڭ اتىن قويامىن دەگەن ەكەن. ءبىر كۇندەرى تۇسىندە ۇلىنىڭ ايدىن كولدەن اققۋ قۇس بولىپ ءجۇزىپ جۇرگەنىن كورىپ، جاقسىعا جورىپتى.
ءشامشىنىڭ اكەسى قالداياق اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاجەت قۇرال-سايمانداردى جاسايتىن شەبەر، جاڭقاعا جان بىتىرەر ۇستا بولعان، قوبىز بەن دومبىرادا ەركىن ويناعان، قيسسالاردى جاتقا ايتقان. كومپوزيتوردىڭ اكەسى مەن اناسى ءان ونەرىنەن قۇرالاقان بولماعان، ولار دا تۋعان جەرىندە توي-دۋماننىڭ كوركى بولعان دەسەدى.
ءشامشى قالداياقوۆ مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ سارىاعاشتاعى مال دارىگەرلىك تەحنيكۋمىندا ءبىلىم الدى. وقۋىن بىتىرگەن سوڭ 20 جاستاعى ءشامشى اقتوبەدە سەگىز اي ەڭبەك ەتتى. 1951-1954 جىلدارى قيىر شىعىستا اسكەري بورىشىن اتقاردى.
ال ءشامشىنىڭ ءىنىسى ءقادىر قالداياقوۆتىڭ ايتۋىنشا، اسكەردەن كەلگەن سوڭ ءشامشى ماسكەۋدەگى چايكوۆسكيي اتىنداعى ۋچيليششەگە وقۋعا تۇسەدى. 1954 جىلى ونى بىتىرمەستەن، ەلگە قايتىپ كەلەدى. اناسى ناۋقاستانىپ جاتىپ، بالاسىن ورىس بولىپ كەتەدى دەپ قورقىپ، شاقىرتىپ العان.
اۋىلعا ورالعان سوڭ ۇيىرمەلەرگە قاتىسىپ، كلۋب مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەتكە ارالاسا باستادى. 1955 جىلى تاشكەنتتەگى حامزا نيازي اتىنداعى مۋزىكالىق ۋچيليششەگە مۋزىكا تەورياسى فاكۋلتەتىنە قابىلداندى. ول جەردە ىسساپارمەن تاشكەنتكە بارعان ءانشى جامال وماروۆامەن تانىسادى. ءسويتىپ ءشامشىنى الماتىعا شاقىرادى.تاشكەنتتەگى وقۋىن بىتىرمەي، ءشامشى الماتىعا كوشىپ كەلەدى.
"بويداق كەزىندە مەن جامال اپانىڭ ۇيىندە تۇردىم. ول كەزدە تۇرمىس تا ناشار بولاتىن. تاماق، شاي، سۋ ماسەلەسى ستۋدەنتتەرگە اۋىر كەز بولاتىن. جامال اپانىڭ ۇلكەن بالاسى ەسەبىندە تۇردىم"، - دەيدى ءشامشى قالداياقوۆ ءبىر ەستەلىگىندە.
1956 جىلى قالداياقوۆ قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتورياعا وقۋعا تۇسەدى. ول جەردە التى جىل بويى ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتى بولىپ جۇرەدى.
ءشامشى قالداياقوۆ ارتىنان 300-گە جۋىق ءان جازىپ قالدىردى. سىرعا تولى، مۇڭعا تولى نازىك، ىرعاقتى اندەرى قازاق دالاسىن الاقانىنا سالىپ ايالاپ، ءالى دە تەربەتىپ كەلەدى.
سانالى عۇمىرىندا ءشامشى قالداياقوۆ مۇحتار شاحانوۆ، سابىرحان اسانوۆ، قادىر مىرزا ءالي، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ، نۇرسۇلتان ءالىمقۇلوۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، زاكىر شۇكىروۆ، تۇمانباي مولداعالييەۆ، عافۋ قايىربەكوۆ سىندى قازاقتىڭ دارىندى اقىندارىمەن جۇمىس ىستەدى.
سازگەر اندەرى 60-70-جىلدارداگى جاستاردىڭ اۋزىندا ءجۇردى. حالىق اراسىندا اسىرەسە وتانشىلدىق، ەلشىلدىك تۋرالى "مەنىڭ قازاقستانىم" تۋىندىسى ايرىقشا بولدى. 1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشىلار الماتى الاڭى مەن كوشەلەرىندە ءشامشىنىڭ وسى ءانىن ۇران ەتىپ شىرقاپ شىقتى. 2005 جىلى "مەنىڭ قازاقستانىم" ءانى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءانۇرانى بولىپ بەكىتىلدى.
"ول تۇس – اقمولانى "سەلينوگراد" اتاپ، سول جاقتاعى بەس وبلىستى ءبىر ولكە ەتىپ، ونى رەسەي جاققا بەرمەكشى بولىپ جۇرگەن كەز ەدى. وسىنىڭ الدىندا عانا وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ناعىز قازاقي ءۇش اۋدانى وزبەكستانعا بەرىلگەن بولاتىن. قازاق جەرى وسىلايشا بولشەكتەلگەلى جاتقاندا، ونىڭ اسقاقتىعىن جىرلايتىن ءانۇران قاجەتتىگىن سەزىندىم. "مەنىڭ قازاقستانىم" سولاي تۋدى. ولەڭىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ جازدى. ءاندى راديوعا جامال وماروۆا جازدىردى دا، ول ءان ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىز بويىنشا كۇنىنە بىرنەشە رەت بەرىلىپ تۇردى. بۇل مەنىڭ قاسيەتتى قازاق جەرىن بولشەكتەۋگە بىلدىرگەن قارسىلىعىم ەدى"، - دەيدى ءشامشى قالداياقوۆ ەستەلىگىندە.
ءشامشى قالداياقوۆ جارى جاميلامەن 31 جاسىندا وتاۋ قۇرادى. بۇعان سول كەزدە ستۋدەنتتىك قاۋىمدى سەلت ەتكىزگەن شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ "ءجاميلا" پوۆەسى سەبەپ بولىپتى.
ءشامشى مەن ءجاميلانىڭ شاڭىراعىندا ەكى ۇل دۇنيەگە كەلدى: ءابىلقاسىم جانە مۇحتار.
"اكەم قازاقتىڭ تابيعاتىنا جاقىن اندەردى جازعاندىقتان حالىق جۇرەگىنەن ورىن الدى. ول – وتە مەيىرىمدى، اقكوڭىل بولاتىن. اينالاسىنداعى ادامدارعا ۇنەمى قول ۇشىن بەرۋگە اسىقتى. ۇيگە قوناق شاقىرعاندى جاقسى كورەتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەڭپەيىل جان ەدى. قىستا ەشقايدا شىقپايتىن، ۇيدە وتىراتىن. ال كوكتەم شىعا سالىسىمەن، تۋعان-تۋىس، دوستارىن ارالاپ كەتەتىن"، - دەپ ەسكە الادى ۇلى مۇحتار قالداياقوۆ.
ءشامشى قالداياقوۆ جان دوسى تولەگەن ايبەرگەنوۆ دۇنيەدەن وتكەن سوڭ اقىننىڭ جارى ءۇرنيساعا ۇيلەنەدى. اقىننىڭ ارتىندا قالعان شيىتتەي بەس بالانى قامقورلىعىنا الادى. الايدا ءشامشىنىڭ بۇل ارەكەتى كوپشىلىككە ۇناماي، دوستارى دا تەرىس اينالعان.
"ءشامشى قالداياقوۆ اكەمنىڭ جاقسى جولداسى بولعان. ءبىزدى جەتىلدىرەمىن، جەتكىزەمىن دەپ اناما ۇيلەندى. ەكەۋى كوپ تۇرماعان. شامامەن ەكى جىل تۇرعان"، - دەيدى ايبەرگەنوۆتىڭ قىزى سالتانات ايبەرگەنوۆا.
ءشامشى قالداياقوۆ ءومىرىنىڭ سوڭىندا جامبىل وبلىسىنداعى دۇنگەن اۋىلىندا تۇردى. 1991 جىلدىڭ 16 قاراشاسىندا دەرتى اسقىنىپ، اۋرۋحاناعا ءتۇستى. سول جىلدىڭ 29 جەلتوقسانىندا كومپوزيتورعا "قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى" اتاعى بەرىلدى. حالقىن سۇيگەن، حالقى سۇيگەن سازگەر 1992 جىلدىڭ 29 اقپانىندا كوز جۇمدى.
2020 جىلى تۇركىستان وبلىسى وتىرار اۋدانىندا ءشامشى قالداياقوۆتىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا كومپوزيتورعا ارنالعان قازاقستانداعى العاشقى مۋزەي اشىلدى.